Over Hans Lodeizen

II

Maar het zijn niet alleen cultuurfilosofische theorieën, het zijn ook door een ieder te constateren feiten die de poëzie-défaitisten ongelijk geven. Tijdens, en nog korte tijd na de laatste wereldoorlog, was er een opvallende hausse in poëzie; toen deze echter al spoedig voor een even opvallende baisse moest plaatsmaken, schudden vele lieden het wijze hoofd en meenden dat de dichter zelfmoord had gepleegd door de lessen van de oorlog en het verzet (‘van een levende poëzie kan slechts sprake zijn voor zover zij - in begrijpelijke taal - de noden en vreugden van het volk tot uitdrukking brengt’) in de wind te slaan. Ik geloof echter dat hier twee dingen verkeerd begrepen zijn. In de eerste plaats: ‘het volk’ bestaat alleen voor zover het door een ander volk verdrukt wordt; in vredestijd is ‘het volk’ een niets-zeggende abstractie, waarvan de grootste gemene deler in poëticis de schrijver van radio songs is. Een dichter die verzetsverzen schrijft, voor zover deze aan de gestelde verwachtingen beantwoorden, schrijft ze niet als dichter, maar als burger; hij doet hetzelfde als de geleerde, die zich met illegaal werk bezighoudt, dat wil zeggen: hij doet wat nuttig en nodig is op dat ogenblik - maar evenmin als de pro-

[p. 11]

fessor de wetenschap, dient hij er de poëzie mee (tenzij dan natuurlijk indirect, door zijn deel bij te dragen aan het scheppen van een situatie, waarin de dichter zich weer ongehinderd kan uiten). Wanneer men al over de maatschappelijke functie van de poëzie wil spreken, dan ligt deze zeker niet hierin, de gevoelens van een zo groot mogelijk aantal mensen te vertolken; haar enige functie is de taal tot een zo soepel en effectief mogelijk nationaal bezit te maken. Want tenslotte zijn het niet de gevoelens die de taal scheppen, maar is het de taal die de gevoelens - dat wil dus zeggen: de cultuur, de beschaving - schept, die althans de primaire, ongevormde gevoelens gelegenheid tot verfijning en differentiatie biedt; het zijn niet de Romeo's, maar de Shakespeares die de liefde hebben uitgevonden.

In de tweede plaats: de baisse in poëzie na de oorlog kwam niet voort uit het feit dat de dichters weer ‘individualistische’ of zogenaamd ‘onverstaanbare’ lyriek gingen schrijven, maar juist uit het feit dat zij dit niet deden; dat de uitgevers grote hoeveelheden gerijmel op de markt brachten, die in geen enkel opzicht beantwoordden aan de reële, ofschoon misschien grotendeels onbewuste verlangens van het poëzie-lezend publiek: d.w.z. dat gedeelte van het publiek dat poëzie leest om derwille van de poëzie, niet om allerlei ‘strekkingen’ of geijkte sentimenten die op zichzelf niets met poëzie te maken hebben, maar toevallig op maat en rijm geschreven zijn. Dàt die belangstelling er was, bleek omstreeks 1950, toen zich eindelijk een vernieuwing in de poëtische productie begon af te tekenen. Toen de Uitgeversmaatschappij Holland in 1950 met haar Windroos-reeks begon, verwachtte niemand er eigenlijk veel succes van; na enige jaren bleek de reeks echter een opvallend goed onthaal te vinden, en het opmerkelijke daarbij was dat - naast enkele bekroonde bundels, die het bij het publiek natuurlijk altijd ‘doen’ - juist de bundels van die dichters, die een vernieuwing in poëticis brachten, van de ‘experimentelen’ en para-experimentelen, al spoedig uitverkocht waren of tweede drukken beleefden. Ook bij aanvankelijk voorzichtiger uitgevers komen deze dichters thans

[p. 12]

volop aan hun trekken, en, al moet men daarin natuurlijk altijd een zekere hoeveelheid ‘snobisme’ en ‘mode’ verdisconteren, het is, dunkt mij, wel duidelijk dat pas ná de genoemde renaissance de poëzie weer een levende, actieve rol is gaan spelen in ons geestesleven.

Dat overigens een ‘leken’-poëzieprijsvraag als die, onder de titel De Stijgbeugel onlangs uitgeschreven door de VARA, zo zij al geen ‘ontdekkingen’ opleverde, niettemin honderden Nederlanders tot het formuleren van hun existentiële grieven in min of meer poëtische taal verleidde, bewijst wel dat de poëzie sociopsychologisch gezien nog altijd een reële functie vervult als middel tot zelfbezinning en verweer tegen maatschappelijke terreur. De jury heeft er haar verwondering (en teleurstelling) over uitgesproken dat deze prijsvraag - die toch bepaaldelijk van de VARA uitging - geen enkel ‘sociaal’ gedicht opleverde. Ik geloof dat zowel verwondering als teleurstelling misplaatst zijn; in een wereld als de onze, waarin de lemen kolos ‘politiek’ elke sociale bewustzijnsvorming bepaalt, in een land bovendien dat voor een belangrijk deel socialistisch geregeerd wordt, zou een ‘sociaal’ georiënteerde poëzie een conformistisch karakter dragen, dat geheel in strijd is met het wezen en de.... sociale rol van de poëzie (of laat ik zeggen: met de sociale rol van de poëzie in een betrekkelijk oude cultuur als de onze; bij zeer jonge volkeren, d.z. volkeren die nog in het praepersonale stadium verkeren, bij wie dus het probleem persoon-collectiviteit - of als men wil: democratie-dictatuur - zich nog niet voordoet, kan een conformistischpanegyrische epiek van een grote poëtische kracht zijn). Het is geen toeval dat de schaarse liefdeslyriek - ik denk b.v. aan Anna Achmatowa - die ons uit de Sowjetunie bereikt, poëtisch doorgaans het meest geslaagd is; ‘individualistische’ liefdeslyriek immers houdt indirect meer maatschappijcritiek in, is dus in wezen eigenlijk ‘socialer’, dan een poëzie die zich zogenaamd met maatschappelijke problemen bezighoudt. Hoezeer het nederlandse staatsbestel op het eerste gezicht ook moge verschillen van het sowjetrussische, het feit blijft bestaan dat zowel hier als in de Sow-

[p. 13]

jetunie of in Amerika de psychische gelijkschakeling, die zich met de vergroting van de actieradius der propaganda-instrumenten langzaam maar zeker aan het voltrekken is, een gevaar van de eerste orde vormt. De tegenstelling Oost-West is hierbij vergeleken van secundair belang; het is een seculair machtsprobleem dat de wèrkelijke problemen waar wij op het ogenblik voor staan alleen maar verdoezelt.