Kinderen en erfgenamen

18

Bij de Leenhouts was de geestelijke invloed van moeder Liesbeth, in wier geloofsleven de persoonlijke verhouding tot God altijd het kardinale punt was geweest, niet zonder invloed gebleven, ook al hadden zij zich allengs gedistantieerd van moeders piëtistische levenshouding.

Freek was een echte Kuyperiaan in de politiek. Het modernisme in de Hervormde Kerk, waardoor zijn moeder

[p. 69]

het bij de afgescheidenen had gezocht, en de vaak slappe houding van de Hervormde broeders, hadden hem steeds overtuigender in de antirevolutionaire hoek gedreven, waar de daadkrachtige Colijn en vrome Idenburg de voormannen waren geworden aan wie de kleine man zijn vertrouwen kon schenken.

Hugo, achttien jaar jonger dan zijn oudste broer en met een geheel andere aanleg, ontkwam niet aan wikken en wegen. Alle verschijnselen binnen de gereformeerde gezindte boeiden hem. Hij kon zich nooit onttrekken aan de gedachte dat al dat geharrewar op theologisch gebied (over de algemene genade, het zelfonderzoek, de onsterfelijkheid der ziel en de pluriformiteit van de kerk) veel had te maken met persoonlijke karaktereigenschappen. Dat Luther en Calvijn zulke verschillende mensen waren geweest was oorzaak van een blijvende scheur door het leven van de reformatie. De vinnigheid waarmee gereformeerde professoren elkaar week aan week bestreden, vervulde hem met afkeer. Toen een der twistende proffen hem eens in de vroege morgen opbelde of hij literair medewerker aan zijn blad wilde blijven op voorwaarde dat hij niet aan het blad van zijn tegenstanders zou meewerken, bedankte hij hoffelijk.

Onder geen voorwaarde liet hij zich inkapselen in een kerkelijke partijvorming. Hete hoofden en koude harten, zou moeder Liesbeth zeggen.

Het was geen vlees en bloed voor hem deel te nemen aan dat toernooi. Vaak dacht hij aan zijn oude schoolmeester van de De Savornin Lohmanschool: Eerst ben ik christen en daarna pas gereformeerd.

Zo had hij de Geelkerkenkwestie ook als toeschouwer aangezien. Er werden grove fouten gemaakt, maar was de situatie in de Hervormde Kerk zoveel gunstiger?

Alle kerkisme schuwde hij.

Zijn toeschouwersmentaliteit had hij mee te danken aan de sfeer van de auteurskring en Woudschoten, waar de vrienden van elkaar vaak niet wisten tot welke kerk zij behoorden. Zij respecteerden en verdroegen elkaar al lieten ze niet na, wanneer het te pas kwam, kleur te bekennen. Hun werk was niet voor een bepaalde kerkgemeenschap bedoeld: het

[p. 70]

appelleerde aan de geloofsworsteling van iedere gelovige christen.

Hugo's oud-collega Dorrepaal, die meer sociaal was ingesteld, vrat zich op van ergernis als hij de portefeuille bij Hugo kwam brengen. - Ze maken de kerk kapot... De hoge heren klimmen maar in hun pen en straks slepen zij hun volgelingen mee. Ze houden elkaar niet vast als broeders. Het is duivelswerk, Hugo. Met de Heilige Geest heeft het niets te maken, geloof me.

En dat gebeurt nou in de kerk die, zoals we geleerd hebben ‘de meest zuivere openbaring van het lichaam van Christus is’.

Met die kerkelijke polemieken behoefde Dorrepaal niet aan te komen als hij huis in huis uit ging bij de werklozen. Hun aantal nam nog steeds schrikbarend toe.

Mr. Freek Leenhouts had het weer druk met de komende verkiezingen. Het zwaartepunt zou ditmaal liggen in het bestrijden van het extremisme bij het toenemen van de internationale spanningen.

Geen mooier dag voor hem dan de dag van de Deputatenvergadering, na alle voorbereidingen op het Kuyperhuis. Altijd ging er iets door hem heen als hij het machtig stemgeluid van de uit het gehele land samengestroomde mannenbroeders aanhoorde.

Vrijdag 9 april 1937 sprak Schouten over Ons fundament onze kracht. ‘Gezag en vrijheid zijn twee, maar niet aan elkaar tegenover gesteld. De vrijheid vloeit uit het gezag voort. Het ware gezag waarborgt de vrijheid. Beiden zijn vrucht van de gehoorzaamheid aan God. Macht, die haar geloofsbrieven niet ontleent aan de ordening des Heren kan zich slechts handhaven door vrijheid te vernietigen, zoals gebeurt in Rusland, Duitsland en Italië. Het calvinisme is de oorsprong en waarborg onzer constitutionele vrijheid en geeft vrijheid van consciëntie, opdat een iegelijk God kan dienen naar zijn hart.’

Freek hield van de metalen klank van de stem van Jan Schouten, die als gewone jongen zijn eerste vorming op de jongelingsvereniging had genoten. Een kerel was hij.

[p. 71]

's Middags sprak Colijn: ‘Meermalen heb ik het als mijn rotsvaste overtuiging uitgesproken dat communisme noch nationaal socialisme bij ons voet aan de grond zullen krijgen. Hoelang deze staatsvijandige en op ondergraving onzer grondwettelijke vrijheid gerichte actie zal aanhouden en dus tot verweer nopen? Wie zal hierop antwoorden? Misschien zullen we over 15 jaar, op deze tijd terugblikkend, óók moeten zeggen: wat is dat al lang geleden; hoe ver ligt dat weer van ons af...’

Behoud en versterking van ons nationale leven in historische zin, stond er in het verkiezingsmanifest. En Colijn, hopend op een kabinet op zo breed mogelijke basis, beklemtoonde: ‘Men mag de grenzen niet te nauw trekken. Bij de hopeloze versplintering ook onder het positief christelijke volksdeel in ons land, zou dit leiden tot een negatie van elke christelijke invloed op de staatkunde. Er moet worden samengewerkt met allen die de grote levenswaarden van het christendom bereid zijn te aanvaarden ook in de toepassing van de staatkunde.’

In de niet-christelijke pers verschenen grote advertenties: Zet meer liberalen naast Colijn!

Overal waar Colijn sprak stroomden duizenden samen, in grote machinehallen, veilinggebouwen en kerken.

De verkiezingsuitslag overtrof alle verwachtingen. De antirevolutionairen klommen van 14 op 17 zetels. Colijn had zijn winst kennelijk niet alleen aan geestverwanten te danken. Toen er van rooms-katholieke en christelijk-historische zijde niettemin bij hem werd aangedrongen op het vormen van een coalitie-kabinet, begonnen de moeilijkheden. Met 56 stemmen van de honderd was er een behoorlijke rechtse meerderheid. Colijn dacht er anders over en kon van zijn vroegere medewerkers moeilijk scheiden.

Freek maakte het op het Kuyperhuis mee hoe er aan een formule werd gedokterd, die ook voor de liberalen aanvaardbaar zou kunnen zijn, net zoals in 1933. ‘De regering houde rekening met de christelijke grondslagen onzer samenleving.’ Maar de stembusuitslag noopte nú tot een scherper belijnd program.

[p. 72]

Oud komt tegen Colijn in het geweer, hoezeer zij bevriend zijn. Hij heeft onoverkomelijke bezwaren tegen de uitdrukking ‘Positief christelijke grondslagen’. Dat ‘positief’ betekende altijd een rechts kabinet. De liberalen bedanken er voor slaven van de coalitie te worden.

In een laatste poging zijn ideaal van een breed kabinet te verwerkelijken, wordt de formule nogmaals gewijzigd en minder scherp gesteld. Maar het loopt anders. De rooms-katholieken zijn tegen Colijn-Oud. Het moet Colijn-Goseling worden. En zo gebeurt het. Oud ziet het als een kardinale fout van Colijn dat hij zijn been niet heeft stijf gehouden. Hij zal er de vruchten van plukken, voorspelt hij.

In april 1938 zijn er 354700 werklozen.

Het is een grote dag voor Freek Leenhouts als zijn zoon Bas de voorlopige eindstreep heeft gehaald: Drs. in de economie.

- Nu nog een proefschrift! zegt hij, want kans op een baan is er nog niet.

Bas zit op zijn bovenkamertje in de Bankastraat en bestudeert het Plan van de Arbeid.

Hij heeft een vage herinnering aan de tam-tam die de S.D.A.P. er destijds voor gemaakt heeft. Het zou een economisch diepgaande hervorming betekenen. Uitvoering van grote werken. Een 600 miljoenplan voor drie jaar. Verlaging van werkloosheid en een sluitend budget. Verhoging van binnenlandse bedrijvigheid, verhoging van belastingopbrengst. Alberda had gezegd: het geld is er wel in Nederland, maar men moet in het plan geloven. Bij de socialisten werd dat geloof aan hun partijgangers ingegoten. De Domklokken hadden er voor gespeeld. Vierhonderd vergaderingen, planvlaggen, planfakkels, planpoëzie. ‘Het licht in de duisternis’; ‘In de volheid der tijden wordt de utopie werkelijkheid’; ‘Uit het donker komt een wonder, 't is het Plan dat opmarcheert’.

Ja, je moet er in geloven. Maar dat geloof ontbrak bij de anderen, die aan de regeringstafel zaten.

‘De koopkrachttheorie’ was in Duitsland beproefd, maar had slechts een tijdelijke opflikkering gebracht. De inzinking volgde toen het fourneren van geld stilstond.

[p. 73]

‘De Tijd’ schreef: ‘Het is een hoge hoed, waaruit de sociaal democratische intelligentsia koopkrachtkonijntjes tevoorschijn tovert. De konijnen zijn inderdaad vermaard door hun vruchtbaarheid, maar volgens de spreukendichter een machteloos volk.’

De A.R. betoogde dat de Staat almachtig zou worden. ‘Het Plan negeert onze ellende en mislukking en zal bitterheid verwekken. Het Plan is een nagalm van het lied Mijn volk wil eigen Heiland zijn’. Colijn en Oud waren er ook tegen geweest.

Wat in het plan bruikbaar is deed de regering reeds door het uitvoeren van openbare werken die door nuttig rendement gerechtvaardigd zijn. Men moest echter de bestaande industrie niet achterstellen bij die van nieuw te vestigen bedrijven.

Maar de socialist Mendels had gewezen op wat Monseigneur Poels in de Apollohal had gezegd: ‘Onze politieke leiders moeten zich er rekenschap van geven dat, wordt niet zonder dralen in volle ernst een krachtig begin gemaakt met radicale hervormingen die de grondslagen zelf aantasten van de moderne heidense maatschappij, blijven de regeringen nog langer talmen met een nieuwe ordening op de grondslag van het christelijk recht, dan zal revolutionair geweld aan deze chaos spoedig een einde maken.’

Bas had van een vriend een boek ter leen van een Engelse economist, ene Keynes, die tot de voor velen verbijsterende slotsom was gekomen dat de Overheid in tijden van werkloosheid compenserend moest optreden door haar uitgaven te verhogen ten einde op die manier de koopkracht groter te maken. Keynes ging dwars tegen de theorieën van de bekendste economen in. Als de Staat een begrotingstekort van een miljard zou aandurven, zou met dit bedrag de overproductie goeddeels weggewerkt zijn en zou voor honderdduizenden nieuwe werkgelegenheid geschapen zijn.

Hadden de mannen van de S.D.A.P. dan toch goed gezien met hun Plan van de Arbeid?

Met zijn vader kon Bas deze zaken niet bespreken en hij begreep dat. Vader volgde in zaken waarvan hij geen verstand had het inzicht van de voormannen. Maar de studie

[p. 74]

van de economie had Bas een en ander geleerd. Hij was voorzichtiger geworden met het napraten van Colijn, aan wiens sociaal meegevoel hij niet wilde twijfelen, maar die toch wel erg star vasthield aan zijn politiek van aanpassing, terwijl er zoveel geld in Nederland onrendabel in de kluizen lag. Het geld moest rollen!

Hij begon met ernst het boek van Keynes te excerperen. In een rechts partijblad zou er wel geen plaats voor zijn. Schrijven zat hem overigens niet in het bloed. Dat liet hij graag aan oom Hugo over.

Wel beleefde hij keer op keer veel plezier aan de plakboeken van zijn vader, waarin hij nu weer alle gegevens over het Plan van de Arbeid had aangetroffen.