De reade bwarre

[p. 77]

Haadstik Fjauer

Easte Haadstik Fjauer

Op 'e fyts oan ut frónt

Tilly de tillefoanist sait: Javis, ik vie fiif ier, dû sóng ik bóppe fon 'e terp ô, oer ut Set hinne, oer de Kwaaiensreed hinne, bij Bóllehólle en Kjellestut lôns Klink don en daverje... En ik soe mear fertelle kinne, mar... skrjo do ut. Javis, Tilly vie ik, Tilly bin ik, fiif ier vie ik, dû sóng ik ut Friesk Fólksliet, en de Amerykanen, Kanadezen en Britten dyt un ier letter foelen óp Bloody Omaha en Utah Beach hearden noch myn lûûd en rûken noch de pûplucht fon ut nasjonalisme.

Mar... skrjo do ut.

En de kopijskrjower vrót him yn ut bwattersbrûkje, kryt de pónge mai knikkets, nimt de bwóltsjeblazerspiip, syket ut hauten hammerke, set trije stwóllen efterenwar, knikkert, blaast bwóllen, read en grien, en blau en read, en grien en blau, en slagt mai ut hammerke en sait tsjûkke-tsjûkke-tsjûkke dógt de train. Mar de train bljoot stean en de masynist stapt út. Hij stekt un tûmme yn 'e mwólle en strykt mai un klam fingerke oer ut tûtseboed fon 'e mesyne.

Vêr soe de readjirrege fiifjirrege Tilly ea un better plak fyne kinne os óp ut sket fwarhûûs? Ut sket fon trije hoarysóntale planken frede ut blikje ô tsjin ut túntsje. De kopijskrjower viist duróp dot ur de ferlytsingsútgóngen mai rjócht en reden brûkt: os un kot yn ut tún skiet, mwast ur módder mainimme óm syn ôgóng te bedóbjen. Fwar Tilly vie ut greot genôch.

Tilly syn hait, dyt him yn '37 oansette en yn '38 vón, hie óp 'e bóppeste planke fon ut sket un ôd stjoer en un ôd seal befêstege, dot vie Tilly syn fyts. En dêr siet ur óp, de fwótsjes óp 'e twadde planke. Tilly siet dêr mwaansskóften en oerdaiskóften. Tilly sêg syn vrôd oer.

Nai lófts vaar ut útsjug behindere tróch ut moalfebryk dot lyk oan 'e dyk stie, vont moalfebryken havve gjin fwartúntsjes en lûkke har neat fon roailynen oan. Nai rjóks hie Tilly un knap êgvaid. Nai foaren ek, vont hij sêg út óp 'e fwarain fon un pleats dyt un fyfteg meter, tinkt Tilly - mar de kopijskrjower sait: tink duróm, ut binne lytsbennemeters - nai achteren stie.

[p. 78]

Fon rjóks kamen de bekende dingen: syn brwórren dyt út skwalle kamen, de timmermonsfrau dyt mai un mônljespet efterstefoaren óp 'e hólle motten útkloppe en dyt óp un kear dût krekt un rjo ferbijgien vie, de dyk ópstode mai un túchblikje en un leppel óm de dampende hiinstefigen óp te fondeljen. Rjóks vie ek de skwórre mai de lykvain en rjóks venne de ferver Gwasse van der Wal, dyt Tilly oltyten oanspriek os Holderbol. Rjócht fwar him oer yn 'e pleats vennen ómme Tys en mwói Jontsje. Ut vienen syn ómke en mwóike net, sa viis vie Tilly vól, mar pos jirren letter hearde ur dot ut gjin mon en viif, mar broer en suster vienen.

Lófts vie ut ónbekende. Lófts vie rus vot bard dot Tilly eangsteg fon 'e fyts en yn 'e hûûs jage hie. Lófts koe mun noch krekt de achterain fon un pleats dyt lôns oan 'e strjitte stie sjen. Dy pleats vie gjin bwórkerij mear yn. Dêr venne Matten, un vot ôdere - Tilly sait: heel ôde - mon mai un keale hólle. Tilly hie sjoen dot óp un kear Matten en un jónge mon oan 't fjuchtsjen vienen. De jónge mon smiet Matten oer de strjitstjinnen, gyng him óp ut bwast sitten en vrjode syn keale achterhólle oer de strjitstjinnen dot ut bloed dur nai rón.

Fon lófts vie ek rus un bólderjende haaivain kómmen mai un stik of vot durachteroan dravende mônlje. De fwórmon trúnne ut hynder oan, óp 'e vain lainen moaie lange en keasrjóchte pjellen en dêrbóppe-óp siet efterstefoaren un mon dyt mai honnen en skónken besocht de pjellen fêst te hôren, vont de dravende mônlje skwórden se him ûnder de kónt vai en saaiden se oer de strjitte.

De kopijskrjower sait: ut sille fon dy juffers vest havve dyt fwar de lônoanvinning brûkt varen. Mar Tilly sait: soe ik dot net vitte? Javis, ut vienen pjellen dyt se bij leegvetter bij twaen yn 't slyk slûgen óm dur rysdammen tusken te lezen. De kopijskrjower sait: fertel jo don, jo vitte ut better os ik. Mar Tilly sait: fertel do, do vurst durfwar betelle.

Tilly sêg fon syn fyts ô de vain fwarbij hómpen, mai de kafferjende mon skónkje-oer óp syn belúnjende heap pjellen. De rachende, dravende, lûkkende en smytende mônlje durefteroan en de fwórmon dyt mai de laaie de goede Bels óp 'e kónt slûg. Dur kaam un peal flak fwar Tillys hûûs óp 'e dyk del en dy vaar even letter, tróch Tilly syn hait of un goegunder, oer ut sket yn 'e blikke kypere. De peal vaar yn 'e skwórre efter Tilly-en-dys hûûs brocht en de jûûns troch Tilly syn hait yn moaten sêge en mai de by le oan kachelhaut slain. Tilly liet de vain bólderje, ut hynder drave, de mon kafferje en de mônlje lûkke en smyte. Tilly vaar kjel, mar net bang, vont pjellestel-

[p. 79]

len vist Tilly olles fon.

Dur stienen fwar de oarlog, Tilly hie dot sjoen dût ur os lytsjónkje mai syn mem gyng te köörjen, oan 'e spoarlijn stroompjellen. Yn 'e oarlog varen dy dingen bij nacht ómsêge en oan banhaut slain. Bjemmen dyt net ol te ticht bij de dyk stienen vienen faai. Boeren sêgen dot de montel óm 'e pleats úttinne vaar naigeraden - de kopijskrjower brûkt mar even un germanisme, ut is no ómmes ver pais en free mai de pûpen - de oarlog fwaddere. Yn 'e brede montel óm ut tsjerkhôf foelen gotten.

Mwast dot sa môl? Oja, sait Tilly, dot mwast. Fwar gevoane minsken vie dur gjin brônje te krijen, ollinne sjudden dyt óm un flesse hinne yn 'e kachel stampt vurre mwasten. Don de flesse durútlûkke en yn ut got un lússyfesprikke mikke. Oja, dot baande vól, mar ut lai net lang. Os Tilly syn mem de rjappels duróp sear, don stie se fwar de kachel mai un sekfól sjudden en os ut fjoer sakke, die se ut dwarke iepen en roaide un pear hônfóllen sjudden yn 'e kachel. Don gau ut dwarke ver ticht fwar de folske trek. Un hautsje lai langer, mar haut vie net te keap fwar un ridleke priis en swatte brônje, sels ut ôfol aaikoalen en bryketten, vie fwar un bwóttenvênsteg hege priis net te besetten. Pûpen voenen net bane, ollinne mar sjitte, en boeren voenen ek net bane, dus mwasten pjellen en bjemmen duroan gelove.

De pjellen oan 'e spoarlijn móchten net stellen vurre fon 'e pûpen, de bjemmen óm 'e pleatsen hienen de boeren aigendómsrjóchten óp. De bjemmen oan 'e dyk stienen te nwódlek fwar de sêgers. Mar de tsjerkhôfsbjemmen vienen gaadlek. De tsjerkfôden voenen lykvóls gjin gotten yn 'e montel en besleaten nachtvachten oan te stellen. Ut vie better dot de libbenen ferharren en ferhóngeren os dot de deaden óp 'e sigen lainen, sa redenjerren se. Tilly syn hait vie dûdestiids dyaken, en yn dy funksje mwast ur sóms ek naks mai un brochje, un termo fól kófje en un pypfól aigenbau nai de kónsistoarjekeamer óm mai un maat te vekjen oer de yperen bjemmen.

Bij no en don mwasten de mônlje un slag óm ut hôf dwaan en harkje ot dur ek hautdieven vienen en... En vot? Un klap mai un byle riskeare? Un pak óp 'e hûûd krije fon fjauer-fiif mon? Tilly vit net vot syn hait dêr krekt dien hat, mar hij ûnderstelt dot syn hait naks óp twa stwóllen yn 'e kónsistoarje siet te sliepen, vont mwaans jelve fiven mwast ur ver te melken. Tilly hôrt ut fwar mooglek dot syn hait vólrus gniisd hat óm de bryke sytevaasje dot un dief dieven betraapje mwast.

Vont Tilly syn hait stiel sels ek haut. Net út 'e montel fon ut

[p. 80]

tsjerkhôf, dêr hie ur prinsypjele beswieren tsjin: ut haut vie te fask en voe net goed bane. Tilly syn hait stiel pjellen fon 'e domainen.

Oan Meekmas loane - sainen Tilly-en-dy oltyt, mar hij hyt vinlek de Koailoane - deunbij de seedyk stie - en stjit - de hautópslag fon 'e domainen. Dur rint un sleat ómhinne en un heeg gazen stek. Flakbij de yngóng - jo matte oer un brêge - stjit un hauten keet. Dêrefter leze de bulten pjellen, lange en kwattere, óm en óm ópsteapele ta hechte klampen. Sa is ut no, sa vie ut dû. Vont pûpen of gjin pûpen, de lônoanvinning gyng tróch. Och ja, tochten de pûpen, lit se mar tróchpiele, aanst lait dur un rysdaam oan Ingelôn ta, kinne vij dur sa hinne köörje. Vot visten dy pûpen durfon... Dus slûggen se pjellen yn en óp, en sjauden pjellen oer de seedyk en lûgen pjellen óp kypkarren en rieden durmai oer de simmerdyk en oer de tredde seedyk dyt dur no net mear is, fwótspield deagevoan, en huften de pjellen bij leegvetter yn 't slyk.

Mar inkele pjellen kamen nea ta har doel mait se un óntidege ain fûnnen yn 'e hekjekachel fon Tilly-en-dy. Tilly vist vonneart ut ver oangean soe, vont Tilly siet tróchstrings ûnder de keamerstafel tusken de bryk-ôslyten tóffels fon syn mem óp 'e stoof en de blaunassauze sokken fon syn hait óp 'e stoelsspêke en Tilly harke nai ut vudmonnech dot ut offensyf ynlate: ‘Ut mat jûn mar ver oangean. 'k Hat ol mai Hessel ôpraat.’ En fjidder hie Tilly de ferglidende fwótten óp 'e stoelsspêke fwar êgen dyt bij de oeren fwar ut offensyf jerden. Tilly vist genôch. Jûûns os Tilly sljipte - fonsels sljipte Tilly: dût de Britten ut offensyf ynsetten tsjin Erwin Rommel yn Nwad-Afryka lai Montgomery yn syn caravan te sliepen, en dût un float fon fiiftûzen skippen óp noch inkele oeren farrens fon 'e Normondyske stronnen vie, lai Eisenhower mai un detectiveromon óp bêd. Fonsels sljipte Tilly os jûûns olve oere syn hait ut bêd útglied en 'e klean oanstrûûp. Hij hearde net ut oermoedege lûûd fon swêger Hessel vaat de sponning drók makke. Don stieken se tegjerre út. Hud de dyk oer, bij Tys en Jontsje oer ut hiem en don bij de pleats lôns ut fjild yn. Se rónnen oer kontekers en fwarekers, tróch dammen en ljepten oer sljetten. Sóms bljoden se even stean te harkjen ot de Snor mai syn hûn ek óp 'un paad vie en gyngen don ver fjidder ut nwadden yn. Se mwasten de Koailoane óp un gaadlek stuit oerstekke, vont ut vie ut bêste de hautópslag fon efteren ô, safier mooglek fon 'e keet, te beklimmen. Os de stappen fon 'e vekkers, twa meast, net te hearen vienen, klómmen se oer ut stek, nait se east oer de sleat spróngen vienen en yn 'e ûndervôl lain hienen te kueren nai de gaadlekste klampe haut. Hasteg en doch fersichteg, ut êg oerol, de

[p. 81]

earen óp ut iepenst, tripken se oer ut terain, lûken un peal fon 'e bult - stil, stil! - skoden him oer ut sket yn 'e sljetsvôl. Noch un peal os ut lije koe. Vie dêr vot? Krêke dêr un stap? Skynde dêr ut ljocht fon un bwóslonteane? Eangst en gryme vôlen ómheeg: va voe har de brônje óntnaderje, va voe un peal fwar de hassens ha? Mar de stap ferdwûn, de vekker hie neat heard of vyslek oannómmen dot ur him fersind hie. Hij hood ek mear fon himsels os fon 'e pjellen en dus spróngen de twa ver oer ut stek, soalden de pjellen oer de sleat, spróngen sels oer de sleat, nómmen ûnder elke earem un peal en draafden ut lôn tróch oant se bwótten ut skiinsel fon 'e ynienen aktyf vurren bwóslampen, en net sókke lytse, vienen. Hymen, pûsten en flókten, lainen óp elk skauder un peal en sjauden ut lôn ver tróch, óp nai hûûs. Ut lêste pat vie ver gefaarlek. Op 'e kuer leze naist de skwórre fon Tys en Jontsje, don os de bliksem de dyk oer, ut stekje tróch, bij Tilly syn fyts lôns dyt ónbeheard stie, vont Tilly sljipte os un General of the Army, de doar yn, doar ticht, yn 'e skwórre. Bij tsjuster de pjellen yn trijen sêgje en de ainen bestopje ûnder ut gaitehea óp 'e fermôge solder. En don óp bêd, os dot de mwóite noch vie teminsten, vont net oltyt gyng ut lyke rêd: un oere hinne, un oere veróm. Sóms siet dur un smearlap os nachtvekker dyt oarmons rysdammen dyt ur vjirskynlek beskôge os persoanlek aigendóm, of dyt tocht dot ur bij ôvêzeghyd fon Har Majestait - ut mins siet yn Soho en spyle bij ut amateortoneel de rol fon Jenny Towler dyt tróch Mack the Knife deastutsen vaar - dot ur bij ôvêzeghyd fon Her Majesty persoanlek en mai ut libben bwarg stean mwast fwar dy pjellen, of dyt yn olle gefollen dy frekte pjellen en de dêrút gear te stollen rysdammen vichteger fûn os oarmons vaarme kachel, of dot va vit un pûpefreon mai un pûpeferstôn vie dyt havve voe dot elke peal vie un rysdamske stap tichter bij ut grutske Albyon.

Vól vienen Tillys hait en ómke óp 'e hichte mai de tsjinstregeling fon 'e nachtvekkers, vont se hienen útsoate har ynljochtingetsjinst, mar ónvaren tús en swiere varen bwótten, sykten, sjóchtmen, túmors en kankergeswellen, hud- en rinlivegheden, os ek hege koatsen en hege floeden, ja sels springtijen dyt oer de tredde seedyk en de simmerdyk spielden, skópten dy nachtvekkersregeling bijtiden dusdaneg yn 'e hóbbel, dot un fanatyke pealbeskermer mai un bwóslampe os un kenón ópdûûk vêrt un gwódlek, sliepend of êgentaknipend montsje fervachte vie. Don mwast dur vachte vurre yn 'e sljetsvôl oant ut meubel fjiddernôch ô vie of him yn 'e keet verómlutsen hie, en sóms mwast dur un nacht fergees vachte vurre en jage de dage de mônlje nai hûûs. Of dur hienen harren pjellehelders fwar

[p. 82]

vest dyt tróch har gehaister de nachtvekkers - en dy ver de pûpen - alarmjerre hienen. Of dur vienen bij nacht pûpen óp 'un paad, sadot se de pjellen yn 'e rûgte fon un sljetsvôl bestopje mwasten en sels un goed hinnekómmen sykje. En don yn 'e nainacht mwasten se besykje, mai of sónder pjellen, ver tús te kómmen. Sónder pjellen, don mwasten se dur de oare naks ver óp út en 't koe barre dot de bij nacht bestoppe pjellen yntusken tróch lônfólk bij dailjocht fûn en mainómmen, of olteast óp un oar fersydeplak brocht vienen. Of oare pjellehelders hienen har de bút óntfytmonne, vont ut vie oarlogstiid en de earekoade fon 'e dieven, dyt sait dot un dief syn maten net bestelt, vie yn 't ferjittersbûk en de fergúljemûnne rekke.

Mar betearde ut goed en vienen dur gjin fanatyke, oronsjistyske pealbeskermers, of pûpefreonen, of petrûljes ûndervais, don lainen de pjellen óm jelve twaen hinne ûnder ut gaitehea en de mônlje óp bêd. Tilly syn hait siet don mwaans net ol te fit ûnder de kij en makke him dêrbij noch kopswargen dot yn 'e rin fon 'e dai un freon kómme soe óm te vaskôgjen dot de pjellen fwót mwasten ómt dur fermoedens vienen, of un fijôn dyt staf oer naf de hûûs ynsjitte soe en de hele skwórre oer de kop helje en de pjellen fyne en him ópvachtsje. Mar dur hat oas nea vot óp him vachte os un prutsje pjellen dyt bij jûntyd fynsêge en oan tolhauten slain vurre mwasten mai de slûgge kop.

Tilly fylosofjerret: hie ut rus oas beteare matten... Un salvo fon un ónferhoedse petrûlje, un skot fon 'e Snor óp ut lêste momint, vylst se oer de dyk draafden nai Tilly syn fyts, un ferklikker dyt ut pûperjo ynljochte hie. Vot don? Hij soe net os helt fôlen en te bûk steld vêze, de pjelledief. Op syn grêf soe net stien havve: known unto God, lykos óp 'e stjinnen fon 'e Amerykaanske fleanders dyt yn Fryslôn deafoelen, en ek net: by appointment to Her Majesty, lykos óp De Ruyters Gestampte Muisjes. Mar hij, de namleaze en earleaze pjelledief, sabotjerre de bau fon 'e rysdammen vêroert de mófrykaanske legers fon doel vienen te marsjearen nai ut grutske Albyon dot ferdómde vyt óm 'e noas vaar os ut de lóftfotoos besêg vêrópt de fwadderingen fon 'e rysdammen te sjen vienen. Oan him, de pjelledief, is ut te tankjen dot de pûpen nea fjidder kómmen binne os de easte faargeul, en dot Har Maj estait har olle dagen ónbeswarge bij ut amateurtoneel oerheap stekke litte koe tróch Mack the Knife, ynstee fon tróch de deadskoprezjyminten dot grif gjin amateors vienen.

Stank fwar tank, sait Tilly. Syn hait is nóit dekorjerre, ûnderskaat, riddere, memorjerre, portretjerre, yn glês en lead of stien

[p. 83]

ferivege, of mai eare neamd os lytse, mar ónmisbere saboteor fon 'e tróch Frieske slykvurkers útfierde, mar sónt júnny '42 ûnder de Reichsreisdammenentwurfausführungsdienststelle resortjerjende - saneamde - lônoanvinning. Skerper os de measten sêg hij dot ut de pûpen net gyng óm ut te vinnen lôn - lôn koe mun ómmes makleker en hudder óp Russen, Poalen, Eastenrykers, Nederlonners, Belzen en Frônskes os óp 'e see befjuchtsje - mar vól prinsepeal óm 'e dammen.

Stank fwar tank: de dûmny dyt fwargónger vie yn 'e gemeente dyt Tilly syn hait os dyaken en yperenbeambevarder tsjinne, hood yn 'e vinter fon '44 óp '45 syn beruchtvurren preek oer ut akste gebod en gyng mai namme yn óp ut ónrjóchtmjitteg óntfrjemdzjen, fersêgjen en ópstoken fon pjellen dyt har yn Ryksaigendóm befûnnen. De lytse saboteor dot Tilly syn hait vie hat dot mar min ferarbaidzje kinnen, dy snútslag fon ien dyt de kelder fól swatte brônje tôge vaar, en noch fjauerentwinteg ier nai dato hat Tilly syn hait ferachtlek en gremyteg - en noch oltyt óp ut sear kómmen, tinkt Tilly - snúven heard oer ‘dy kirrel mai syn pjeltsjepreek.’

Oja, Tilly syn hait fielt him noch oltyt feróngelyke. De lytse saboteor dyt twarus dais mólk, en dêrtuskenyn haaide, hekkele, plûge, rjappeldólde, fyterpryke of stykelstiek en naks - nee, net ut faaie liif vêge fwar ut haitelôn - mar gevoan pjellen stiel. En dyt sóms slim yn 'e knipe siet en ienrus fon doel vie efter de trepsdoar, dêr vie un fûûg pertealtsje fon tachteg bij sonteg sintymeter, un lûk yn 'e flier te maitsjen en un hoal te graven. Ut heugt Tilly dot syn hait óp 'e knibbels lezend mai de bópperain ûnderoan 'e trep en 'e kónt yn 'e keamer, vont ut vie un naue bedoening, de skróbsêge yn 'e naad stiek en un ain fwótsêge, en ut heugt Tilly dot syn hait nai twinteg nije tûmmen sêge te havven oerainkaam óp 'e knibbels en, him ómdraaiend nai Tilly syn mem, frege: ‘Of sil 'k ut mar net dwaan?’ Tilly syn mem sai: ‘Ut jaut doch neat, mar do matst ut sels vitte.’ Mar Tilly syn hait burg de skróbsêge óp en Tilly syn mem fage ut sêgmoal yn 't blikje. En Tilly tocht: vot binne vij un begrutlek skaai. En Tilly köre nai bwótten óm syn plak oan ut frónt yn te nimmen bij de fytsbrygade fon Har Majestait yn bollingskip.

Mar stank fwar tank, dot hie Tilly syn hait vitte kinnen, ónjerret Tilly. Mun mat dur fwar swargje oltyt mai stank klear te stean, don sil mun ut namsteminder krije. En dot die Tilly dût ur fon un histoarysk en hilleg stee ut Friesk Fólksliet sóng. Vot krygen de Kanadezen, Britten en Amerykanen dyt fwar Tillys frijhyd óp 'e Normondyske stronnen deabletten os tank? Pûplucht.