In de greep van het reus-achtige. Een literator over calvinisme

[p. 89]

Evangelische ambivalentie en het leven onder spanningen

Bepaalde christenen worden verdacht van relativisme, hoewel de beschuldigers [...] c[on]tra-beschuldiging van absolutisme zouden afwij[...]en. Ook dit etiketten-oorlogje is in wezen schi[...]htig. Wanneer wij als reformatorische christenen de spanning van het wachten willen herstellen, dan wordt alles in het aangezicht van Christus relatief. Het [R]eformatorische erfgoed is tenslotte maar vierhonderd jaar oud; wie zelf herinnering heeft aan 65 min of meer bewust doorleefde jaren, vindt een eeuw niet lang meer. Mijn grootvader is in 1819 geboren, de man heeft nooit een woord tegen me gezegd, maar als hij iets over zijn grootvader zou hebben verteld, zou ik op dit moment een levende, atmosferische uitspraak kunnen doorgeven, gedaan bv. omstreeks 1770. Misschien moeten wij het hoge percentage bejaarden in onze samenleving zien als providentieel, om onze tijdshorizon te verruimen. Op paradoxale wijze herinneren ‘onze oudjes’ ons aan de kortheid van de tijd. Enkele jaren geleden in Trier heb ik me afgevraagd: is deze ruïne uit de jongste wereldoorlog of uit de Romeinse tijd? Toen ik in mijn jeugd nog ouderling was, heb ik een negentigjarige man met een witte bisschopsbaard horen vertellen, hoe hij als tienjarig jongetje in het Gereformeerd Burger-

[p. 90]

weeshuis te Rotterdam werd opgenomen en welk versje hij de eerste avond uit het hoofd leren moest. Ik hoor in mijn herinnering in zijn stem de intonatie van een gesprekje tussen zijn voogd en de regent van het weeshuis. Dit was in... 1848.

Wanneer Christus terugkomt, zal de reactie niet zijn ‘eindelijk’, maar ‘nu al?’ Vergeeld papier en verbleekte foto's, verouderde spelling, oudmodische kleding, wormstekige meubelen, ruïnes, kunnen ons een volkomen foutief tijdsbesef geven. Chronische zieken sterven ‘toch nog onverwacht’.

Men kan dankbaar zijn het nog te beleven, dat de dynamiek van het wereldgebeuren aanzienlijk is versneld. De kortheid van de tijd wordt pas goed duidelijk als hij ophoudt. In dit licht bezien wordt de uitdrukking uit 2 Petrus: ‘Bij God zijn duizend jaar als één dag en één dag als duizend jaar,’ wel verre van een dooddoener te zijn, een uiterst gematigde mededeling, afgestemd op de kortzichtigheid van het kerklid.

Wanneer ik spreek over evangelische ambivalentie, sta ik met beide voeten op bijbelse grond. Prediker 11: 9 laat ik nog daar. ‘Deze dingen moest men doen, en de andere niet nalaten’, zegt Christus. Paulus spreekt van ‘doen en bezitten als niet-doende en niet-bezittende’. Overspannen secten, waarvan de leden alles verkopen om op Christus' komst te wachten, hebben van die ambivalente levenshouding niets begrepen. Rechtlijnigheid is de

[p. 91]

logica van het reus-achtige. In de roomse kerk zijn werken en wachten, activiteit en mystiek, afzonderlijk georganiseerd; ook hier weer een, menselijk gesproken, geniale oplossing. Een indrukwekkende figuur als Schweitzer - een man! - zegt, hoewel misschien niet met zoveel woorden: ‘Er valt niets te wachten, alleen te werken.’ Het hedendaagse denken verkiest de cyclische geschiedbeschouwing boven de rechtlijnige en natuurlijk is een simplistisch gedachte rechtlijnigheid in de gang van het Koninkrijk Gods op aarde evenmin bijbels.

Ambivalent leven betekent leven onder spanningen, die men niet illegitiem mag neutraliseren. Ook hier staat het reus-achtige klaar om ons slaperig te maken op de nu eenmaal betoverde grond waarover wij reizen. Het raffinement van het reus-achtige gaat zelfs zo ver, dat het ons fraaie formules aan de hand doet: ‘in de wereld, niet van de wereld’, ‘innerweltliche Askese’. Schaf u nu deze prachtige en juiste formulering aan, en u hebt rust, u kunt u ontspannen, want u hebt de situatie zo treffend in enkele woorden samengevat.

Maar geen formule kan het christelijk leven vervangen en deze omstandigheid relativeert ook de fraaiste belijdenis. Het is niet voldoende om op orthodoxe wijze Here, Here te zeggen, wat tenslotte het kort begrip van elke belijdenis en van elk gebed is. Alles wordt ons door onze Meester uit de handen geslagen, want onuitroeibaar is in ons de

[p. 92]

neiging tot verering van het secundaire. Christus noch de apostelen hebben aan hun kleren of aan hun schaduw een zelfstandig werkende, magische macht gedelegeerd; wat genas was alleen het door Hem in Hem geschonken geloof. Sola fide. Maar dan ook geen protestantse reliekenverering, al kwam het 't Origineel zo na als de afdruk in Veronica's zweetdoek.

In het gewone leven is het al belangrijk te leren doorwerken onder spanningen; vooral wie de jongste oorlog heeft meegemaakt, kan daarover meepraten. Oudere mensen met levenservaring raken niet zo spoedig in paniek als sommige jongeren. Christus houdt ons in spanning om ons geloof te oefenen en te beproeven; wij zouden het niet kunnen dragen, te weten ‘Hij komt in 3521’. Welbeschouwd leven we over de hele linie in de onzekerheid over wat morgen gebeuren zal. Niemand kent zijn sterfdatum (al zijn op dit punt ongetwijfeld intuïties mogelijk). Ik raak er meer en meer van overtuigd dat de onzekerheid omtrent het uur van Christus' terugkomst levensvoorwaarde is voor de kerk. Hier is de lijdzaamheid der heiligen. Deze spanningen en onzekerheden behoren tot de toerusting, de versierselen van de Bruid.

Sprekende voor studenten, moest ik de vraag beantwoorden, op welke wijze de krachtbron van het gespannen wachten moet worden benut en welk programma daaruit volgt. Er is geen programma:

[p. 93]

dit is eerst een kwestie van leven, daarna van reflectie en hoogstens in derde instantie aanleiding tot zoiets als voorschriften. Wel is één ding duidelijk: het kerkvolk moet worden herschoold. Op dit concrete punt is ongetwijfeld een programma op te stellen. Het is een oud stokpaardje van mij, bereden in talloze lezingen-met-discussie en nog steeds heel, dat na Kuypers dood het gereformeerde kerkvolk verkeerd is opgevoed. Men was zo onder de indruk van Kuypers ‘kloekheid’, dat men meende in alles stellig te moeten zijn. Meer dan men besefte dacht men uit restanten achttiende-eeuws rationalisme, met zijn platvloerse éénbaanslogica. Op catechisatie heb ik uit de mond van een discipel van Kuyper nog vernomen, dat het verstand door de zonde het minst is aangetast. Kloeke uitspraken doen, over alles - daarop kwam het aan. Met natuurlijk een beroep op Gods Woord, of liever: met autoriteit deducerende uit Gods Woord. Deze manier van voorlichten heeft ons een neiging tot rationalistische stelligheid bijgebracht, die berust op een verouderde, simplistische logica - een verarming van de evangelische denkwijze.

Wat de voorlichting van het kerkvolk betreft, zou een compleet programma op te stellen zijn. Vroeger formuleerde ik het zo: ‘Men had de mensen moeten leren hoofdzaken van bijzaken te onderscheiden.’ Met andere woorden: onderricht in de nuance, de relativering van het bijkomstige. Nu zou

[p. 94]

ik het liever zo omschrijven: men moet de evangelische ambivalentie exegetisch en algemeen-theologisch uit de doeken blijven doen en die zonder aarzelen toepassen op vraagstukken van de dag. Hier is niet de steen der wijzen in het geding, maar een vergeten hoofdstuk in de christelijke volksopvoeding.

Maar belangrijker nog is de prediking. Want het moge dan waar zijn dat men niet altijd weet hoe men preken moet, wat, of liever Wie men preken moet is aan niet de geringste twijfel onderhevig. Nog wel een hele generatie dominees heeft werk om Christus' kleed van alle klitten te zuiveren, om Hem zó voor ogen te schilderen dat de gemeente Hem ziet, zoals Hij is. En dit op hedendaagse wijze, zonder de retoriek van ‘het ruisen van zijn voetstappen’, want zo esthetisch-fraai gaat het met zijn komen niet toe. Het is een komen door verschrikkingen heen. Alles komt hier aan op waarachtigheid, veel meer dan op welsprekendheid en ‘gaven’. Wij kunnen niet met alle problemen ‘klaar’ zijn; zo is schrijver dezes nooit uit het oorlogsvraagstuk gekomen en met Jezus' belofte: ‘de Geest zal u in alle waarheid leiden’ is hij nog veel minder klaar. Maar getuig dan over datgene waarmee u wèl klaar bent. Wat op ontstellende wijze nodig is, is de oproep tot persoonlijk geloof in Christus, vooral ten aanzien van jonge mensen die voor de beslissende levenskeuze staan: geloof-inclusief-kerk,

[p. 95]

vrouw, beroep. Van Deyssel wilde wel, opdat vrouwe Literatuur hem zou verschijnen, alles stukslaan tot een berg van schitterend gruis. Zo kan men in uiterste ogenblikken alle cathedralen, liturgische gewaden, beelden en monstransen, maar ook alle papieren pausen, geschriften, acta, reputaties op de paulinische drekhoop werpen, ‘wenn ich Ihn nur habe, wenn Er mein nur ist’. Maar juist dan krijgt men heel wat terug, want alleen datgene wat men van Christus teruggekregen heeft, is ‘bezit’.

In Lukas 14: 33 leest men (Willibrord-vertaling): ‘Zo kan niemand van u mijn leerling zijn, als hij zich niet losmaakt van al wat hij bezit.’ Hier ligt het begin van de evangelische ambivalentie.

Wat mij in de krant het meest interesseert, is de wereldpolitiek en het kerknieuws, internationaal gezien. Maar in deze actualiteit ligt altijd een gevaar op de loer, dit gevaar namelijk, dat het nieuws het commentaar bepaalt. Hier dreigt, wat de dichter A. Roland Holst noemt ‘het schrikbewind van uur en feit’. Niet het nieuws bepaalt het commentaar, maar het goede commentaar geeft een visie op het nieuws. Het commentaar moet zowel immanent als transcendent zijn, anders raken we niet uit de verbijstering weg. Uit de doolhof der complicaties verlos ons, Heer.