In de greep van het reus-achtige. Een literator over calvinisme

[p. 37]

Gedrag van het reus-achtige

Bij de Moslims heeft de verhouding van Allah tot gelovige van meet af aan iets steriels gehad. De structuur van het oosterse leven bleef eeuwenlang in hoofdlijnen onveranderd. Wat de gevolgen zullen zijn van de huidige beroeringen in de mohamedaanse wereld, zal nog moeten blijken. Zij wordt dagelijks geconfronteerd met westerse techniek, communistische infiltratie en het bestaan van de Israëlische staat, die doom in haar vlees. In alle wereldgodsdiensten wordt het reus-achtige, de levenskrachtige vermenging van gepredikte ‘heilige’ overtuigingen met historisch gegroeide levensvormen, op een zware proef gesteld.

Want vroeg of laat worden zulke levensvormen tot bom-ijs: ze hebben geen draagkracht meer. Dit geldt ook voor Nederland, waartoe we ons uiteraard in hoofdzaak bepalen.

De levenskrachtigste vermenging zal men daar aantreffen, waar de boodschap een sterk gezag heeft en de aangesproken mens eenvoudig van geest is. Het calvinisme predikt een souvereine God en een in zichzelf verloren mens. Voordat Kuyper met zijn ‘wij calvinisten’ zijn kleine luyden de vereiste bewustheid inprentte, was het zo dat de kleine boer, de schipper, handwerksman, knecht doordrongen

[p. 38]

was van zijn geringheid niet alleen tegenover God, maar ook tegenover de hogere en meer ontwikkelde standen. God kon niet majestueus genoeg en de mens niet afhankelijk genoeg worden voorgesteld. De geldingsdrang - die nu eenmaal niet uit te roeien is - vond moeizaam een uitweg. Men kon zich namelijk van anderen onderscheiden door een subtieler inzicht in alles wat zondig was, een rigoureuzer inkrimping van de menselijke actieradius en een ingewikkelder manier om Gods spaarzamelijke genade deelachtig te worden. De afstand tussen God en mens werd verabsoluteerd. In de achttiende en grotendeels ook in de negentiende eeuw, zolang de sociale structuur niet al te zeer veranderde, kon hier van een krachtige vermenging worden gesproken. De christenen van het oud-gereformeerde type leefden binnen duidelijk getrokken grenzen en werden daar nauwelijks of in het geheel niet gestoord. Nu ja, de dragonades en inkwartieringen! Maar de maatregelen tegen de Afgescheidenen waren van incidentele aard en volgden niet dwingend uit de maatschappelijke structuur. De toen losgekomen volkshaat tegen de fijnen kwam uit een diepere bron.

Zoals gezegd: in een samenleving die zich weinig wijzigt, kon zulk een vermenging lang krachtig blijven. Ongecompliceerde volksmensen, die de Statenbijbel en Cats lazen - en voorts Bunyan en wat nu oude schrijvers heten, konden lang bij het

[p. 39]

oude volharden en aan de gereformeerde traditie vasthouden in een tijd dat de ontwikkelden door rationalisme en later door de romantiek waren aangetast. Het kan dan heel lang duren eer men merkt in een verkeerd isolement te zijn geraakt.

In onze eeuw is men zijn kracht steeds meer moeten gaan zoeken in afweer tegen het nieuwe, in struisvogelpolitiek of in een kras dualisme, waarbij bv. een fabrieksbeambte in de week zijn werk doet temidden van de modernste apparatuur en zich 's zondags terugtrekt in een eeuwenoude, overgeleverde taal- en vormenwereld. Calvinisme en oppervlakkigheid sluiten elkaar uit, zodat dit dualisme - als het niet tot huichelarij leidt - voor gevoelige naturen ernstige psychische gevolgen kan hebben. Vermenging leidt vaak tot vereenzelviging en deze identificatie van goddelijke waarheden met vaderlandse levensvormen die oud en verouderd en nabij de verdwijning zijn, brengt een conflictsituatie mee die vele jongeren van kerk en geloof heeft vervreemd. Door persoonlijke ontmoetingen ben ik niet zonder hoop dat een jongere, studerende en nadenkende generatie hier zoekt naar een schriftuurlijk verantwoorde uitweg. Ondertussen blijkt dat het reus-achtige tot bedenkelijke situaties leiden kan. Men spreekt dan meestal van conservatisme, maar het lijkt mij zuiverder van reus-achtigheid te gewagen, omdat bij dit laatste het uitgangspunt: geloof in een geopenbaarde waarheid, gehonoreerd blijft.

[p. 40]

In de geest van ons lagen-schema kan men opmerken dat de eenvoudige vromen van de gereformeerde gezindte het monumentaal-patriarchale en het Nederlands-mystieke element hebben weten vast te houden ondanks invloeden van rationalisme en romantiek. Maar de Duitse romantiek is ondenkbaar zonder het daaraan voorafgegane piëtisme. De Nederlandse, protestantse mystiek heeft zich niet geïsoleerd ontwikkeld. Het réveil was al evenmin een specifiek-Nederlandse aangelegenheid. Zo heeft de Nederlandse bevindelijkheid in de negentiende eeuw romantische trekken aangenomen. Nog omstreeks 1902 zongen we in de eerste klassen van de lagere ‘bijbelschool’:

Vol van heilige gedachten,
treed ik vaak naar 't kerkhof heen.
Daar voel ik mijn leed verzachten,
daar voel ik mij heel alleen.

In de kerk werden alleen psalmen gezongen, misschien een onbewuste poging het monumentaal-patriarchale karakter van het authentieke calvinisme te handhaven tegen invloeden van buiten. Maar men kende zichzelf niet, want uit de psalmen koos men vaak de dierbare en achter het monumentale front woekerde een gevoelscultus met een eigen terminologie.

Het ceremonieel-idyllische, het biedermeier in onze calvinistische volksgroep heeft een taai leven gehad.

[p. 41]

Het past precies bij het klein-burgerlijke levensgevoel, maar niet bij de meer primitieve schippers, boeren en vissers. Ook de eerste wereldoorlog was voor de idylle niet veilig; wie daaraan twijfelt moet het kerstnummer van Timotheus (chr. weekblad) van 1914 er maar eens op naslaan. Zelfs een tweede wereldoorlog is niet in staat gebleken alle resten op te ruimen. Het vrome biedermeier proeft men onmiddellijk uit talloze christelijke versjes, serieromans, die nu toch wel langzamerhand naar de achterhoede zijn afgezakt. Het reus-achtige geeft zich in geen enkele vorm gauw gewonnen! In de vragenrubriek van het Rotterdammer-kwartet komt men herhaaldelijk verzoeken tegen als deze: ‘Uit mijn jeugd herinner ik mij een gedichtje, dat met de volgende regel begint (volgt citaat). Kunt u mij zeggen waar ik dit vers vinden kan?’ Het aangehaalde fragment spreekt dan een duidelijke biedermeiertaal.

In hoeverre is Kuypers neo-calvinisme reus-achtig gebleken? Wat een tijdlang zijn kracht is geweest, blijkt vandaag zijn zwakheid te zijn: de zelfverzekerdheid, het superioriteitsgevoel, dat hele stel van onwrikbaar geachte vastigheden, meer afkomstig uit Kuypers school dan van hemzelf. Wij staan, in kerk, staat en maatschappij, voor het échec van de erfgenamen. Hun behoefte alles te willen formuleren en organiseren, vast te stellen of althans uit te stippelen, hun behoudzucht, bemoeizucht en gebrek

[p. 42]

aan visie, hun overschatting van het controlerend bewustzijn, hun wantrouwen van wat buiten de eigen grenzen viel, is hun noodlottig geworden. Ik snijd hier in eigen vlees.

De in zichzelf verloren mens wist zich geroepen tot arbeid voor de ere Gods op alle terreinen des levens - men herinnert zich de terminologie. Wie actief wil zijn moet niet te veel dubben en zo hebben te veel volgelingen uit het lagere kader genoegen genomen met een halve kennis, een halve ontwikkeling, een geestelijk arsenaal bijeenvergaderd uit dag- en weekbladen, brochures, aanbevolen boeken, redevoeringen, polemieken en leuzenverwerkende gesprekken. Het was vaak meer een exerceren dan een studeren.

Bovendien is het moeilijk de volgelingen van alles te vollen laten doen en ze tegelijkertijd te doen leven uit de overtuiging dat dit alles voor God niets te betekenen heeft. Het activisme heeft het neocalvinisme onrustig gemaakt; bezonkenheid, tact, levenswijsheid en andere meer verborgen bloeiende deugden kregen te weinig aarde, lucht, zon, water - ontbeerden dus het element-air nodige. Over wat bereikt is behoeft hier niet te worden gesproken: dat is niet in het geding.

Op grote mannen kan men tegen hebben, dat zij, met hun deugden, ook hun tekortkomingen op hun volgelingschap projecteren, die daarmee opgescheept blijft zitten als met een soort natuurlijke

[p. 43]

grenzen. Dit geldt van Luther, van Calvijn, van Kuyper, van Barth, van Schilder - elk naar formaat en invloed.

Op erfgenamen en epigonen kan men tegen hebben, dat zij de grenzen sluiten en binnen die gesloten grenzen zweren bij gesloten gelederen. Tenslotte is alles gesloten.

Het levenskrachtige van het neo-calvinisme in de geest van Kuyper is in Nederland maar betrekkelijk gebleken. Moet men dit betreuren, of in die ontoereikende reus-achtigheid veeleer een hoopvol teken zien?