Tussen de regels

Wandelen en spoorzoeken in de moderne poëzie

[p. 129]

Een onbloedige maar radicale revolutie

Bij het verschijnen van Atonaal. (januari 1952)

Enige jaren geleden wees Sartre in een artikel op het merkwaardige feit dat in de terminologie der hedendaagse critici de aanprijzende kwalificaties ‘mooi’, ‘goed’ enz. steeds meer vervangen worden door de term ‘belangrijk’. Men leest, men waardeert een boek omdat het een veelbesproken probleem aansnijdt, omdat er een film van gemaakt is die zoveel miljoen dollar heeft gekost, omdat de schrijver een bekeerde communist of een neger is, omdat de politie het in beslag genomen heeft. Of omdat het in zijn soort ‘iets geheel nieuws’ is. Het ligt voor de hand, dit verschijnsel als een voor onze tijd typische oppervlakkigheid en nerveuze onbevredigdheid te interpreteren, of als een op culturele onzekerheid berustend snobisme.

Toch lijkt het mij niet juist, de zaak te eenzijdig negatief te zien, en voor een bundel als Atonaal, een bloemlezing uit de nieuwe Nederlandse poëzie, bijeengebracht door Simon Vinkenoog, zou ik welbewust en bij voorkeur, wetend dat ik hiermee een buiten-literaire maatstaf aanleg, de term ‘belangrijk’ willen reserveren (hetgeen echter niet inhoudt dat ik het met Vinkenoog oneens zou zijn, wanneer hij in zijn inleiding constateert: ‘ik vind dat het een mooie bloemlezing geworden is’). Immers, als elk modeverschijnsel heeft ook het gebruik van het belangrijkheidscriterium een diepere zin: het impliceert een literatuur, die niet naast of boven, maar midden in het leven staat, en derhalve met dezelfde maatstaven gemeten kan worden als een staatsgreep, een voetbalmatch of een dijkbreuk. ‘De moderne poëzie’,

[p. 130]

om ons tot deze te bepalen, is niet de som van een aantal in bundels en tijdschriften verspreide meer of minder ‘mooie’ gedichten, maar daarbovenuit: een maatschappelijk feit, een levende, dynamische werkelijkheid; niet alleen iets dat ‘is’, maar iets dat ‘gebeurt’. Al is dit op zichzelf natuurlijk voor alle poëzie, van welke periode ook, waar, voor onze tijd geldt het bij uitstek, daar de jongste dichters zeer bewust naar een meer direct-in-het-leven-staande poëzie streven. Reeds uiterlijk manifesteert zich deze tendens in een opgeven van de traditionele vers- en rijmschemata, die immers, afgezien van hun specifieke ‘hypnotische’ functie, óók tot doel hebben, het vers in zijn geslotenheid van het stromende leven te isoleren.

Belangrijk is dan het verschijnen van deze bundel in de eerste plaats hierom omdat de nieuwe Nederlandse poëzie, die een even radicale breuk met het verleden betekent als indertijd de beweging van Tachtig, hier voor het eerst in min of meer ‘gesloten formatie’ ter beoordeling staat. Het eigenaardige van deze nieuwe dichtkunst is namelijk het feit dat zij zich niet, of nauwelijks, in de vorm van een ‘groep’ of ‘beweging’ geopenbaard heeft - de tijdschriftjes Braak en Blurb vormden toch meer een onderonsje dan een publieke demonstratie -, dat niemand zich geroepen gevoeld heeft om ‘beginselverklaringen’ de wereld in te sturen of dreigbrieven aan gevestigde literatoren te schrijven (zeker, er is hier en daar wat gescholden, maar, lijkt het wel, meer par acquit de conscience en omdat men nu eenmaal jong is). Het was voor de gemiddelde poëzielezer tot dusverre dan ook moeilijk, zich uit de over verschillende tijdschriften verspreide uitingen van de nieuwe poëzie (waarbij zich inmiddels enige Windroos-bundeltjes gevoegd hebben) een afgerond beeld te vormen.

De tamelijk ongeorganiseerde wijze, waarop deze revolutie in poëticis - men zou van een ‘onbloedige revolutie’

[p. 131]

willen spreken - zich voltrokken heeft, is een van haar meest wezenlijke kenmerken. Opvallend is bijvoorbeeld dat de oudste en de jongste van de in Atonaal opgenomen dichters maar liefst 17 jaar in leeftijd verschillen, en trouwens: hadden Gerard Diels en Nes Tergast, tijdgenoten van Marsman en Slauerhoff, niet even goed in deze bundel gepast? Evenmin als er sprake is van een revolutie van een gesloten groep is er dus in feite sprake van een specifieke generatie-revolutie, al moet ik hier direct deze restrictie aanbrengen dat het de ca. 23-jarigen zijn, aan wier stuwkracht het te danken is dat de nieuwe poëzie tenslotte toch als een min of meer samenhangend front zichtbaar is geworden.

Met het ‘onbloedige’ karakter van deze omwenteling hangt ook een ander aspect samen. De eerste reactie van oudere critici op het werk der jongeren was veelal een dédaigneus ‘schon dada gewesen’; maar wie zich niet op de stijlmiddelen doodstaart en aandachtig in zich opneemt wat er met die stijlmiddelen wordt uitgedrukt, komt al gauw tot de ontdekking dat de geesteshouding van deze jongeren radicaal tegengesteld is aan die der dadaïsten en nihilisten van de vorige wereldoorlog: geen negativisme, maar een positieve, zij het illusieloze, levensaanvaarding. In zijn inleiding zegt Vinkenoog: ‘wij leven in het niets, wij weten niets...’; dit klinkt uiterst nihilistisch, maar de positieve kant er van is: wij leven, en dit in heel zijn argeloze directheid ervaren leven is de spil waarom de nieuwe poëzie draait. ‘Ik bleef / om te leven’, schrijft Elburg, maar het ‘naakte leven’, schijnbaar een laatste bolwerk na het wegvallen der illusies, blijkt tevens een nieuw begin te zijn: met een primitieve verwondering, verwant aan die van het jonge kind, tasten deze dichters de elementaire vormen van het zintuiglijke leven af (het is opmerkelijk hoe vaak zij de woorden ‘handen’ en ‘vingers’ gebruiken!); zeker, zij spreken ook van haat, van oorlog, dood en zinloosheid, maar onder dit alles voelt men als eigenlijke

[p. 132]

inspiratiebron toch steeds weer dit experimenteren met de naakte zintuigen in een van alle metafysische en politieke ballast verloste wereld.

En met dezelfde naïeve verwondering ontdekten deze dichters, toen oorlog en bevrijding ook in poëtisch opzicht de grenzen geopend hadden, de verbijsterende mogelijkheden van een vrij en ongehandicapt taalgebruik, zagen zij de talrijke nieuwe technische inventies, die in Frankrijk en Amerika reeds lang gemeengoed zijn, maar nog steeds niet tot Nederland waren doorgedrongen. En hierin ligt de eigenlijke reden voor de weinig ‘revolutionaire’ wijze, waarop zich de nieuwe poëzie hiertelande heeft aangediend: de jongere dichters zijn zich bewust dat zij in feite niets nieuws brengen, dat zij alleen bezig zijn een achterstand tegenover het buitenland in te halen. Elke revolutie berust op een eenzijdige interpretatie van de gegeven werkelijkheid; maar, zegt Lucebert in zijn ‘Het Proefondervindelijk Gedicht’ (een soort ars poëtica van de nieuwe dichtkunst):

de tijd der eenzijdige bewegingen is voorbij
daarom de proefondervindelijke poëzie is een zee
aan de mond van al die rivieren
die wij eens namen gaven als
dada....

Wanneer ik zeg dat deze dichters niets nieuws brengen, bedoel ik dit alleen in technisch opzicht: als dichterpersoonlijkheden hebben zij stuk voor stuk een eigen, onmiddellijk herkenbaar geluid (en wat ik in het bovenstaande grosso modo over de nieuwe poëzie te berde heb menen te mogen brengen, is dan ook niet in alle opzichten voor alle ‘Atonaal’-dichters even waar); juist deze verscheidenheid onder wat de in deze poëzie nog onervaren lezer op het eerste gezicht waarschijnlijk als een ‘uniforme anarchie’ zal zien, maakt de bundel tot een uiterst boeiende en stimulerende lectuur. ‘Duister’

[p. 133]

zijn deze dichters over het geheel zeer zeker niet, maar zij eisen van de lezer een groter mate van concentratie en actief mee-beleven dan hij in de traditionele poëzie gewend is. Er is geen rijm, geen vast ritmisch schema om hem in slaap te sussen en over de moeilijkheden heen te helpen. ‘Ik vecht altijd met mijn ogen open’, schrijft Vinkenoog in een van zijn gedichten, en ook van de lezer wordt geëist dat hij deze poëzie niet ‘ondergaat’, maar met wijdopen ogen mee-dicht.