Nederlandse spraakkunst (bew. Jan van Bakel)

[p. 15]

Hoofdstuk I
Inleiding

[p. 17]

Taal; taal en spraak

§ 1. Taal, in de ruimste zin van het woord, is een geheel van tekens, door de mens gebruikt om te verwijzen naar iets anders. In tekens drukt de mens uit wat hij gewaar wordt, wat hij voelt, wenst, verlangt, zich herinnert, denkt. De belangrijkste functie van taal is mededeling: u mag hier niet verder lopen, dit is een weg voor fietsen, hier bestaat gevaar voor vallend gesteente, hier moet u letten op zijwind, de inhoud van dit flesje kan schadelijk voor u zijn, hier begint een militair oefenterrein enz. Alle tekensystemen veronderstellen dat een aantal mensen ze kennen; ze zijn dus in sociaal gebruik. De kenners ervan vormen een sociale groep. Binnen die groep wordt het tekensysteem aangeleerd en verdergeleerd, want voor de gebruiker betekent het een goed, een voordeel, hij is ermee gediend. De gebruiker moet zich dus schikken in de traditie van de groep. Maakt hij een afwijkend gebruik van de tekens, dan wordt hij verkeerd begrepen en er ontstaan misverstanden en spanningen. Wie schipbreuk lijdt en de verkeerde morsesignalen uitzendt zal verdrinken.

Taal in engere zin is een geheel van klanktekens die met de spraakorganen worden voortgebracht. In dat systeem komen bepaalde geluiden voor en bepaalde combinaties van geluiden in een zo goed als oneindige variatie. Inventariseren we de klanken dan komen we tot een aantal van ongeveer 40 (voor het Nederlands), maar het aantal woorden is enorm veel groter, om van de combinatiemogelijkheden van woorden nog maar te zwijgen. Evenmin als de tekens in andere tekensystemen staan de taalvormen voor zichzelf. Het behoort tot hun aard te verwijzen naar iets anders. We zeggen: de taal heeft een refererend karakter, taalvormen hebben betekenis. We kunnen taal in engere zin definiëren als: een systeem van met de spraakorganen voortgebrachte betekenisdragende klanken en klankgroepen die in gebruik zijn bij een aantal mensen. De gemeenschap van mensen die van hetzelfde tekensysteem gebruik maken noemen we een taalgemeenschap.

Een veel gemaakt onderscheid is dat tussen taal en spraak. Onder taal verstaan we het geheel van mogelijkheden die het in gebruik zijnde tekensysteem biedt (men kan ook zeggen: het tekensysteem zelf met al zijn mogelijkheden); met spraak wordt bedoeld de realisering in gesproken klanken van een deel van de voorhanden mogelijkheden. Het systeem zelf is abstract en niet vatbaar voor onderzoek. Wie het wil leren kennen moet het door inductie afleiden uit de spraak.

Een belangrijke bijkomstigheid van een cultuurtaal is dat ze ook schriftelijk wordt gebruikt: er is een systeem van schriftelijke tekens met behulp waarvan de gesproken taal kan worden vastgelegd of vervangen. Van een cultuurtaal spreken we juist wanneer er zo een schriftelijke traditie bestaat. Dit is een bijkomstigheid, omdat een taal er naar haar we-

[p. 18]

zen geen behoefte aan heeft. Het is echter een belangrijke bijkomstigheid omdat er zulk een grote invloed uitgaat van geschreven op gesproken taal. Het geschrevene, dat meestal voortkomt uit een cultureel hoger gewaardeerde laag in de maatschappij, is tastbaarder en minder vluchtig dan het gesproken woord. Dat zijn twee oorzaken van de invloed van het een op het ander: de culturele standing en de gefixeerdheid. Uiteraard is de invloed meestal conservatief of althans conserverend. Om een voorbeeld te noemen: de diftongische uitspraak ou in lopen, kopen en de ei in meenemen krijgen weinig kansen omdat de gangbare spelling daarvoor geen steun biedt. De verhouding tussen gesproken en geschreven taal komt in § 9 nog aan de orde.

Uit de geschiedenis van het Nederlands

§ 2. Vergelijkend taalhistorisch onderzoek leert ons de gemeenschappelijke afkomst van een aantal talen uit de onmiddellijke omgeving van het Nederlands. Het Nederlands is een Germaans dialect, d.w.z. tezamen met het Engels, Duits, Fries, Deens e.a. (vgl. § 3) stamt het af van het Oergermaans. Dit Oergermaans is een gereconstrueerde taal; er zijn geen teksten in overgeleverd, maar wij kennen het langs theoretische weg. Uit de eigenschappen van de verschillende afstammelingen kunnen we een aantal kenmerken van de grondtaal bepalen. Gereconstrueerde woorden en vormen worden in de literatuur (spraakkunsten en woordenboeken) aangeduid met een asterisk (*).

§ 3. Uit het Germaans ontstonden drie groepen talen, dialecten van het Germaans, nl. het Noordgermaans, het Oostgermaans en het Westgermaans. De grenzen tussen deze dialecten zijn evenmin scherp aan te geven als die der hedendaagse streektalen.

Van het Noordgermaans stammen af het Deens, Zweeds, Noors en IJslands. Het laatste is zeer ouderwets van vorm en klank.

Het Oostgermaans, waartoe hebben behoord de taal van bijv. Goten, Vandalen en Bourgondiërs, is geheel uitgestorven. Met een tak van het Gotisch, het Westgotisch, zijn we echter beter bekend dan met enige andere Germaanse taal uit die tijd. We bezitten nl. grote fragmenten van een bijbelvertaling van bisschop Wulfila (± 350). Dit Westgotisch is de basis van onze kennis van het Oergermaans.

Tot het Westgermanns rekent men het Engels, Fries en Duits.

De oudste vorm van het Engels heet het Angelsaksisch. Het Duits valt uiteen in Hoogduits (Middel- en Opperduits) en Nederduits. De zuidgrens van het Nederduits loopt ongeveer van Duinkerken over Hazebroek, ten zuiden van Kortrijk, Brussel en Tongeren, over Eupen,

[p. 19]

Düsseldorf, Maagdenburg, Frankfort a/d Oder naar Kaliningrad. Het Nederduits wordt wel verdeeld in Nederfrankisch en Saksisch (op Duits gebied gewoonlijk Nederduits genoemd).

Het Nederlands is een zustertaal en geen dialect van het Hoogduits, zoals wel eens wordt beweerd.

opmerking. Het Ingvaeoons is een aftakking van het Westgermaans waaruit het Engels, het Fries en misschien ook het Saksisch zich moeten hebben ontwikkeld. Men veronderstelt dat het eens werd gesproken langs de kust van de Nederlanden en N.W.-Duitsland.

§ 4. Het Germaans is een tak van het Indogermaans, ook wel Indo-europees en Indokeltisch genoemd naar zijn verbreiding van Voor-Indië tot Ierland en IJsland.

Men onderscheidt als andere takken van deze oertaal: (1) het Arisch of Indo-iraans (het Oudindisch of Sanskriet en het Iraans of Oudperzisch. De oudste ons bekende Indogermaanse taal is het Sanskriet). (2) het Armeens; (3) het Grieks; (4) het Albanees; (5) het Tochaars, een uitgestorven taal in Oost-Turkestan; (6) het Hettitisch, een prehistorische taal in Klein-Azië; (7) het Italisch. Een der Italische dialecten, het Latijn, werd de moeder der Romaanse talen: Frans, Portugees, Spaans, Italiaans, Roemeens; (8) het Keltisch, nog voortlevend in het Iers, Welsh en Bretons; (9) het Balto-Slavisch, o.a. het Russisch, Boelgaars, Servisch, Tsjechisch, Pools; (10) het Litouws en Lettisch.

§ 5. Wanneer wij het Nederlands vergelijken met de meest verwante Germaanse talen, het Hoogduits en het Engels, blijkt dat in onze taal verschillende eigenaardigheden bestaan die alleen aan het Nederlands eigen zijn. Eigen klankontwikkelingen zijn o.a.:

1.	Een oorspronkelijk stemhebbende medeklinker aan het eind van een woord wordt altijd stemloos in de uitspraak. (Dit blijkt niet altijd uit onze spelling: we schrijven weliswaar leef en lees, maar heb, hoed, dag.)
2.	De sch, zoals die aan het begin van een lettergreep wordt uitgesproken, is speciaal Nederlands: schreeuwen, schip, boodschap.
3.	De klankverbinding ft is vaak cht geworden: gracht, schacht, zacht - Du. Kraft, Schaft, sanft - Eng. craft (andere betekenis) - shaft, soft - Fries krêft, sêft.
4.	De klankgroep -chs, ontstaan uit -ks, wordt door assimilatie ss (s): os, vos, wassen, groeien - Du. Ochs, Fuchs, wachsen - Eng. oxen, fox, to wax - Fries okse, foks, wachse (en waechsje).

[p. 20]

5.	De klankverbinding ald(-t) of old(-t) is oud (t) geworden, bijv. koud, goud - Du. Kalt, Gold - Eng. cold, gold - Fries kald, Hindeloopen gôld.
6.	Voor -er voegt het Nederlands na l, n en r vaak een d in: kelder, hoenders, zwaarder (zie § 39).
7.	Van onze plaats tussen Duits en Engels getuigt de vorm van de infinitief in een deel van ons taalgebied: hören - hore - to hear; wirken - werke - to work; kommen - kome - to come. (De -e is in het Engels in de uitspraak afgevallen.)
8.	Van een oude eigen positie van het Nederlands getuigt o.a. het ontbreken van de umlaut van lange klinkers: hören, grün - horen, groen - to hear, green.

Buigingseigenaardigheden blijken o.a. uit de meervoudsvorming. Het Duits heeft daarin veel mogelijkheden, het Engels maar één, de vorm op -s. Het Nederlands kent -n en -s. Ook in de vervoeging der werkwoorden staat het tussen dat veelvormige Du. en het ‘arme’ Engels.

De woordvorming vertoont in onze taal eveneens eigen trekken, bijv. de verkleiningsvormen van bijwoorden: zoetjes, zachtjes, welletjes, eventjes. Zelfs de zinsbouw van het Nederlands heeft eigen trekken, die erop wijzen, dat het een eigen plaats inneemt in de groep van Germaanse talen.

Algemeen Nederlands en dialect

§ 6. Het taalgebied waarbinnen het Nederlands¹ als algemene omgangstaal gebruikt wordt omvat Nederland, het noordelijk deel van België en een klein hoekje van Frankrijk (zie de krt. op blz. 22).

Vroeger werd het Nederlands Nederduits genoemd (vgl. de vroegere benaming Nederduits Hervormde Kerk). In de middeleeuwen en ook nog later heette het Diets in 't Vlaams-Brabants, Duuts in de noordelijke en oostelijke gewesten.

§ 7. Binnen het Nederlandse taalgebied verschijnt niet uitsluitend het Nederlands. De algemene omgangstaal, ook wel an (Algemeen Nederlands) of abn (Algemeen Beschaafd Nederlands; een discriminerende en daarom onjuiste benaming) genoemd, overkoepelt er als het ware de streektalen, stads- of dorpstalen, de zg. dialecten. Onder dialect moeten we verstaan: een taalsysteem dat in een taalgemeenschap van lagere culturele waarde geacht wordt dan een ander systeem; het dialect func-

1 Deze naam komt in 1482 voor het eerst voor in een zeldzame Goudse wiegedruk.

[p. 21]

tioneert in de lagere culturele sfeer, de dagelijkse omgang van streeken plaatsgenoten; de cultuurtaal in de hogere culturele sfeer. Het beslissende onderscheid is dus een kwestie van waardering bij de sprekers. De verschillende dialecten binnen het Nederlandse taalgebied noemen we Nederlandse dialecten. Het Fries is op grond van de waardering die de Friezen ervoor koesteren, maar ook op grond van zijn rijke schriftelijke traditie en zijn afwijkende geschiedenis, niet te beschouwen als een Nederlands dialect maar als een zelfstandige cultuurtaal. Wanneer tegenwoordig in Friesland het Nederlands meer en meer gebruikt gaat worden als de taal van de bovencultuur, zijn de verhoudingen aan het veranderen. Zo kan het Fries uiteindelijk toch een dialect worden.

Brengen we bepaalde dialectische taalvormen in kaart, waarbij we iedere vorm met een afzonderlijk tekentje weergeven, dan blijken zich verschillende gebieden af te tekenen. Lijnen die gebieden met eenzelfde verschijnsel afbakenen noemen we isoglossen. Door de talrijkheid van de isoglossen is het ondoenlijk scherpe grenzen tussen de verschillende dialecten te trekken.

Een bekende isoglosse is de Uerdinger linie in Limburg (zie het kaartje op blz. 22). Ten zuiden en oosten van deze lijn worden de vormen ich en auch gebruikt, ten noorden en westen ik en ook. De Benrather linie in het uiterste zuidoosten van ons land geeft de eigenlijke grens aan van het Hoogduits en het Nederduits.

De streek tussen deze isoglossen is feitelijk het overgangsgebied tussen Duits en Nederlands.

Hun kenmerkendste verschil is ontstaan door de z.g. Hoogduitse klankverschuiving, de veranderingen die in de p, t en k zijn opgetreden: vgl. Hgd. Pferd, laufen, Schlaf, kommen, stechen, Reich, Zeichen, lassen, was met Ndl. paard, lopen, slaap, komen, steken, rijk, teken, laten, wat. Ten zuidoosten van de Benrather linie (Eygelshoven, Kerkrade, Simpelveld en Vaals) hebben de dialecten in dit punt hoogduitse vormen.

De dialecten kunnen in vele opzichten ouder en oorspronkelijker zijn dan de algemene taal; zij hebben meermalen woorden, klanken en andere vormen bewaard die uit deze zijn verdwenen.

Anderzijds bewaart het Algemeen Nederlands, gebonden als het is aan een schriftelijke traditie, bepaalde taalvormen vaak langer dan de dialecten, die niet beteugeld door het schriftbeeld zich vrijer kunnen ontwikkelen; zo is de ij uit î (mijt, tijd) bijv. in een aantal Vlaamse dialecten en in het Amsterdams alweer overgegaan in aa: maat, taad.

Een algemene taal ontstaat daar waar langdurig innig contact de sprekers van verschillende dialecten terwille van de verstaanbaarheid dwingt tot toenadering in taal. Het is dus een cultureel nivelleringsverschijnsel. Zo is in de 16de en 17de eeuw het Hollands ontstaan uit de dialecten der belangrijkste steden, o.a. Amsterdam, Den Haag, Leiden, Haarlem. In de Republiek was Holland het leidende gewest; zijn taal

[p. 22]

nederlandse dialecten en fries gesproken binnen de grenzen van nederland en belgië

[p. 23]

dialectsynoniemen voor dorsvloer

[p. 24]

werd regeringstaal; in dit Hollands werd de Bijbel vertaald: Holland werd het centrum der Nederlandse beschaving, het voorbeeld voor alle andere gewesten. Dit maakt op den duur het Hollands tot het Nederlands, d.i. de algemene omgangstaal voor schriftelijk en mondeling verkeer, voor regering, kerk en school. Deze taal, de draagster van onze cultuur, kreeg op de dialecten een grote voorsprong; velen zijn de streektaal als iets minderwaardigs gaan beschouwen, als een boerse verbastering van dè taal. Dit is natuurlijk onjuist: de dialecten zijn de voortzetting der vroegere taal en niet ontstaan door vervorming van het a.n. Onze algemene taal is een min of meer kunstmatige vernieuwing, door vermenging van verschillende dialecten ontstaan.

Zuiver Nederlands spreekt, volgens sommigen, ieder die vrij is van dialectisch taaleigen. Het aantal van hen is betrekkelijk klein: de meeste, ook de beschaafde Nederlanders, spreken een Nederlands met min of meer regionale en persoonlijke eigenaardigheden.

Regionale invloeden in het a.n. worden provincialismen genoemd; afwijkingen door platte, onverzorgde uitspraak van de algemene omgangstaal heten wel vulgarismen. De grens tussen beide is uiterst moeilijk te trekken.

§ 8. In ons land werd door de Westgermaanse volksstammen het Nederduits (Nederfrankisch en Saksisch) en het Fries gesproken.

Het Nederfrankisch wordt wel verdeeld in: (1) het Hollands-Frankisch (Hollands, Utrechts, Westveluws, Zeeuws, Westvlaams); (2) het Brabants-Frankisch (Westbetuws, Westbrabants, Antwerps, Kempens, Leuvens, Aalsters, Oostvlaams); (3) het Limburgs-Frankisch (Gelders-Limburgs, Limburgs, Oostbrabants).

Het Saksisch (Gelders-Overijssels, Oostveluws, Drents, Gronings) wordt gesproken in het noordoosten van ons land, van Groningen tot de Oude IJssel. Tussen het Saksisch en het Fries ligt een streek met gemengd dialect. Heel duidelijk is de Friese inslag in het Stellingwerfs, het dialect van de streek - ruwweg genomen - tussen de Beilerstroom en de Tjonger. Het Oostveluws heeft vele Frankische elementen en wordt daarom ook wel tot het Frankisch gerekend. Het dialect van de Lijmers behoort stellig daartoe, maar het heeft sterk de invloed van het Saksisch ondervonden.

Tot het Fries gebied (Landfries en Stadfries) behoort Friesland tot de Tjonger, die een vrij scherpe scheiding vormt. Het Stadfries is verhollandst Fries; ook het dialect van Het Bildt - een Hollandse inpoldering - heeft Hollandse eigenaardigheden. Het Noordfries is de taal van een klein deel van N.W.-Duitsland. Noord-Holland tot de lijn Haarlem-Amsterdam (Noordhollands en Waterlands) en de duinstreek tot Scheveningen (Strandhollands) wijken in taal nogal af van het ‘Hollands’, evenals de Waddeneilanden Tessel en Vlieland, de Zuiderzeeëilanden en het Gooi. Op Terschelling en Schiermonnikoog wordt een Fries, op Ameland een Fries-Frankisch dialect gesproken.

De moderne dialectoloog heeft bezwaren tegen de indeling der dialecten in Frankisch, Fries en Saksisch, omdat er in vele gevallen niets vaststaat omtrent

[p. 25]

de band tussen de hedendaagse streektalen en de in die namen vermelde volksstammen. Daarom deelt hij ze liever in op grond van thans bestaande verschillen, duidelijk te zien op de isoglossenkaart (zie pag. 22). De overgangsgebieden tussen de dialecten worden erop aangegeven door banen van isoglossen, zg. isoglossenbundels. Dr. Weijnen onderscheidt: (1) de noordelijke centrale dialectgroep (Holland tussen IJ en Maas, Utrecht, West-Veluwe); (2) de zuidelijke centrale dialectgroep met het Brabants (in Ned. en België) en Oostvlaams als kern; (3) de noordwestelijke dialectgroep (de Waddeneilanden, uitgezonderd de Friessprekende, Marken, Wieringen, Noord-Holland boven het IJ, de kust van Holland, de Zuidhollandse eilanden op Goeree-Overflakkee na); (4) de zuidwestelijke dialectgroep (Goeree-Overflakkee, Zeeland, West- en Frans-Vlaanderen); (5) de noordoostelijke dialectgroep (Groningen, een deel van oostelijk Friesland, Drente, Overijssel, oostelijk Gelderland); (6) de zuidoostelijke dialectgroep (Nederlands en Belgisch Limburg met enige kleine aangrenzende gebiedjes, inz. in Oost-Brabant).

Omdat het op Nederlands grondgebied wordt gesproken, kan men het Fries het zevende Nederlandse dialect noemen, mits men erbij in het oog houdt, dat het in feite een tweede taal is in ons land, zoals het Frans in België.

§ 9. In de middeleeuwen werd in de Nederlanden nog uitsluitend streektaal gesproken. Wel ontwikkelde zich onder invloed van belangrijke steden of gewesten een begin van een algemene taal. Deze was oorspronkelijk sterk Vlaams, later meer Brabants en ten slotte Hollands getint. De taalvormen uit de tijd vóór ± 1500 noemen we het Middelnederlands; die na ± 1600 heten Nieuwnederlands.

Het Algemeen Nederlands bevat niet alleen talrijke Vlaamse en Brabantse elementen, doch heeft ook uit het Fries en de oostelijke streektalen veel overgenomen. Tegenover de dialecten staat het sterk, doordat het alleenheersend is in kerk en school, in pers en radio, in handel en verkeer, en vooral als regeringstaal en taal der grote landelijke en gewestelijke verenigingen.

De beschaafde omgangstaal heeft grote invloed op de geschreven taal, maar het is niet te loochenen dat omgekeerd de geschreven taal door het woordbeeld en door de grotere zorg eraan besteed ook invloed op het spreken uitoefent, vooral in die streken waar ze als andere taal moet worden aangeleerd.

Verschillende mensen gebruiken bij het schrijven een taal die sterk afwijkt van die welke ze spreken: ze bevat meer Brabants-Vlaamse eigenaardigheden dan het Algemeen Nederlands, dat immers in hoofdzaak uit het dialect der Hollandse steden is ontstaan. Bovendien heeft die taal een sterke invloed van het Latijn en ook van de bijbelvertaling ondervonden.

§ 10. Het Nederlands wordt buiten ons land gebruikt in een groot deel van België. Hier heeft het Nederlands, meestal Vlaams geheten, zich in een harde strijd tegen het Frans weten te handhaven (De Vlaamse Beweging). Tegenwoordig streeft men er in het Zuiden naar zich bij

[p. 26]

het spreken en schrijven meer aan te sluiten bij 't algemeen beschaafde Nederlands. De spellingeenheid - sinds 1954 - zal dit ongetwijfeld bevorderen.

Buiten Europa werd onze taal gesproken in Indonesië door de Nederlanders en als tweede taal ook door vele inheemsen en Chinezen; haar toekomst is daar thans onzeker. In West-Indië staat ze er langzamerhand beter voor dan vroeger. De regeringstaal is daar het Nederlands; als omgangstaal wordt het in Suriname meer en meer gebruikt. Aanvankelijk werden in dit deel van ons koninkrijk dialecten gesproken, ontstaan door vermenging van Nederlands, Engels en Spaans met allerlei termen en vormen van de talen der negerslaven. Men noemde ze vroeger, min of meer denigrerend, wel Negerhollands (Suriname), Negerengels (St. Eustatius en St. Martin) en Negerspaans (Curaçao, Aruba, Bonaire). De inheemse, betere naam is Papiamento of Papiaments. In de staten der drie eilanden wordt er tegenwoordig voor gepleit het als officiële taal te erkennen.

In Noord-Amerika sprak men nog omstreeks 1900 het Nederlands in verschillende steden van de noordelijke staten. Er verschijnen enige bladen in onze taal en in sommige kerken wordt erin gepreekt. Tegenwoordig wordt er door het oudere geslacht nog wel Nederlands gebruikt, maar meer en meer raakt het door het Engels verdrongen.

In Zuid-Afrika spreekt een groot deel der bevolking het Zuidafrikaans, dat zeer afwijkt, maar toch duidelijk als oorspronkelijk Nederlands (vooral Zuidhollands) is te herkennen. Het heeft zich als Afrikaans of Kaaps-Hollands ook tot literaire taal ontwikkeld. Officieel heeft het Zuidafrikaans sedert 1924 dezelfde rechten als het Engels. Het land is dus tweetalig, evenals België.

Het Nederlands in contact met andere talen

§ 11. Door veelvuldig contact tussen sprekers van verschillende talen en door kennisneming van geschriften in vreemde talen zien we vaak gebeuren, dat de ene taal elementen opneemt uit een andere. Meestal betreft het woorden, maar soms worden ook bijv. achtervoegsels overgenomen en zelfs heeft er wel eens syntactische beïnvloeding plaats.

In de regel zal het minst ontwikkelde volk het meest overnemen. Zo heeft de Germaan meer Latijnse termen ontleend dan de Romein Germaanse. In Indonesië is eveneens meer uit Nederland geïmporteerd dan geëxporteerd naar hier. Slechts termen voor specifiek Indonesische zaken en toestanden enz. drongen tot ons door. En heel veel daarvan bleef nog beperkt tot de kringen der Indiëgasten en de streek waar ze zich na repatriëring vestigden. Uit contacten in Europa kan men dezelfde resultaten opmerken.

[p. 27]

Een woord als tennis (eigenlijk lawn-tennis) is aan het eind van de 19e eeuw door sportliefhebbers uit het Engels overgenomen. Naarmate deze sport meer bekend werd en overal beoefend, namen meer Nederlanders het woord over. Uit Engeland is ook afkomstig het voetbalspel, meer algemeen dan het tennissen, dat lang tot bepaalde kringen beperkt bleef. Het Engelse woord football is - misschien wel in verband met het feit dat deze sport een volksspel is geworden, - niet zó maar overgenomen, doch verhollandst door navorming: voetbal. Ook deze navorming is evenwel als ontlening te beschouwen. Andere voorbeelden zijn: vrijwiel (free-wheel), betalend logé (paying guest), luidspreker (loudspeaker); invloed (influentia), almachtig (omnipotens), voornaamwoord (pronomen), aantonende wijs (modus indicativus), voorzetsel (prepositio), bijwoord (adverbium); tijdschrift (Zeitschrift), wereldberoemd (weltberühmt), warenhuis (Warenhaus), leedvermaak (Schadenfreude), rugzak (Rücksack); grootvader en grootmoeder (grandpère, grand'mère), kleinzoon (petit-fils), schoondochter (belle fille), dank weten (savoir gré), gevaar lopen (encourir danger).

Vele woorden van vreemde afkomst (leenwoorden) zijn niet meer als vreemdelingen te herkennen: ze hebben geheel een inheems uiterlijk gekregen. Dit staat in verband met de tijd van het overnemen en met de kring waarin zo'n woord wordt gebruikt. Geheel Nederlands zijn bijv. zolder, kelder, school, paard, keuken, sport, beschuit. Andere dragen nog duidelijk het vreemde kleed: tarra, franco, kurhaus, flacon. Soms zijn ze min of meer verhollandst door Nederlandse buigingsuitgangen: passeren, teaën, cadeaus, stoppen (van een trein), racen (bastaardwoorden).

Aanleiding tot ontlening zijn o.a. het persoonlijk verkeer, staatkundige betrekkingen, de pers, de letterkunde, de wetenschap. Al deze factoren werken gunstig voor het overnemen van woorden. Als oorzaken wijzen we op:

1. In onze taal ontbrak een eigen term voor de zaak of het begrip, door het vreemde woord genoemd. Vaak werd met de zaak ook de naam overgenomen.

Zo zijn onze voorouders door de Romeinse beschaving bekend geworden met vele zaken die betrekking hebben op bouwkunst, op wijn- en landbouw. Met de zaak hebben ze het woord overgenomen. Van Latijnse oorsprong zijn: zolder (solarium), muur (murus), poort (porta), put (puteus), tegel (tegula), toren (turris); wijn (vinum), most (mustum); kouter (culter), vlegel (flagellum). Vele kerkelijke woorden werden in de tijd van de christenprediking overgenomen uit het Grieks via het Latijn: kerk (Gr. kuriakon), leek (Lat. laicus), engel (Lat. angelus), duivel (Lat. diabolus), klooster (Lat. claustrum), priester (Gr. presbyteros), pelgrim (Lat. peregrinus), mis (Lat. missa).

De Franse beschaving maakte ons bekend met vele zaken die betrekking hebben op meubels, literatuur, mode, spijzen; ook hun naam werd overgenomen: buffet, canapé; literatuur, krant; modern, elegant; taart, saus, pastei, gelei, biscuit en beschuit.

Voor militaire zaken zijn de Romaanse landen in vroegere eeuwen het voorbeeld geweest. Vele woorden zijn aan het Romaans, meestal aan het Frans, ontleend: kazerne, rekruut, bataljon, alarm, kapitein, sergeant, kanon, kasteel.

[p. 28]

Engeland is voorgegaan op sportgebied, in het stoom- en fabriekswezen en in de politiek; vandaar vele Engelse woorden op dat terrein: jockey, boksen, record, tennis, croquet, voetbal, handicap, wherry, giek; rails, tender, wagon, cokes, tram, stoppen, bunkeren, tank, tanken; speech, meeting, budget.

Het Duits heeft vele woorden geleverd voor militaire begrippen: hopman, schans, vendel, ransel, spies, houwitser, kartets, en op het gebied der wetenschappen: klankwet, rijmdwang, betoning, sage, bijdrage, umlaut, gletsjer, Alpen. Door de grote overeenkomst met het Nederlands zijn er vele navormingen ontstaan: bijdrage, inboeten, gevoelswaarde, tijdschrift, vlugschrift, voorwoord, warenhuis, rugzak.

De taal van handel en muziek heeft vele Italiaanse woorden: netto, tarra, kassa, franco, a pari, giro; piano, andante, moderato. Verschillende van deze behoren nog tot de taal van een beperkte groep, andere zijn algemeen geworden.

Aan het Spaans zijn o.a. ontleend: tabak, sigaar, indigo, matador, cacao, aan het Slavisch: steppe, werst, knoet, sowjet, bolsjewiek, pogrom, yoghurt, aan het Maleis: branie, negorij, prauw, soesa, pagaai, baboe, sago, rotan, pisang, aan het Hebreeuws: amen, Pasen, kabaal, rabbi, sabbat, aan andere oosterse talen: Turks: karwats, sjamberloek, kiosk; Arabisch: alcohol, algebra, almanak, admiraal, harem, katoe; Perzisch: jakhals, jasmijn, schaak.

2. De behoefte aan eufemismen en het verlangen alledaagse woorden om hun gevoelswaarde (zie § 371) te vermijden doen vele Nederlanders vreemde woorden gebruiken.

In beschaafde kringen hoort men zelden woorden als zweten, braken, verstopping, buikloop, knoeien (in de boekhouding), enz.; velen zeggen liever: transpireren, vomeren, constipatie, diarree, malversaties plegen. De tijd dat het Frans voor vele Nederlanders de omgangstaal was, laat zich nog gelden.

3. Modezucht leidt dikwijls tot het gebruiken van vreemde woorden.

Men leze de advertenties en circulaires onzer zakenlieden en zal zien dat Parijs nog machtig is, doch tevens hoe gevaarlijk Engeland en Amerika worden als concurrent: velours - corduroy; crème - cream; naast elegant, charmant, flatteren, garneren, fournituren, imprimé enz. zien en horen wij: slipover, overall, sweater, shampoo, lipstick, make-up, plastic, box, pocketbook, cocktail, stencil, hobby, set, enz.

Het vreemde woord heeft voor de zakenman een betoverend-verleidelijke klank; het drijft de klant tot kopen: babydoll is zoveel ‘schattiger’ dan hansop.

Voor de gewone man is het vreemde woord ‘imponerend’; het geeft de spreker een schijn van voorname herkomst. De taal en de naam van de ‘charmante’ Van der Hoogen uit de Familie Kegge zijn daarvan een prachtig voorbeeld. De sterke gevoelswaarde van het vreemde woord brengt echter ook mee, dat het bij algemeen aanvaard gebruik krachtloos wordt. Net als de eufemistisch en taboeïstische vormen vraagt het dus om voortdurende vernieuwing. Zo is bijv. logement, dat herberg heeft verdrongen, zelf weer opzijgeschoven door hotel, evenals herbergier door hotelier. Dit geeft soms het inheemse woord onverwachte kansen: nu tailleur en coupeur ‘ordinair’ dreigen te worden, noemt een zaak van ‘standing’ zich weer kleermakerij. Mensen die voor een halve eeuw een affaire hadden, zijn nu in zaken; huis verdringt magazijn in meubel-, mode-, textielhuis enz.

Ook ontleningen voeren de dodelijke strijd om de hegemonie, zoals reeds is

[p. 29]

opgemerkt. Tailleur is in verval, tailor is levenskrachtig; partner verdringt compagnon; participant is reeds begraven in deze zin; business getuigt meer van hedendaags zakenbewustzijn dan affaire; pardon is zelfs uit de volksmond gestoten door sorry.

Soms wordt een vreemdeling door gehele of gedeeltelijke vertaling genaturaliseerd: overal, pocketboek, motordrijver, topspeler, babysitten, lippestift, schok-, krimp-, stofvrij, enz.

4. De kanselarijtaal heeft steeds gewerkt als een vloedgolf van Franse en Latijnse termen. De laatste tijd wordt die versterkt met anglicismen:

1587: Oversulx als om eenige merkelijke saken te beraetslagen, van node is de selve (nl. de Staten) te vergaderen, so worden die beschreven met insertie van de principaelste pointen, die, bij de collegiën in deliberatie gelegt ende daer op geresolveerd zijnde, worden afgezonden alsulcke gecommitteerde als sij vertrouwen, ende met alsulcken last ende resolutien, als sij bevinden ten dienste van den lande te behooren - jan de witt: Hebben niet de jegenwoordige seven Vereenigde Provintien een ende het selve enterest in hare eygen conservatie? een ende deselve vreese voor alle uytheemse Machten? sijn sy niet door onderlinge Alliantien, ende Huwelyken, soo van Regenten, als van Ingesetenen, door gemeenschappen, Compaignien, Confreryen, soo van Commercie als van andere Interesten, conservatien reciproque, possessien van goederen, gewoonten, ende andersints, soodanig aen den anderen gehecht, ja door malkanderen geknoopt, ende gevlochten, dat het bynaer onmogelijk is deselve, buyten exessive violentie, die sonder eminente Hoofden niet en valt, van den anderen te scheuren?

De moderne kanselarijtaal is weinig Nederlandser in woordkeus en zinsbouw; zelfs de bureaucratie van vakverenigingen en zakenwereld heeft haar gebruiken overgenomen blijkens het volgende citaat:

Het N.V.V. is van oordeel dat een fiscale stimulering van de investeringen op dit moment conjunctureel gevaren inhoudt en derhalve moet worden afgewezen. De monetaire politiek is in conjunctureel opzicht voldoende gericht geweest op beïnvloeding van de liquiditeitspositie van de ondernemingen. Het gebrek aan coördinatie in de overheidsinvesteringen heeft in het verleden een autonome, conjunctureel verstorende invloed uitgeoefend. Een dergelijke coördinatie moet uitermate wenselijk worden geacht en kan worden gerealiseerd door de opstelling van een jaarlijks centraal plan van overheidsinvesteringen, dat de goedkeuring van het parlement behoeft.

5. De pers volgt in haar verslagen de kanselarijtaal op de voet.

De jachtige taak waaraan zij zich wijdt, doet haar dikwijls klakkeloos alles overnemen wat haar wordt voorgezet uit binnen- en buitenlandse bron. Doch ook hier spelen onmacht en onachtzaamheid een rol.

6. Ook kunstrecensenten putten veelvuldig uit vreemde talen:

De Rhapsodie voor viool en piano die Olof dynamisch en met een zeer adequate violistiek vertolkte, is een fraai voorbeeld van de Hongaars-folkloristische inspiratiebron van Bartok.

7. De wetenschappelijke taal put overal op aarde uit dezelfde bron: het Latijn en Grieks. Dit vergemakkelijkt het wetenschappelijke verkeer,

[p. 30]

waarvoor alle wegen moeten worden gebaand. Een hoofdweg is een internationele terminologie:

Twee factoren nl. bepalen wel in sterke mate het begrip ‘stad’, nl. de geconcentreerde samenwoning en het economische aspect van deze concentratie, waar het gevolgde produktieproces een geheel ander is dan in de agrarische gebieden. Bij een dergelijke economisch-geografische interpretatie van het begrip ‘stad’ zal het duidelijk zijn, dat het criterium niet kan worden gezocht in het feit, of aan een nederzetting al dan niet stadsrecht is verleend. (prof. keuning)

8. Soms vinden we in een vreemd woord het symbool voor een begrip dat wij in eigen taal met vele woorden zouden moeten omschrijven. Ter wille van de bondigheid is dan het vreemde woord te verkiezen.

Zo bestaat voor het Engelse woord efficiency geen goed Nederlands woord. Koenens Verklarend Handwoordenboek geeft deze omschrijving: ‘meest doelmatige werking van een bedrijf; bedrijfsspaarzaamheid, doeltreffendheid’. Evenzo missen wij in het Nederlands een equivalent voor: antecedent (vroeger gebeurd feit waarop men zich later kan beroepen); censuur (kerkelijk of wereldlijk toezicht op boeken, geschriften, toneelstukken enz.); comfort (behaaglijke gerieflijkheid van inrichting); consequent (uit het voorafgaande logisch voortvloeiend, zichzelf gelijkblijvend); etiquette (maatschappelijke omgangsregels); hiërarchie (rangvolging in het priesterambt of bij ambtenaren en officieren); theorie (kennis welke in bespiegeling bestaat, zonder dat deze met enige praktische oefening verbonden is; afgetrokken beschouwing; leer der grondregels en beginselen ener wetenschap).

9. Niet alle gebruik van buitenlandse termen is misbruik: soms kan het vreemde woord nauwkeuriger dan het eigene weergeven wat men wenst te zeggen:

Men kan Gods mysteriën niet vertalen met Gods geheimen; een mondaine badplaats niet met een wereldse badplaats. Charmant en bekoorlijk; elegant en sierlijk; flatteren en vleien; ordinair en gewoon, alledaags; rigoureus en krachtig; tint, kleur en verf; chantage en afpersing drukken min of meer na verwante begripsinhouden uit, doch zijn niet in alle omstandigheden gelijkwaardig. Met tientallen van zulke vreemde woorden is onze taal verrijkt in de loop der eeuwen, doordat ze haar nieuwe, ongekende uitdrukkingsmogelijkheden gaven. Waar echter de vreemdeling wordt ingehaald uit gemakzucht en onverschilligheid, moet hij worden bestreden.

In sommige perioden ontstaat dan ook een streven om vreemde woorden door Nederlandse te vervangen. Men noemt dit purisme. Bekend is het purisme van spieghel en van hooft (en zijn kring), die voorstelde woorden als advocaat, parlement, ingenieur, batterij, suppoost, seminarie te vervangen door voorspraak, pleithof, vernufteling, beukerij, onderworpeling, zaaierij. Veel succes heeft hij niet gehad; slechts enkele van zijn purismen hebben ingang gevonden: bijv. boekerij (bibliotheek), redenaar (orateur), beroep (appèl).

In de wetenschap is het wel gelukt echt Nederlandse woorden ingang te doen

[p. 31]

vinden: wij hebben termen als scheikunde, natuurkunde, wiskunde, taalkunde, aardrijkskunde, waarvoor men in andere talen uitsluitend vreemde woorden gebruikt. Men denke ook aan al de ‘vertalingen’ van spraakkunstige termen!

Woorden of uitdrukkingen die Nederlands lijken, maar, meestal in strijd met ons taaleigen, aan het Frans zijn ontleend, noemt men gallicismen. Zo spreekt men ook van anglicismen en germanismen (barbarismen is de algemene maar eigenlijk wat onheuse naam).

De scheidingslijn tussen barbarismen (aliënismen) en goed Nederlands is niet altijd duidelijk te trekken. Sommige zijn door het gebruik geijkt, bijv.: opvoering (vertoning), onbestemd (vaag).

Gallicismen komen vooral in het Zuidnederlands voor: nijverheidsridder = oplichter, fortuinzoeker (chevalier d'industrie); zich houden aan iets voor zich hechten aan iets (se tenir à qch.); een wet stemmen = een wet aannemen (voter une loi), op zicht spelen = van het blad spelen (jouer à vue); onder dit opzicht = in dit opzicht (sous ce rapport); gelijken aan = op (ressembler à).

Anglicismen zijn o.a. de uitdrukkingen: de tijd doden (to kill time); geld maken (to make money); rond de tafel zitten; ik hoop zo. Sommige zijn al enigszins gewoon geworden.

Germanismen zijn: daarstellen, bemerking (opmerking), nieuwbouw (nieuwe gebouwen); de woorden op -haftig: naamhaftig, zeeghaftig, manhaftig; een uitdrukking als in de tachtiger jaren. Billijk (goedkoop), kuur, aanzicht zijn Hollandse woorden met Duitse betekenis. Op Duitse wijze zijn gevormd: prachtvol, warenhuis, Kollewijns(e) (spelling), Seyffaerdts(e) (boekhandel), heilgymnastiek, privaatles, grootstad en handelstermen als betrekken van, afnemer, voorradig, ijlgoed, warenkennis; chemiker, techniker. Samenstellingen met -name (inname, overname, deelname, toename) zijn germanismen en moeten dus vermeden worden. Soms kunnen ze evenwel een bepaald onderscheid aangeven: een fotografische opname - de opneming in een ziekenhuis.

Men vergelijke verder het cursief gedrukte in de volgende zinnen: Het scheen een goed georganiseerde, van te voren planmatig opgezette plundering. Hij hield een begeesterende toespraak. Regisseur-zijn vereist afzonderlijke begaving. Dit kostuum brengen wij in drie kwaliteiten (voor). Alles wat anders stof en dood was, werd nu beleefd. De wet tot richtige heffing der belastingen; een watergekoelde motor (motor met waterkoeling).

De ‘dader’ van het volgende (gelezen op een wasvoorschrift) woont natuurlijk in Duitsland: Leederbekleeding van goed getekend Leer kan men op lichte weg reijnmaken. Bij lichte Bevuiling is het genoeg, met aangevochte Lap afterijven en dan droog te vrijven (...). Voorzichtmaatregelen! Natte Leerbekleeding durvt niet bij de Kachel gedroogt woorden enz. enz.

De meeste z.g. ‘navormingen’ (Lehnübersetzungen) moet men afkeuren.

Het is in de laatste tijden gewoonte geworden woorden als fotografie, lithografie, telegrafie, telescoop, televisie, automobiel, kilometer, tuberculose, bronchitis, memorandum, atoom enz., die internationaal zijn, te vormen uit Griekse en Latijnse stammen, eensdeels om nationale gevoeligheden te vermijden, anderdeels om hun bekendheid in alle landen.

Vele Nederlanders gebruiken woorden, uitdrukkingen en zinswendingen die

[p. 32]

door hen als Nederlands worden beschouwd, maar desondanks afwijkingen zijn van de standaardtaal. Men noemt ze provincialismen. Een Oostnederlander kan men horen zeggen: Het huis is helemaal opgebrand (afgebrand); hij haalt veel overal (overhoop); dat feest gaat over (niet door); hij moet zich nog omkleden (verkleden); hij loopt met de (zijn) hand in de (zijn) zak; wanneer mag de zieke van 't bed af (uit zijn bed); dat is begrotelijk (jammer); hij liep maar al op en neer (al maar); ik zal een cadeautje meenemen (meebrengen); 't is kwart na acht (over). Sommige van deze eigenaardigheden komen ook in het Duits voor, zodat verschillende van deze provincialismen, vaak ten onrechte, als germanismen worden beschouwd. Men vindt ze o.a. bij Staring.

opmerking. Nieuwgevormde woorden noemt men wel neologismen, maar gewoonlijk verstaat men daaronder de opvallende nieuwvormingen die in literaire taal gebruikt worden, bijv.: Mijnheer Duimelaar was schraal, lang, knikkebeenachtig en kippig (falkland). Labberlottige beroerlingen (van deyssel). Goudluchtere licht (gorter).

§ 12. Een verschijnsel dat de keerzijde vormt van woordontlening is het verdwijnen van woorden.

Heel wat woorden verdwijnen uit de taal, doordat de zaak die ze noemen, verdwijnt (cultuuroorzaak), maar ook doordat een nieuw woord het oude verdringt. Verschillende munten, meubelen, vervoermiddelen enz. raakten buiten gebruik of werden door andere met nieuwe namen vervangen, bijv.; stoter, dukaat, duit, oortje, schrijn, spinde, snuiter, domper, musket, piek, harnas.

De oude woorden weer (Gotisch wair), gom (Gotisch guma) zijn verdwenen, verdrongen door het woord man. Alleen in samenstellingen als weerwolf, weergeld, bruidegom zijn die Oudgermaanse woorden bewaard gebleven.

Ook door andere oorzaken kunnen woorden verdwijnen. Vreemde woorden kunnen inheemse verdringen. Bij het lezen van een schrijver uit de middeleeuwen, uit de 17e, ja zelfs uit de vorige eeuw (denk aan Na vijftig Jaar van hildebrand), bemerkt men dat vele toen gebruikte woorden en uitdrukkingen nu niet meer bestaan. Worden zulke met opzet nog gebruikt om de taal een ouderwets deftig tintje te geven, zoals in redevoeringen, in kanselstijl, in rechts- en literaire taal, dan spreekt men van archaïstische taal. Overmits, nademaal, naardien, marren, tuisen, oorbaar, kerstenen zijn archaïsmen.

opmerking. Wanneer we over het opnemen van vreemde en het verdwijnen van in onbruik geraakte oude woorden spreken, doelen we op de woordvoorraad van alle sprekers van het Nederlands tezamen. Natuurlijk maakt geen enkel individueel spreker gebruik van alle woorden die hem in principe ter beschikking zouden staan. De tekens die iemand persoonlijk gebruikt noemen we zijn actieve taalschat, wat hij herkent behoort tot zijn passieve taalbeheersing. Eenvoudige mensen, werkzaam in eenvoudige sfeer, gebruiken

[p. 33]

maar enkele honderden woorden: met ± 1000 à 1200, mits goed gekozen, is men in staat zich volledig uit te drukken. Hierop berust het gebruik van ‘basictalen’. Literatoren hebben de grootste actieve taalbeheersing: Milton gebruikte in zijn werken 12000 woorden, Shakespeare 25000 en Churchill ‘hanteerde’ er 60000!

§ 13. Bij het opnemen van woordmateriaal uit vreemde talen zijn bepaalde natuurlijke grenzen gesteld; het nieuwe woord moet fonetisch te realiseren zijn voor de in dit punt eenzijdig geoefende spreker. Meestal heeft er een grondige aanpassing plaats. Het woord horloge [hɔrlo.ʒə] heeft een [h], een [o.] in plaats van een [ɔ:] en als men erg nauwkeurig luistert zijn er nog wel meer verschillen te noemen tussen de Franse en de Nederlandse klankvorm. De volkstaal gaat met de aanpassing nog heel wat verder: lozé, lozeren, sokela, sirurg. In de oorlog kon men soms horen spreken van een huiswijs i.p.v. een Ausweis.

Al deze en andere veranderingen tonen de innerlijke kracht van het eigen taalsysteem en pleiten voor de beschouwingen der structurele taalkunde. Heel wat dat de oude taalkundigen rangschikten onder de rubriek volksetymologie (§ 377) moet in wezen worden verklaard uit de eisen van de eigen taalstructuur.

Taalpolitiek

§ 14. De taal is gans een volk, zegt het spreekwoord. In zijn taal is het volk zichzelf, in zijn taal wordt een mens tot mens. Een gemeenschap zonder taal is onbestaanbaar, een mens zonder taal zou een dier zijn. Recht op de eigen taal is een van de meest fundamentele menselijke rechten. Neem je een mens zijn taal af, dan wordt hij reddeloos, zoals hij reddeloos wordt als hij in zijn eigen lichaam wordt aangetast. Mensen aantasten in hun taal is niet minder erg dan fysiek geweld tegen hun lichaam gebruiken. In verband met dit alles is taal meer dan een object van studie voor de taalwetenschap. Van ons wordt niet alleen een oordeel over de taalfeiten verwacht, maar ook een houding tegenover het sociale taalgebeuren. Van taalpolitiek spreekt men wanneer iemand probeert dat taalgebeuren te beïnvloeden: men eist bepaalde rechten voor het Nederlands tegenover andere talen, voor het Fries tegenover het Nederlands, voor het Achterhoeks op de lagere scholen, om de jeugd de kans te geven zichzelf te zijn, voor het Vlaams in Frans Vlaanderen. Ofwel men schrijft een spraakkunst waarin netjes wordt gezegd hoe het hoort; want ook dat is een taalpolitieke zaak. Toch is dat niet de eerste taak van de spraakkunst, tenminste niet van de wetenschappelijke spraakkunst, ook al zal er wel geen enkel studieboek zijn, dat zich van ieder oordeel onthoudt.

[p. 34]

In het vervolg van dit boek wordt getracht het Nederlands te beschrijven. Een oordeel over juist of onjuist, beschaafd of onbeschaafd, aanstellerig of gewoon, afkeurenswaardig omdat het uit de gesproken omgangstaal komt of prijzenswaardig omdat het bij de geschreven taal aansluit, wordt niet nagestreefd, al zal het hier of daar wel eens uitgesproken worden. Kennis omtrent de taal is een noodzakelijke voorwaarde voor een verantwoord taalpolitiek gedrag. Het eerste stellen wij voorop, het tweede moge er voor de lezers mede de vrucht van zijn.