Over Hans Lodeizen

(1954)–Paul Rodenko– rechtenstatus


VI Elk dichterschap berust op een spanningsverhouding, op het samen-spel van twee antithetische krachten. Bij Lodeizen zijn deze antithetische krachten: het verte-verlangen, gesymboliseerd door zon en zee (het lichte, oneindige), en het intimiteits-verlangen, gesymboliseerd door nacht en tuin (het donkere, omhullend-omgrensde; voor ‘tuin’ staat ook wel: kasteel, paleis, boudoir). Het is een antithese, of liever gezegd een polariteit, die in zekere zin samenvalt met de tegenstelling democratie-aristocratie: want waar hij in zijn reis-gedichten de broederschap van ‘matrozen’ en willekeurige mannen-met-sigaren zoekt, identificeert hij zich in zijn ‘thuis’-gedichten met prinsen, keizers, koningen. Een dualisme overigens, dat zich ook formeel in zijn dichtwerk doet gelden: terwijl zijn oeuvre enerzijds een uitgesproken aristocratische allure vertoont, treft men anderzijds van tijd tot tijd een neiging tot goedkope ironie en galgenhumor aan,
[pagina 21]
die een even uitgesproken plebeïsche indruk maakt. Ik citeer als voorbeeld: ‘de vieze en ellendige mensen glimlachten van verhevenheid toen ze hem in de soeppot van het leven zagen onderdompelen als een balletje.’ De polariteit verte-intimiteit manifesteert zich natuurlijk ook in de verhouding tot de Ander, de medemens: er is een verte-medemens en een intimiteits-medemens. Over de eerste categorie doet Lodeizen de volgende uitspraken: ‘ik ben alleen en zonder hen zij lopen langs mij en het is een ander zij zijn anderen als zij langs mij lopen ik heb hen lief in mijn dromen.’ ‘langs de mensen heenlopend’ ‘....ik wou dat ze allemaal naar de hel gingen....’ ‘de vieze en ellendige mensen’ ‘ik heb de mensen uitsluitend vanwege het lichte wuiven van hun handen liefgehad....’ Het is een verhouding die gekenmerkt wordt door het langs-heen-lopen en de positieve (de wuivende mensen) of negatieve (de vieze mensen) verte. Hij staat in geen enkele relatie tot hen: zij behoren tot de andere, de on-echte wereld; liefhebben kan hij ze hoogstens als wuivenden, op dezelfde wijze dus als men een boom, een palm kan liefhebben. Een existentiële relatie tot de medemens ontstaat uit-
[pagina 22]
sluitend daar, waar deze als minnaar optreedt en in die kwaliteit de aspecten van het Omhullende en het Beschermende aanneemt: ‘neem mij mee en ik zal in je schoot liggen net als het landschap in de grijze pij van de ceremonieuze hemel’ ‘In de bedding van je heupen wil ik slapen door de hemel van je ogen bedekt’ Ook hier treffen wij dus weer dezelfde verhouding aan als die tot schemer en nacht (de nacht die hem, vederloze vogel, als een nest omkrùlt). Wanneer wij het beeld van de vederloze vogel plaatsen naast regels als: ‘in een bouwdoos woon ik als een kind overal vingers vermoedend, duister en kussen.’ ‘wanneer zal ik slapen in een dierbaar lichaam?’ ‘hij was de allerbeste ik heb in hem gewoond hij is een licht huis geweest dat 's ochtends geraniums droeg.’ ‘in je bewegingen ben ik gewikkeld als in een verband;’ - dan valt het niet moeilijk, psychoanalytisch uit dit ‘in’-
[pagina 23]
willen-zijn een allesoverheersend moedercomplex te distilleren - een driftconstellatie overigens, die hij alweer met de meeste romantische lyrici gemeen heeft. Avondschemer, nacht, huis, boudoir, kasteel zijn, evenals de minnaar die hem met zijn liefde omcirkelt, evenzovele pogingen tot reconstructie van de primaire moeder-kindverhouding, van de geborgenheid van het kind in de omhullende moederliefde. De zeereis-symboliek die zulk een grote rol speelt bij Lodeizen, komt van hier uit gezien eveneens in een ander licht te staan. De tegenstrijdigheid, die er schijnt te schuilen in zijn voorkeur voor avond, nacht en duister, voor de beslotenheid van tuin of boudoir enerzijds, voor de openheid van zee, zon, wind en reizen anderzijds, wordt verzoend wanneer men ze op hun gezamenlijke oorsprong terugvoert: het is immers bekend dat de symboliek van zee en water een moederschootfantasie vertegenwoordigt (water staat voor vruchtwater). Men kan het zeereis- en beslotenheidsverlangen dus als twee kanten van één en dezelfde medaille zien, of, als men wil, als een meer actieve en een meer passieve vorm van sublimatie. Evenwel, hoezeer ook gesublimeerd, blijft een complex tenslotte een complex, dat wil zeggen: een on-natuurlijk verschijnsel (de term ‘on-natuurlijk’ heeft hier vanzelfsprekend geen enkele ethische implicatie: tenslotte berust onze gehele cultuur op on-natuur; ik gebruik de term uitsluitend om de structuur van Lodeizen's wereld-ontwerp duidelijk te maken). Vandaar dan ook dat noch de Reis, noch het Duister, noch de Ander zijn fundamentele eenzaamheid - de eenzaamheid van de onnatuur - kan opheffen; ook de intiemst-omhullende liefde immers blijft surrogaat, daar de originaire moeder-kindsituatie toch niet te herstellen is: ‘altijd alleen zijn wij ik ben omcirkeld door je liefde als door een huis’ Vanhieruit begrijpt men ook beter de wanhoop die spreekt uit regels als:
[pagina 24]
‘o heb mij lief’ ‘er is een kaal huis, red mij, kom; ik wil niet alleen zijn’ ‘onspreekbaar o red mij uit dit koude huis onspreekbaar’ ‘ik ben alleen wie is er om ja tegen me te zeggen wie is er om te helpen’ en tevens de frenetiek-bezwerende toon, waarmee hij zichzelf als de te beminnende, de te omhullende aanprijst: ‘neem mij mee ik ben een rijk iemand’ ‘sla mij maak mij open ik ben een roos van vrolijkheid’ ‘o kus mij, o omarm mij ik ben de witte slanke jongen ik ben degene die droomde ik ben de schim in de regen ik ben de danser, de dirigent ik ben de man bij het avondrood ik ben het lichaam ik ben de enige.’

Vorige Volgende

VI