Kinderen en erfgenamen

5

Toen Hugo tegenover Bas zat, met het stenogram in zijn hand, kwamen ze er met moeite toe over de Londense tijd en de invasie te spreken. Bas had van jongsaf goed met zijn oom Hugo, die maar dertien jaar ouder was dan hij, kunnen praten. Misschien alleen al omdat hij kon luisteren en niet de pretentie had dat hij alles zo verdomd goed wist. Zoals oom Willem Smallegange, zoals soms ook zijn eigen vader, met zijn plakboeken.

Toen Hugo na een hele avond praten voorlopig van Bas afscheid nam, wist hij dat er voor zijn oudste broer Freek moeilijke dagen zouden aanbreken. Zijn neef had geen goed woord over voor de kerkelijke en politieke situatie zoals hij die had teruggevonden in de kring waarin hij was opgevoed. De gereformeerden hadden zich kerkelijk tot een aanfluiting gemaakt en politiek waren ze volkomen uitgerangeerd. Het ontbrak daar aan mensen met visie.

- Alles goed en wel, zei Stans, - maar de zaak waarvoor je naar hem toeging, hoe staat het daarmee?

Hugo zwaaide wat met het stenogram. - Alles O.K., zei hij. Hij heeft me nog heel wat verteld, al is niet alles voor publikatie geschikt, jammer genoeg. Daarvoor is het nog te vroeg. Maar alles bij elkaar is het de moeite waard.

Vijftig bladzijden was niet veel voor Hugo die nooit als journalist had gewerkt en niet gewend was de feiten kort en bondig te rangschikken. Het was een goede oefening voor hem. De vijf punten waar het om ging had hij goed in zijn hoofd. De voorbereiding, de vlucht, het oponthoud in Zwitserland en Spanje, de Londense tijd en de invasie. Stof genoeg voor een roman, maar deze keer zou hij zich aan de naakte feiten houden.

- Die mensen die hem over de Belgische grens hebben geholpen die oom Joop en tante Julie, zijn kort daarop naar Zwitserland gevlucht. Op de een of andere manier hadden

[p. 157]

de moffen er lucht van gekregen. Drie dagen heeft oom Joop in zijn geheime schuilkelder gezeten. Daar had hij een heel arsenaal van spullen om persoonsbewijzen te vervalsen en valse passen te maken. Die oom Joop en tante Julie hebben zeker wel vijftig mensen over de grens geholpen. Ze hadden hun agenten in België en Frankrijk. Later, toen ze in Zwitserland woonden, hebben ze zich gespecialiseerd in het verstoppen van microfilms in banden van wetenschappelijke werken die via Zweden en Portugal naar Engeland gingen.

Nog diezelfde avond trok Hugo zich terug om de voornaamste gegevens vast te leggen. Geen muziekkorps in Engeland bij aankomst van Engelandvaarders. Grootste ontnuchtering dat er van al die vroeger over zee gevluchte Engelandvaarders maar een heel klein percentage was aangekomen. De Irene-brigade, een wonderlijk mengelmoes van mensen die wel de Nederlandse nationaliteit hadden, maar elkaar vaak moeilijk konden verstaan. Londen een kletsdorp, waar de rivaliteit hoogtij vierde.

Veel behoefte aan ontspanning. Vluchtige liefdesverhoudingen, kameraadschap en heimwee.

Meer dan 2000 man had de brigade nooit kunnen halen. Telkens waren er mensen nodig voor andere diensten.

Na de invasie (geweldige spanning) de vuurdoop in Normandië en daarna nog maar één keer echt in de knijp gezeten toen ze na een saaie winter in het ontvolkte en half ondergelopen Zeeland de wacht te hebben gehouden, vlak voor de bevrijding nog eenmaal bij Hedel werden ingezet. Ze hadden zich ondanks felle Duitse tegenaanvallen gehandhaafd. Maar omdat de Engelse Maasovergang bij Vendriel was mislukt, moesten de Hollanders na drie dagen weer terug over de rivier. Toen waren er nog vrij veel doden en gewonden gevallen. Dat was op 27 april. Op vijf mei het laatste bevel:

‘Om 08.00 uur vanochtend wordt het vuren gestaakt.’

De tweede Engelandvaarder was een heel ander type. Rien Drijver zat mokkend op een zolderkamertje bij zijn ouders in de Archipelbuurt. Als hij ooit had kunnen vermoeden dat alles zo rot zou verlopen! Het meest verbeten was hij op die ondergrondse lui die zich manhaftig na dolle dinsdag bij ‘de

[p. 158]

club’ hadden aangesloten. Daar school heel wat schorriemorrie onder. Moest je maar es horen hoe de N.S.B.-ers nu werden afgeranseld. Precies als de Duitsers gedaan hadden.

- Nog geen baan? vroeg Hugo.

- Ze kunnen verrekken. Ik ga naar Canada of Australië. Weg uit dit rotland.

Toen hij voldoende stoom had afgeblazen werd hij, vertellend over het leven in Londen, weer helemaal mens. Het was hem aan te zien dat hij in een soort vacuum was terecht gekomen. Niet meer met een revolver op zak te lopen en gelijkgeschakeld te zijn met Jan en alleman, ging hem slecht af. Ja, hij was een van de slachtoffers van het Engeland-Spiel. Met dat verschil dat hij nog leefde en al die andere jongens het loodje hadden moeten leggen. Wie de verraders waren geweest was nog niet bekend. Misschien zou het wel nooit bekend worden.

Maar dat ze daar in Londen met oogkleppen hadden gelopen was wel zeker. Meer dan de helft van de jongens die waren afgesprongen waren netjes ontvangen. Altijd was er wel een Nederlander die het wachtwoord wist en ijverig meehielp de spullen te begraven, tot je wapens toe. En dan werd je regelrecht overgeleverd aan de Grüne, die je precies wist te vertellen in wat voor kleur badkamer je een paar uur geleden nog een douche had genomen. Maandenlang hadden de moffen, eenmaal op de hoogte van de codes, dat spelletje met Londen gespeeld. Kat en muis.

Rien Drijver had het bestaan op het Binnenhof uit een raam te springen en te ontvluchten. Drie jaar had hij, opgejaagd van plaats tot plaats, door het land gezworven. Wat een moeite had het hem gekost Londen te overtuigen dat alles verraden was. Niemand durfde zijn verlies te nemen, totdat Gerbrandy er het mes had ingezet.

Hugo zat tegenover een verbitterde jonge man die zich afvroeg waarvoor al die offers hadden gediend. Hij had zijn leven gewaagd om het land uit te komen, de ellende van de Spaanse kampen meegemaakt, zich blauw geërgerd aan de tergende bureaucratie van de consulaire beambten, zich in Engeland verbaasd over dat saamgeraapte koppeltje Hollanders uit alle windstreken der wereld, zich ten spoedigste op-

[p. 159]

gegeven om gedropt te worden, zijn hersens gepijnigd met de codes waarvan sommige jongens een ‘sleutelcomplex’ kregen, totdat, na heel wat gevaarlijke oefeningen met parachutespringen, de grote dag was aangebroken.

- Nou ja, dan had niemand meer een grote bek, hè? Dan gaven we briefjes op aan onze ouders of verwanten voor het geval er wat mis mocht gaan. Weet u, dat afspringen in de nacht boven je eigen vaderland, naar dat ogenblik waarin je tussen hemel en aarde zweefde en je naar de grond tuurde of je op de juist afgebakende plek terecht zou komen, daar zou ik nog wel eens naar terug verlangen. Ach, er was toch ook veel moois in Londen, veel kameraadschap ook. Maar wie kijkt er vandaag nog naar ons om, nog geen half jaar na de bevrijding?

De laatste van de drie was Ben van Oijen, ook een Hagenaar. De jongen was door de Duitsers gruwelijk mishandeld, maar sprak daar nauwelijks over. Direct na zijn aankomst in Londen was hij, na ondervraging door de M.I. 5 Royal Patriottic School zorgvuldig in en buiten dienst geobserveerd door de mannen van majoor K. die, na het mislukken van het Engeland-Spiel een nieuwe geheime dienst had opgebouwd. In het onvergetelijke Huize Anna had hij zijn opleiding gevolgd voor radiotelegrafist. Ja, het was waar dat de Engelandvaarders in Londen vaak oranje-fascisten werden genoemd. Maar de nieuwe dienst bleef van vreemde smetten vrij. Er slingerden nu ook geen geheime rapporten meer op de leestafel van de Hollandse club. En in Nederland werden er geen ontvangstcomité's meer samengesteld waardoor geheimen uitlekten.

De agenten van de nieuwe dienst werden blind gedropt, al werden ze afgeworpen op een tevoren vastgesteld pinpoint. Ieder moest zijn eigen parachute en container met inhoud begraven.

Maar weet u wel dat ze er in Londen nooit in geslaagd zijn een goed gelijkend persoonsbewijs na te maken? De eerste jaren wisten ze eenvoudig niets. Dat de duizendjes niet meer geldig waren was onbekend. Sommige jongens kwamen met een zak vol klein zilvergeld aan dat in heel

[p. 160]

Nederland niet meer te zien was. Maar goed... het was een mooie tijd.

Het waren allemaal wel wilde jongens die de Spaanse kampen hadden meegemaakt. Jongens uit allerlei milieu's. Ach, er was wel eens ruzie om een mooi meisje, maar dat ging gauw over als de schone inmiddels ‘op een andere nationaliteit was overgegaan’ zoals we dat noemden.

Van Oijen was bij zijn landing niet gesnapt. Hij had belangrijke contacten kunnen leggen. Langzamerhand was de dienst echt goed op gang gekomen. Eerst later was hij toch nog tegen de lamp gelopen. Toen hadden ze hem in Buchenwald flink te pakken gehad.

Was hij een idealist?

Hugo bemerkte dat de man die hij voor zich had, alles in het geloof had ondernomen, zoals hij dat noemde. Leed hij aan dwangvoorstellingen? Hij had iets fanatieks over zich als hij over ‘de vijand’ sprak. Voor hem was de vijand identiek met de Satan, de mensenmoorder van den beginne.

Eerst veel later zou Hugo horen hoe hoog Ben van Oijen in Londen bij zijn superieuren stond aangeschreven, al was hij ook toen al, in onderscheiding van vele anderen, een gedrevene, die moest gehoorzamen aan een innerlijke stem, in het geloof, zoals hij ook toen al had gezegd.