Over Hans Lodeizen

IV

Het oeuvre dat Hans Lodeizen, die in 1950 op zesentwintigjarige leeftijd overleed, naliet, is niet groot. Nog tijdens zijn leven, in 1950, verscheen er van zijn hand een bundeltje gedichten, Het innerlijk behang, bij de uitgever G.A. van Oorschot; na zijn dood gaf Van Oorschot deze bundel opnieuw uit, thans vermeerderd met nagelaten werk, waarvan keuze en redactie berustte bij J.C. Bloem, J. Greshoff en A. Morriën (Het innerlijk behang en andere gedichten, 1952).

Nu hebben de meeste romantische lyrici - en daartoe behoort Lodeizen -, wanneer zij de leeftijd van zesentwintig jaar bereikt hebben, reeds een vrij omvangrijk oeuvre geproduceerd, vaak zelfs hebben zij het belangrijkste en vruchtbaarste deel van hun litteraire loopbaan achter de rug. Ook wanneer men zijn vroegtijdige dood in aanmerking neemt, blijft wat Lodeizen ons na heeft gelaten dus vrij mager. En dit in dubbele zin: niet alleen wat omvang, maar ook wat thematiek betreft; in welhaast ieder gedicht geven de sleutelwoorden schip, wind, water, muziek, reis (of hun donkere tegenmelodie avond-nacht-herfst) het leitmotief aan. Het verrassende echter is de virtuositeit waarmee hij dit monocorde instrument weet te bespelen: van de ‘generatie van '50’ is hij ongetwijfeld de dichterpersoonlijkheid met de scherpste contouren, de dichter wiens stem het meest authentiek, het meest ‘herkenbaar’ en het zuiverst klinkt; hij is misschien de enige jonge dichter die bij de lezer een helder en afgerond beeld nalaat.

Nu zijn er vele methoden om een dichterschap te benaderen; een van de meest renderende lijkt mij nog altijd, doodgewoon het eerste het beste gedicht ter hand te nemen, te analyseren en na te gaan in hoeverre het representatief

[p. 15]

mag heten, om vervolgens te onderzoeken, welke perspectieven zich van het gevondene uit verder openen. Laat ik dus beginnen met een vrij willekeurig gekozen gedicht van Lodeizen te citeren:

een paar momenten van de dag lukt
het mij te vluchten in een nieuwe wereld
daar zucht ik niet langer en is er geen
stem meer in mijn rug hoewel ik weet
dat ik terug moet maar ik huil niet.

als ik in deze wereld nu maar wat
langer kon blijven en elke dag weer
langer totdat ik van de gewone
wereld nog wel eens droom als een
kind dat 's avonds nachtmerries heeft,

maar niet meer in haar kan geloven,
omdat ik iets beters heb iets meer waard,
een schat gevonden waarin niemand
geloofde goud op de bodem der zee
van een schip vergaan niemand wist het

en dan zal mijn geluk ook zijn als
de glorie van dit wrak, een donkere
schim zwevend op de bodem der oceaan
een graf van dappere zeelieden wier
goud hun lijken als een lamp versiert.

Wat ons het eerst opvalt is de titel met de toespeling op Slauerhoff (Een eerlijk zeemansgraf). Met zijn zee-schip-reisthematiek, zijn verte-verlangen vertoont Lodeizen inderdaad een duidelijke verwantschap met Slauerhoff. Het verschil ligt echter enerzijds in toon en woordkeus: Slauerhoff is harder, verbetener, ‘droger’, terwijl Lodeizen iets

[p. 16]

precieus', iets zachts, iets aristocratisch-verfijnds heeft; anderzijds mist Lodeizen de romantische zelfverzekerdheid van Slauerhoff. Hij spreekt dan ook van een ‘oneerlijk’ zeemansgraf, d.w.z. zijn dichterschap lijdt onder een slecht geweten; hij is geen romanticus-uit-één-stuk, maar een gebroken romanticus, een ‘goudzoeker’ die telkens bevreesd achteromkijkt of er geen belastingambtenaar in de buurt is (de ‘stem in zijn rug’ uit de eerste strofe). Men zou hem dus als dichter een gebrek aan durf, aan viriliteit kunnen verwijten; men moet daarbij echter niet vergeten dat het elysisch avontuur een steeds hachelijker onderneming wordt: konden de symbolisten nog steunen op een weliswaar sterk beknot, maar niettemin communaal, in oude tradities geworteld dichterlijk machtsapparaat, met de toenemende democratisering - d.w.z. nivellering, specialisering en rationalisering - van de moderne mens komt de dichter meer en meer op zichzelf te staan. Hij mist de morele steun van een homogene elite, wier droom hij vicariërend droomt, wier cultuurmatrijs hij dichtend tot leven brengt.

Nu is de ‘gebroken romanticus’ al zo oud als deze eeuw; in ons land zijn Nijhoff en Bloem er, eik op eigen wijze, typische voorbeelden van. Bij hen echter ligt het breukvlak nog tussen ‘droom’ en ‘werkelijkheid’; met het toenemen van de sociale pressie komt echter ook de werkelijkheid, als toetssteen van geestelijke waarden, meer en meer in het individuele vlak te liggen. ‘De werkelijkheid’ is voor Lodeizen doodeenvoudig: het-moeten-werken:

‘ik moet werken
ik moet oppassen
ik moet gelukkig zijn
ik ben ongelukkig.’

Of elders, in een gedicht getiteld De schuldeiser:

‘ik heb wel niet gewerkt ik weet het’

En als tegenhanger van deze smalle werkelijkheid-van-het-

[p. 17]

werken is ook de droom van Lodeizen allesbehalve groots. Hij zou willen leven ‘als een prins in zijn boudoir’, hij wil als de zee zijn: ‘lui, blij en tevreden’; de droom die tegenover het werken staat omschrijft hij als volgt:

‘Dat ik nu zal moeten werken
geeft niets: want van alles zal ik wat leren
ook zal de dag komen dat ik rijk ben
liggend in bed naar kwartetmuziek luister
wetend dat de zon daalt en dat
liefde buigt met een slaafse beleefdheid.’

Ook de droom draagt dus bij hem een zeer beperkt, zeer aards en, kan ik er aan toevoegen, zeer kinderlijk karakter: liggend in bed naar kwartetmuziek luisteren en ‘dagdromen’. Ik zou in dit verband ook nog even willen wijzen op het veelvuldig gebruik van het woord ‘plezier’, dat in de wandeling een zeer smalle en laag-bij-de-grondse (of ook schooljongensachtige) betekenis heeft, maar dat bij Lodeizen een prestige krijgt, dat het op doet schuiven tot de poëtische rang van ‘geluk’:

‘O waar is het wild plezier
Der geslagen ochtenden heengegaan....?’

‘als ik nu ga zal het minder
wreed in je schouder bijten en
ook plezier op je lichaam leggen
als veel fruit op een schaal....’

Ook hier is weer het typerende dat Lodeizen ondanks het klaarblijkelijk ontbreken van een ‘grootse visie’ niettemin een zeer overtuigende en levensvatbare poëzie weet te scheppen, die zeker niet ‘klein’ en benepen aandoet, die integendeel een onmiskenbare allure heeft, die om zo te zeggen kleine woorden, kleine waarden poëtisch ‘groot’ weet te maken.