De reade bwarre

Tredde Haadstik Ien

Utkard, róppen, stjoerd

Va ken de tsjoenders net? En de heksen, de vettergeasten, de vjervólven, de bêndieven, de tientoanen, Ontsje mai ut tsjel, en de geasten fon buitdragers, en fon fjauerdeelde, óntholze, fersopen of libben begrûven misdiedegers? Va ken se net?

En kenne jimme net ut spûûkgûlen fon 'e skwastjen? En de stap yn ut grint? En ut bevegen fon 'e gedynen? Ut krêkjen fon 'e trep? Kenne jim ut drippen fon tichtdraaide kranen? Dot stwóllen hinne en ver veve? Kenne jim de tik óp 'e doar? En ut glês dot ik dêr delset ha en no jir stjit? En kenne jimme ut vrikken fon tsjerkhôfsstjinnen naks tusken tólven en ienen? Kenne jim de mon mai ut tau óm 'e hols, en de frau dyt sóms even jammerjend en honnevringend fwar ut rút ferskynt en don ver fjidder doanset? Ja fermwadde har jinnegst bên, vurt sain. En kenne jim net ut skwórren fon ut lampeglês? En de sulveren slymen fon slakken krúslings oer de tafel? En kenne jimme ut hikjen fon 'e klok? Dot ollegjerre kenne jim grif.

En kenne jim ut ôdviif dot bij ljochtmwanne óp un prikslydsje de dyk del gjit? En de stwarremlonteane dyt ûnder de brêge s weeft ol

[p. 12]

hinne en ver? Jir rekke bij nacht en óntij ien te vetter, vól ut fólk ha. En kenne jim de rook fon maatske bwarren bij frómme ôde frôlje? Hoedzje jim! Mar fernimme jim dy rook bij jóngfammen, gryp ta! En kenne jim de skiinsels net dyt út 'e gollemgotten fon 'e toer kómme? En ha jim de flókvudden heard os jim bij óngelók óp un pódde trapen? En ha jim de kot sjoen dyt kreupelt mai syn lófterachterpoat, persiis en ollyk os manke Griet? Os jimme dot net mai aigen earen en êgen fernómmen havve, don havve jim dur grif fon grútsjen heard.

Mar va ken de geasten fon 'e tebak, ut djipst bevarre gehaim fon 'e kopijskrjower? Va vit hût ur de piip stopje mat mai safólle trjidden yn 't ferlingde fon 'e stôle en safólle oerdwas? En vot mat dur mai de nerven út ut pwódsje dien vurre? En hû dógt mun utselde mai sjektebak? Vot is de dosjerring bij swatte, healswatte en virginia? En va vit hûfólle reek blaasd vurre mat en nai hókker vynstreken, fwart de geasten kómme? En va ken ut liet dot de kopijskrjower sait en dot de geasten him nai preuvelje. Va ken ut liet:

Ut jarre, reek en tarre
kómme vij foar:
bitterhyd, yllúzjes, dea
dwale en dwylje óm
en gónne ver teloar
yn jarre, reek en tarre.

De kopijskrjower stoppet de piip, mar hû, dot hôrt ur fwar himsels. Hij blaast de reek dêrhinne en dot út. Hij prjoot de bitterens fon 'e jarjende piip, hij sjugt de reek nai: yllúzjes, en hij vit dot de jarre him staregoan deamakket. En hij preuvelt: út jarre, reek en tarre...

Dêr ferskyne ja, skymrege stôlen, dizenege panoramas. Un kot, un mon, twa rûkken en un haidefjild. Ja stonne, bevege, draaie, keare en gónne; dûkkelje, rize en sinke. Fwarremje petroanen, fygueren, ópstellingen. Ontvyke en war en sweve fwót. Hû neamt de kopijskrjower harren? Vot lit ur harren dwaan? De kopijskrjower pjukt yn ut skiednisbûk: 1486. Hij set de finger óp 'e kaat: Fervet.

Un stik of trije net bare hege terpen dyt tróch un bóchtege, lykernôch vest-east rinnende módderreed ferbûn vurre. Oan 'e foet fon 'e middelste terp begjint de Ferveterfeat dyt nai Baintem gjit, ûndervais de Rypsterfeat yn him ópnimt en fon Baintem ô streekrjócht nai de Ie rint, dêrt ur eastlek fon Bedaad yn útkomt. Súdlek fon Fosvet lait lykernôch east-vest un dwasfeat dyt de Ferveter en de Maremer feat ferbynt. Dot is de Traan. Fon ut punt ô dêrt de Traan yn Maremerfeat útkómt, sil letter de Burmonjefeat grûven vurre nai

[p. 13]

de meast vestleke Ferveter terp ta, dêrt don ut geslacht fon 'e Burmonjes óp tahôrt. Bij dot krúspunt fon fjetten súdlek fon Fosvet vurt un brêge slain dyt letter de Od Piip neamd vurt.

Dur binne paden nai Blije en Nijtsjerk, fon Cammingha-State rint un reed nai de seedyk en ien nai Albada-sathe. Dur is un binnenpaad nai de Baintemer terp en un breder paad dot súdlek fon Baintem oer Utsjug nai Ginnem, Jislem en Bedaad gjit. Dur binne vegen fon Baintem, bij Harsta-State lôns, nai de Ryp, en fon Utsjug oer Jester-baintem nai Farebwórren en Blije. Fon Ginnem kin mun yn Raitsem en Lichtaad kómme, fon Raitsem yn Jonnem.

De bebauing kónsintrjerret him meast óp 'e middelste en grutste terp. Op ut heegste punt stjit de ónbidege tsjerke mai syn 363/4 meter hege toer, dyt fier yn 't rûnóm sichtber is en mai syn trije klokken gôns un kryte ta syn klokslag rekkenje mai.

Ut is simmer 1486. Nwadvestlek fon ut dwarp skreppe mônlje óp 'e bau. Ut Klaailôn hyt ut dêre. Un jónkje bwattet mai de swatte, vrede klútten. Un ôd mon riist oerain en viist: ‘Sjukste dy toer dêr vól stean, Hedzer?’ ‘Ja, pake,’ sait ut jónkje en bwattet fjidder.

Un prjemfól hea vurt de Ferveterfeat del nai de bwórren lutsen. Súdleker, tusken Ginnem en Fosvet slagge mônlje en frôlje yn ut hea óm. Ut drûgget ómraak en dur mat tapakt vurre.

Bóppe ut miedlôn sirkelje un pear rûkken. Ja havve jóng, ópjage fûgelgwód fernómmen, mar ja doare óm de minsken net rjócht del te stryken. Don sette se ô, ut súdden yn.

Lit ús de Ferveters en Fosveters ynjesten gevurre litte en de rûkken fólgje, oer fjetten, sljetten, pwóllen (de Vônsveter Mar?), oer pleatsen, útbwórrens, dwarpen (Burgern?), de iensemhyd yn, oer haide, heegfean, sôn. Dêre, midden óp 'e rûmte, stjit un bauvurk dot romontysk oantsjut vurre kin os un klinte. Un dak óp 'e grûn, ûnder dot dak un hoale vêrynt yten, sljipt en stoan vurre kin.

Njónken ut hûûs binne ekers mai brúnne bjentsjes, graue eaten, rapen en koal. Fjidder fon ut hûûs ôf vaakst vot tin gês dêrt un gait en un skiep yn stonne. En ver fjidder is de haide, safiert mun sjen kin.

De rûkken sette har del óp 'e heegste, deade tûkken fon 'e ikebeam naist ut hûûs en sjugge mai vakker begearege êchjes nai de mon dyt yn 'e brúnne bjentsjes stjit te vjoeren en nai de mônske reade bwarre dyt óp 'e ain fon 'e eker lait en dyt no en don fon doel lyket oerain te gean, mar nóit mear os ien poat, en lang net oltyt deselde, ûnder ut got kryt.

De jóngemon yn syn lapegwód, óp hautblokken en ûnder

[p. 14]

striehoed pjukt evenredeg mai un stôk yn 'e grûn óm túchjes en twiichjes los te krijen. Ut is net un stôk sónder mear, oan 'e ain sit noch un stikje iisder, ut jinnege dot, mai de lapen en de striehoed, vize kin óp un beskate kultuer dyt him oeren en oeren geans jirvai mannyfestjerret.

Mar vij matte ópnij nai de bwarre, oas soe ut ús óntkómme dot ur stean gjit. Hij rekt east olle poaten út, meskjin os fwarûffening of faaks ollinnech óm se te tellen. Don, nait ur se ver ynlutsen hat, skwarret ur him óp 'e rjóchterfwarpoat oerain. Dêróp fólget de lófterachterpoat, don de lófterfwarpoat, en bij ainslútten vurt ur fon trijepoater fjauerpoater.

Om vot mear distônsje te skeppen ta ut vóndere barren fon 'e útferkiezing fon Grimbold, gónne vij no oer óp 'e dûtiid: De reade bwarre Boldgrim vie oerainkómmen en gyng mai veadege stappen, poatsje fwar poatsje, óp syn freon ta en spriek him olsa oan: ‘Grimbold, ik vól dij vot seze. Ik haf dyn varberens sjoen, dyn ivreg gepiel fon 'e iere mwantyd oant 'e lette jûntyd mai de gait en ut skiep en ut tún. Do tinkst dot ik yn 'e olve ier fon myn iedsk bestean oas net dien haf os loailakje en sliepe, mar dot is net vier. Ik haf nai dij sjoen en ik haf naitocht.’

Grimbold sêg tusken twa pjukken mai de stôk ferachtlek nai de bwarre.

‘Ik vit dotsto neat fon tinken ha matst.’

‘Dêróm. Tink do mar. Lit mij durbwótten.’

‘Mar vot ik betocht haf belanget dij oan! Vot bedijsto mai dyn geskrep? Idelhyd is ut. Ja ferdómd, idelhyd. Vot is ut grutte doel yn dyn libben? Ut is dur net! Vot is dyn ydeaal? Ut is dur net. Hat dyn mem dij dêrfwar drûgen en benne? En kinsto nai dut ferpielde libben tefreden de hólle delleze?’

‘Praat fon neat! Ik kin mij net yn 't sin bringe ea bij un frau yn 't liif sitten te havven, dus is ut net sa. Salangt ut mij heuge mai haf ik oan 't vjoeren vest, ik haf dus oltyt bestien.’

‘Mar ienkear sil dur un ain oan kómme!’

‘Sil ik dot vitte?’

‘Nee.’

‘Dus sil ik iveg bestean.’

‘Mar de vrôd hat ferlet fon dij!’

‘De vrôd bestjit net.’

‘Javis! Dot út, en dot út. Rûnóm vainje minsken dyt ferlet fon dij havve. Do matst har ut bwadskip bringe fon 'e brwórskip, de gearvurking, ut maienwar óparbaidzjen, de...’

[p. 15]

‘Hasto ea mai mij óparbaide, kletsmajoar?’

‘Ik tink.’

‘Dêróm. Tinkers hôre de verkers fon ut vurk ô.’

‘Mar ik sees dij dotst gean matst!’

‘Vot soesto...?’

‘Swij, swij! Hear, o Grimbold, ut vud dot dij bart út 'e mwólle fon Boldgrim de bwarre. O Grimbold, o ivege, dyt vest hat en vêze sil, vês mij un paadsljóchter en heraut. Besprek de monnechten, hoedzje de massas, hain de legyoenen. Gón nai de dwarpen en de stêden en róp de minsken óp ta de tsjinst fon God. Lit de gait en ut skiep los, lit dyn hûûs en hear efter dij, nim dyn besittingen en dyn stôk en gón!’

‘Dot vud barde mij fonvegen Boldgrim?’

‘Juns tsjinner.’

‘En Boldgrim hat dut sels betocht?’

‘Dot sprekt, mar God tinkt dur krekt sa oer.’

‘Tinken is ónsin. Nammes, God bestjit net.’

‘Mar ik haf jir tige lang oer naitocht, Grimbold. Ik sprek net fon dingen dyt joet of juster yn mij ópkómmen binne.’

‘Hûlang tinkst dur don ol oer nai?’

‘Salang os ut mij heuge mai.’

‘Dot is lang, Boldgrim. En do vitst apslút dot ik de vrôd yn mat?’

‘Apslút! Tinkt dij ek net?’

‘Dot ien fon ús baiden tinkt is ol slimmernôch.’

‘God hat ut mij nammes yn un gesicht befêstege.’

‘Dot is fon minder belang. No, don gón ik.’

Grimbold vjoerde de eker dien en liet de gait en ut skiep los. Hij iet un oerbleon krauske út 'e stjinnen poat óp en frege him ô ot ur ek vot yten mainimme soe fwar ûndervais yn ut jinnege, anakronistyske plestikpwódsje dot ur besiet. Mar hij ónjerre, ut mwast mar net: óp un lege mage voe ut better profetjerje en mun kryge ek makleker fyzyoenen.

Grimbold harke dus nai ut vud fon 'e reade bwarre Boldgrim? Ta dy kónkúzje kómt de kopijskrjower olteast vól. Dot vól net seze dot de kopijskrjower fon miening is dot ut riedsem is óm nai reade bwarren te harkjen. Fjidders vól de kopijskrjower him dêr ljevver net oer útterje, noch oer de fraag ot reade bwarren ol of net goede riedjauers binne, noch oer de fraag ot reade bwarren prate kinne. Fonsels, os un synoade him ferge, don soe ur grif ferkljerje dot reade bwarren de minskleke taal machteg binne. Mar va soe dot net?

[p. 16]

Vaat him óm sókke ónnoazelheden óp 'e brônsteapel bringe lit, is un ezel. De kopijskrjower dógt dêróm krekt os ur gek is - ek ol hat ur syn betinken - en lit him fonolles yn 't ear naaie en tróch elkenien ferneuke. En hij is ek fon doel óm yn dut ferhaal de lêzers safólle mooglek yn 't ear te naaien en te ferneuken. Freget ien de kopijskrjower ot ur don un fwarstonder fon naaien en neuken is, don ontvuddet ur dot ur syn persoanleke ópfettingen net yn diskusje bringt.

Grimbold krûûp tróch de hoale en besêg de dingen dêrt ur mai libbe hie: ut hautblok dêrt ur ut yten op fyn snie en stampte, de bult strie dêrt ur yn sljipte, de stjinnen poat, un stik of vot rapen en un prótsje vwattels. Neat bûn him jirre.

Boldgrim kaam duryn en striek him rócheljend en kwyljend bij de kutten lóns. ‘Vêr is myn yten?’

‘Olles is óp, mar dur leze noch un pear deade mwózzen efter dy rapen.’

‘Dy binne heal fergien,’ klage Boldgrim. ‘Dy binne net mear te fretten!’

‘Stel dij net oan,’ sai Grimbold skerp. ‘Bisto no un bwarre!’

Boldgrim poate stareg nai de rapen en klaude dur de mwózzekringen ûndervai. Ut misledegjende fon Grimbold syn sezen bûn him ynjesten de bek ta. Mar dût ur de mwózzen mai de êgen ta tróchslókt hie, begón ur ver te eameljen. ‘God vól ut. Dur mat un vud sprutsen vurren yn dusse vrôd. Ut is dyn missy, Grimbold, do bist dur ta útferkard. Ja, ja. Uh, vot sit dur un naismaak oan dy dingen.’

‘Do hast ut te heeg yn 'e kop krygen,’ sai Grimbold. Hij gyng nai bwótten en sêg ut hear oer. Ynienen skeat ur dwasoer nai ut slaad ta dêrt de gait yn stie te fretten. Hij soe ut beest mai ien fon syn hautblokken un rais ûnder de beoleg jaan, mar posier kaam him yn 't sin dot ur gjin belang mear hie bij slaad, dot olle grjinte fwar de beesten vie, dot ur de gait en ut skiep de frijhyd jûn hie en tagelyk himsels. Fon no ô is myn swarg myn swarg net mear. Vêr sil ik noch fwar swargje? Lilk murk ur dot ur oan ut tinken rekke vie. Boldgrim hat mij bij de poat hôn. Mar dur is gjin veróm.

Hij köre tusken de ekers tróch en nóm mai de êgen ôskied fon ut vurk, fon syn libben. Hij bljode bij de brûnne bjentsjes stean. Fon 'e moan, niis noch, hie ur dêr stien te bódzjen. Skielek soe de gait ut ferrinnevjerje, en oer un pear ier soenen de ekers en de ynsakke hoale net veróm te fynen vêze. Om ut vud fon un bwarre? Om un núvere ópstiging? Grimbold lûûk oan 'e skauders, skódhólle en spriek nettsjinsteande himsels syn easte spreuk: God is un núvere

[p. 17]

spultsjebrekker.

De bwarre vie him ver efternai strúnd en siet no óp un distônsje oan un gêsraai te fretten.

‘Mislek?’ frege Grimbold húnnend.

‘Ut profetjerjen is mij oer de lea gien. Sóks freget fon jun. Mar ik sil de rais vól dwaan kinne.’

‘De rais, jónge?’

‘Ja! Do bist klear, net?’

‘Do tinkst dotst mai mij gjist?’

‘Fonsels, ik gón mai. Ik mat dij fertelle votst tsjin 'e vrôd seze matst. Do vitst ómmes net... eh...’

‘Yn ut vud dot mij barde vaar rept fon ut loslitten fon 'e gait en ut skiep en fon ut mainimmen fon besittingen en stôk. Oer ut mainimmen fon un reade bwarre kin ik mij net yn 't sin bringe dot vot sain is.’

‘Ik ha mijsels fergetten!’ jammere Boldgrim.

‘Do bedoelst: God hat dij fergetten.’

‘God bestjit net!’

‘Sóms vól,’ sai Grimbold. ‘Nee jónge, do bijoost jir.’

‘En vot mat ik don?’

‘Dea.’

‘Vêróm?’

‘Om dyn geprakkesear. Ik ha dij ol faker sain: dot tinken vurt dyn dea nochrus.’ Hij jûûg de bwarre un fûle slag mai de stôk tusken de êgen. ‘En 'k bin bang fon mynes ek.’

De bwarre spotte oerain, jankte en rôp: ‘Mar myn geast gjit mai dij!’ Dû foel ur dea del.