Daghregister. Deel 3. 1659-1662

December anno 1659

Adij, primo dito, betrocken weer ende westelijcke wint als voren tot tegen den⁺ avont, wiert het weer claer ende 't luchjen Z.Z.Oost.

2 ende 3en dito, al één weer met variable luchjes, sijnde op dato 't vrijmans-vaertuygh, de Zeeleeuw, weder na de Saldanha-baey op zijn visneringh vertrocken ende de lantbouwers alhier overal even besigh in den oegst aen 't mayen van den bruynen taruw ende rogh, die op meest alle plaetsen seer treffelijck is geslaegt, gelijck oock de garst mede redelijck bevallen, elck al meest binnen in sijn schueren ende

+ 148

[p. 160]

op mijten^1. heeft, latende het sigh met den witten taruw, Gode loff, mede niet min gewenscht aensien, die wat later rijp wort ende na alle apparentien (nietjegenstaende den stut^2. door der Hottentoos oorlogh in den verleden bou) dit saysoen nogh al treffelijck wat afleveren sal) soo 't Godt d' Heere maer gelieft dat wij se mede soo gerustigh mogen incrijgen als 't sigh tot nogh schijnt te laten aensien, vermits sigh nogh geen onheyl van de moetwillige Hottentoos haer gedreygde bran<t>stigtinge in 't coren en verthonen, daer d' Almogende wil voor wesen^3..

‘Woonsdagh, den 3en December anno 1659^(a).

Dewijle het, Gode loff, jegenwoordigh soo verde met den corenbou alhier is g'advanseert dat wij daeruyt al comen gespijsigt te worden, ende begonnen is voor 's Compagnies guarnisoen ende werckvolcq alle maenden 40 lb. versch gebacken broot, beneffens de costgelden, tot rantsoen te verstrecken, welck broot te backen vrij groote ombragie^4. voor d' E. Compagnie is gevende, behalven de meerder dienaers daerop te houden, etc., sulcx al van overlangh uytgestroyt zijnde van een vrije backerije te willen vergunnen ende sigh eyntlijck daerop in vrijdom hebben aengeboden de personen Louwijs Richart, binnen-, ende Claes Lambertse van Aelsmeer, buyten-cocks van d' Compagnie, welcke 't eerste broot voor des Compagnies dienaers tot heden hebben gebacken ende preuve genomen, waermede sijluyden sullen cunnen ofte mogen behouden blijven; item bij ons daerop tot Compagnies voordeel niet min oock gelet - Soo is na verscheyden genomen deliberatien goetgevonden haer vrijdom ten dien fine toe te staen ende voorts met deselve g'accordeert, dat sij voor yder schepel coorn, 'tzij taruw, rogh ofte beyde ondereen gemengt, soo 't meel van de meulen comt, aen d' E. Compagnie sullen hebben te leveren 50 lb. broot nadat het een nacht sal overgelegen ende besloncken⁺ sal wesen, sonder oock eenige blom daeruyt te siften, ende dat sij dan voor backen van soodanigh schepel coren ofte 50 lb. broot sullen genieten: 9 stuyvers aen gelt, off 3 lb. fijn gebuylt^5. meel à 3 stuyvers 't lb., van d' E. Compagnie voor dato uyt 't Vaderlant in vaten overgesonden, ten eynde sijluyden daervan witte broot, koeckjes, kraeckelingen^6. en ander geback souden mogen maecken, tot gerief van die wat delicater willen leven, mitsgaders soodanigh gebuylt broot mogen vercoopen tot 3 braspenningen 't lb., ende fijnder na discretie.

Ende nademael voorsz. Louys een goet pasteybacker, brader ende cock is, soo wort hem ende sijn maet voorsz., soolange sij te samen blijven, oock vergunt alle gebacken, gebraden ende gesoden^7. spijse van allerhande soorte tot gerieff van iedereen te mogen gereet maecken ende vercoopen ende wijders soo deselve conform

1. Afr. miet, mied, met ongediftongeerde lang i. Die gewone Afr. mv. is miedens. Vandaar die spelling mied.

2. belemmering, stilstand.

3. daer d' Almogende wil voor wesen, moet beteken: wat die Almogende mag voorkom, verhoed.

(a) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 503-505. K.A.

4. Letterlik: skaduwee. Hier so iets as: ongerief, onkoste.

+ 148v

5. gesifte.

6. soort bros koekie, meestal in die vorm van 'n 8.

7. gekookte.

[p. 161]

haere vrijbrieven sullen te rade worden, excepto tapneringh, sullen haer geensints mede bemoeyen, alsoo aen de 2 herbergiers bij 't fort ende den cleynen tap^1. van de vrije vissers op de Soute-reviere geriefs genoegh voor de vernachtende luyden van de schepen, etc., dienaengaende te becomen sij.

Ende vermits der nogh geen backershuysingen sijn gebout, sijn voorsz. eerste vrije backers des Compagnies oven ende backplaets buyten 't fort in de gemeene combuys, beneffens een cleyn vertreck daer annex staende, soo lange voor niet vergunt te gebruycken, tot sijluyden, off iemant anders voor haer, een bequaem huys ende gelegentheyt sullen gemaeckt off laten maecken hebben.

Ytem wijders oock toegestaen, dat niemant buyten haer (soo langh sij raet weten ydereen te gerieven) eenigh groff off wit broot, koekjens, craeckelingen ende wes meer de brootbackerije aengaende sullen vermogen te vercoopen, op verbeurte van 'tselve ende 20 realen boete daerenboven, ⅓ voor haer (soo sij iemant daerop betrappen) ende de rest pro fisco ende den armen, met dien verstande noghtans, dat de herbergiers ende gasthouders of andre, eenige toebereyde cost, item oock de huysluyden in 't landt melck, boter, eyeren off andersints voor den passerenden man te coop hebbende, daertoe wel van haer eygen broot sullen mogen tot gerieff voor gelt toedoen^2. sooveel sij tot hare spijse aldaer mochten noodigh hebben te eeten, gelijck op meer plaetsen ten platten landen buyten den backers toegelaten sij, maer niet tot provisie voor eenige langer off meerder tijt, ofte oock om wegh te dragen ende na boort te brengen, 'twelck voorsz. vrije backers op conditie voorsz. alleen toegelaten blijft, ten eynde oock in de wicht van 't broot geen fraude door andre en come te geschieden, nogh den gemeenen man van de aencomende schepen (als oncundige) te min te cort gedaen worde, waerop den fiscus last sal hebben te letten ende extract van desen aengaende ter gewone plaetsen te doen promulgeren⁺ ende affigeren, opdat yder gewaerschout blijve, sigh te hoeden voor schade.

Ende aengesien de personen Willem Pieterse van Nimmegen, Michiel Bartholomeus van Swol ende Dirck Corn. de Jonge Neuteboom (primo October anno passado over begane schapedieverije, etc. gecondemneert in een bannissement van 5 en 6 jaren) haer sedert in alle occasien, ende voornamentlijck staende des Hottentoos oorloge, seer wel hebben gedragen - Soo is bij desen oock goetgevonden deselve van voorsz. haer bannissement te relegeren^3. ende weder op vrije voeten te stellen, namentlijck Michiel Bartholomeus ende Cornelis de Jonge Neuteboom, om haer alhier aen de Caep als vrije timmerluyden te erneren ende Willem Pietersz. in Compagnies dienst tot sijn vorige gagie van 10 guldens per maent aen den lantbou te gebruycken, mits voorsz. vrije timmerluyden van nu nogh 12 ende Willem Pietersz. 16 jaren aen de Caep sullen blijven wonen, verstaende na Nieuwjaersdagh

1. klein herberg met ‘vergunning’.

2. byvoeg.

+ 149

3. Sic. Van Latyn relegare, verban? of relegere, terugneem? of skryffout vir releveren, onthef?

[p. 162]

aenstaende, als wanneer voorsz. Willem Pietersz. gagie voorsz. oock sal ingangh nemen.

Aldus gedaen ende geresolveert in 't fort de Goede Hope, ten dage ende jare als boven.

(Geteyckent:)

Jan van Riebeecq

Roeloff de Man

Pieter Evrard ende

Gijsbert van Campen, secretaris.’

4 dito, goet weer als boven, is overleden eenen Jacob Meyndertse van Quanen met P. Royael in Maert voorleden voor soldaet hier gecomen ende om sijn goede kennisse van timmeren en deuchtsaemheyt naderhant gevordert geweest tot ondertimmerman à 16 guldens per maent.

5 ende 6 dito, lieffelijck weer met variable luchjens als voorsz.

Sondagh, den 7en dito, ydem.

8 dito, goet weer als voren ende 't luchjen N.westelijck, quam daermede tegen den avont uyt de Saldanha-baey het vrijmans-vaertuygh, de Peguyn, met 21 schapen, in dito baey beneffens nogh 8 stucx daer op een eylant loopende, gereuylt van Oedasoa's volcq.

Ende soude den fiscael en de schippers met Compagnies vaertuygh voornemens sijn geweest des anderen daegs mede te volgen, moetende Lacus- ende Pottersbaey^(b) nogh eerst besoecken, ende hadden sijluyden bij haer in 't vaertuygh de tolckinne Eva, die den Commandeur wilde comen spreecken, leggende Oedasoa daer in de⁺ baey wel met over de 16000^(c) van sijne Saldanhars. De nader waerheyt en wat Eva sal te seggen hebben, staen met de comste van de fiscael haest te vernemen.

Herry ende den gevangen Hottentoo waeren over 8 à 10 dagen van 't Robbeneylant met d' onse haer schuytje des nachts deurgegaen, dogh was soo leck, dat niet getwijffelt wort, off sullen 't niet hebben cunnen boven houden ende, al overcomende, in de brandingh tegen de strant (seer hoogh ende 7 à 8 baren in zee gaende) moeten verdroncken sijn^(d), te meer het alsdoen een redelijck stijve westelijcke wint woey, dat oock een gladde leger ende te slimmer voor haer sal geweest zijn. Echter is ordre gestelt morgen vroegh 5 man te senden, na deselve langs strant te soecken tot over het Dassen-eylant incluys, om te sien wat men van haer ergens sal cunnen vernemen.

9 dito, mottigh weer ende westelijcke coelte, is den corporael Elias Giers 's morgens vroegh met sijn vijven ten eynde voorsz. uytgesonden.

10, 11, 12 ende 13 dito, fraey, betrocken weer met meestal westelijcke luchjens, ende quam den corporael Elias Giers met de zijne wederom, rapporteerende dat omtrent 1½ dagh reysens van hier in een sandige inham, bij een plaetse door d' onse genaempt de Zantzee^(e), vermits de hoge santbergen, aldaer gevonden hadden een schuytjen

(b) Genoem na Pieter Potter, bekende landmeter van die Kompanjie aan die Kaap in Van Riebeeck se tyd. In Julie en weer in Oktober 1659 is hy na Saldanhabaai gestuur om daar opmetingswerk te doen. Daghregister, 29 Julie en 20 Oktober 1659. Vgl. ook kaart van Saldanhabaai, Daghregister, I, p. 350. Pottersbaai het later bekend geword as Hoedjiesbaai, 'n naam wat tans nog welbekend is ofskoon vandag van hierdie baai in die reël gewoonweg as Saldanha gepraat word, omdat die dorpie Saldanha daar lê.

+ 149v

(c) Die getal 16,000 lyk wel heelwat oordrewe.

(d) Die veronderstelling dat Herry verdrink het, was nie korrek nie. Iets meer as 'n jaar later het hy aan die Kommandeur 'n boodskap gestuur om te vra of hy weer by die fort kon kom woon; kort daarna het hy ook werklik sy verskyning gemaak, en vervolgens as tolk by die fort opgetree. Daghregister, 18 Januarie, 5 Mei en 15 Desember 1660.

(e) Vermoedelik in die omgewing van die huidige Bloubergstrand. Dit is moeilik om vandag met sekerheid te sê op watter plek die destydse beskrywende naam Zantzee betrekking gehad het.

[p. 163]

met 2 riemen, hoog op strant, offter met handen opgehaelt was, dogh costen geen spoor off gelijck van dien van menschen ergens vernemen, sijnde derhalven langs de strant voortgegaen tot tegenover het Dassen-eylant, tot waertoe niet verder meer vernomen hadden, medebrengende een riem ende ijsere dol^1., waeraen volcomentlijck bekend wiert, dat dit het schuytjen was, daer Herry ende den anderen Hottento mede van 't eylant gevlucht waren ende volgens dien na alle apparentien sullen ontcomen wesen. Wat hij sal uytrechten, staet mettertijt vernomen te worden, sijnde de meninge daervan divers, sommige quaet, andere goet ende <dat> hij met aenbrengingh van Chainouquas volcq, eenigsints sijne beste vrunden wel wesende, met veel beesten (als eens gedaen heeft) sigh wel weder mocht soeken in de gratie te brengen, aen 't fort verschijnen om over de Watermans (sijn oude volckjen) weder te regeren.

Heden is d' eerste rijpe kers aen de Caep gepluct van een kersseboom, die stijff 3 jaren hier in de thuyn gestaen heeft.

Nieuwe maen, Sondagh, den 14en dito, 's morgens 't luchjen uytten N.Westen, waermede 't Schape-jachjen uyt de Saldanha-baey aenquam met de fiscael en de schippers Mangus Hendrixsz. ende Cornelis Lodewijcksx., welcke raporteerden de baey na d' affteyckeningh wel ende seer bequaem tot scheepsbergingh hadden bevonden. Dogh aengaende bougronden op den Oliphants-hoeck sonderlingh niet,⁺ sulcx 't aengegevene dieswegen soo breet niet was ende 't water mede niet seer bequaem om langh te dueren, als sijnde wat brackachtigh.

De tolckinne Eva, uyt eygen wil ende begeerte, met toestemminge van haer swager Oedasoa, per voorsz. Schape-jachjen mede overgecomen sijnde, seyde dat se haer swager de bootschap hadde gedaen, namentlijck dat wij om sijn voorspraeckende versoeckshalven met de Caepmans wel weder vrede wilde maken als sij al de geroofde beesten ende schapen wederom brachten, etc.. Dat Oedasoa hun had laten aendienen ende de gestolen beesten doen vertoonen, dogh hadden hem 't vierde part niet laten sien. Echter had hij haer sijn vlaggetjen overgegeven ende gesegt dat se haer gecommitteerde daermede aen 't fort souden senden ende aenbiedinge doen van al de gerooffde beesten, met belofte van haer na desen beter te dragen, etc., willende hij nu dieper in 't land trecken ende haer niet verder bij haer^2. hebben (schoon sij daerom gansch hertelijck hadden versocht), dat hij haer geweygert ende geseyt soude hebben dat se bij de Duytsen weder soude soecken vrede te maken eer se van deselve eens schielijck overvallen wierden, 't welck sij hem souden belooft hebben, sullende daer in de baey met de cleyne Chariguriquas maer alleen blijven leggen, alsoo de groote Chariguriquas ende de Gorachouquas ofte Tabacqdieven al diep te lande in vertrocken waren om andre weyden, gelijck rede oock Ngonnomoa, Oedasoa's secundo. Ende soude hij selfs nu oock al opgebrooken wesen - sulcx,

1. pen waarom, of holte waarin, roeiriem beweeg, Eng. rowlock.

+ 150

2. hem?

[p. 164]

indien men jegenwoordigh een galjoot had, soud men met vreemde vlaggen in de baey comende onse voorsz. vianden fraey aen boort locken ende treffelijck overvallen ende verrassen cunnen, maer is te duchten dat Herry bij haer gecomen wesende, wel wat nau sal doen op hoede wesen ende vertellen hoe men hem laetsmael met een deel soldaten heeft doen reysen, waer men haer opvinden soude, etc., hoewel Eva van opinie is, dat hij sulcx niet sal derven verhalen, maer dat hij, om sigh weder in de gratie te brengen, soude soecken met veel beesten aen 't fort te comen van de Chainouquas, daer hij nogh redelijck wel bij staet, welckers capiteyn Chaihantima (voor desen veel van geschreven ende wiens vrouw, van Chobonas geslacht ende met goude chieragie^1. behangen wesende, van de Cochoquas dootgeslagen is) van sijnen heere den Chainouquar is verjaegt omdat in die rencontre soo veel van sijn volcq om sijn vrou's halven verslagen waren, sijnde hij, Chaihantima, derhalven met 5 huyssen ende veel beesten mede bij de Caepmans comen wonen.

⁺ Den tolck Doman was van sijn schoot door de schouwer^2. gecregen, weder genesen, maer den arm lam gebleven, dervende niet weder bij den Commandeur comen, als vresende dat opgehangen soude worden, maer de rest haeckte seer na vredemakingh, dogh dorsten sigh nogh niemant qualijck na 't fort begeven. D' uytcompst sal den tijt leeren ende van Godt de Heere ten besten moeten ingewacht worden.

Heden is 't Schapejachjen weder afgevaerdigt na 't Robbeneylant, met navolgend briefken geschreven aen Rijck Overhagen, luydende als te weten:

‘Wij hebben met groote verwonderingh uyt de vrije Saldanhavaerders verleden Maendagh gehoort, dat Herry met het cleyne schuytjen ende 2 riemen van 't eylant bij nacht was weggeroeyt, waerop wij dan ten eersten volcq langs de strant gesonden hebbende, omtrent 1½ dagh reysens van hier in een inham bij de Sant-zee boven op strant een schuytjen hebben gevonden met 2 riemen daerbij, van welcke wij bij desen een oversenden, neffens een ijsere dol die daerin gesteecken heeft om bij U gesien ende bekent te worden off het oock de riem en dol is van het schuytjen daer Herry met den anderen Hottento mede is deurgegaen. Wij cunnen niet bedencken hoe hij dat heeft durven bestaen, nogh oock dat Ul. geen beter sorge voor de riemen hebt gedragen, ende deselve na de voor desen gegeven ordre 's nachts in huys gehaelt, daer gij na desen beter op sult moeten passen als men U weder een ander schuytjen toesent, opdatter dan de slaven oock niet mede deurgaen.

Wij sullen oock verlangen^3. hoe de schapen, door den fiscael daer laest opgeset, al aerden, ende off er oock nogh geen cost voor de varckens noodigh is in dese droge tijt - dat Ul. niet vergeten moet ons bijtijts te laten weten, als oock telckens 't getal van deselve en de schapen. Item, hoe de Hollantse gesaeyde porceleyn ende ander groen al slaegt.

1. sierade.

+ 150v

2. Vroeë voorbeeld van verlies van d tussen vokale in Hollands.

3. d.w.s. verlang om te hoor.

[p. 165]

Aen 't uytroeyen der slangen moet niet verslapt maer nogh al even naerstigh gevordert worden, alsoo wij vooreerst geen schulpen meer tot calck sullen noodigh hebben ende daerom, dat nu op voorraet bij de wercken is, maer in 't jachjen geladen worden sal, d'adviso. Ende gegroet van

Ul. goede vrunden,

(ende geteyckent:)

Jan van Riebeeck

Roeloff de Man ende

Abraham Gabbema.’

Desen middagh is door den opperchirurgijn, Mr. Wiljam Robbertson van Dondey^(f),⁺ een groot verraet ontdeckt, waervan 3 van de principaelste sijn in hechtenisse gecregen ende overal goede wacht gestelt.

15 dito, sijn nogh 5 in hegtenis becomen, alle Compagnies dienaers, mitsgaders 2 in 't lant gevlucht ende oock verleden nacht een vrijmans knecht. Item bij examinatie voor den Raet openbaer geworden datter 4 Engelse, 4 Schotten ende 3 Duytse Compagnies dienaers, alsoock een swarten bandyt aen vast^1. waren, neffens 2 vrijeluydencnechts^(g) ende 15 slaven, die voorgenomen hadden eerst 't scheepsvolcq van Erasmus, in 't bos werckende, om te brengen, dan die van Compagnies corenschuyr, ende dan voorts 't fort te beclimmen ende al te vermoorden watter was, tot 't cleynste kint incluys, mitsgaders daerna met Compagnies off der vrije luyden vaertuygen na 't jacht Erasmus te varen ende dat oock aff te loopen ende mede deur te gaen^(h). Dogh d' Almogende sij gedanckt, heeft dien grouwelijcken, moordadigen aenslagh tot nogh toe gelieven te verhoeden.

16 dito, 't luchjen westelijck, is even na den middagh hier wel ter rheede comen te arriveren 't schip de Gecroonde Leeuw, daerop schipper Fredrick Pool ende ondercoopman Johannes Doreslaer van de Camer Enckhuysen, 25 July passado uytgeseylt met 386 gegajeerde^2. coppen, daervan in 't begin van de reyse overleden 32 stucx, hebbende dierhalven (ende vermits hare lange suckelinge onder de liny, wel by de 2 maenden geduert) met redelijck doorcoelende Z.Z.Westewinden ende regen, staende de maenden Augusto ende September, Annobon aengeweest ende aldaer treffelijck naer wensch ververscht, sulcx 't volcq altemalen fris ende gesont waren, sijnde 26 October van voorsz. eylant vertrocken.

Voor ende weynigh na middagh voor dit schips comste op de rheede, is den tijt meest doorgebracht met verhooren van voorgeroerde delinquanten ende complicen^3., dogh niemant meer als den eenen gister tot confessie van voorsz. enorm^4. voornemen cunnen crijgen, welck oock een van de 2 oppersten is⁽ⁱ⁾.

(f) William Robertson van Dundee. Vgl. lykskouing deur hom gehou, Daghregister, 14

+ 151

1. aen vast waren, in betrokke was.

(g) Die vier Engelse was: Peter Barber, Marcus Tomelson (Tomlinson), Henry Wright en Stephen Nobel; die vier Skotte: William Morris, James Born, Alexander Crafford en Patrick Job; die drie Hollanders: Hendrick Hendricksz., Jacob Dircksz. en Cornelis Willemsz.; die ‘bandijt’ of balling Pasqual Rodrigos; en die twee vryburgerknegs: Claas Wiskebroeck en Herman der Schelhoven. C. 326: Attestatiën, 1652-1665, pp. 137-139; en C.J. 2952: Confess. en Interrog., 1652-1673, p. 65. K.A.

(h) Dat dit die oogmerke van die samesweerders was, word verduidelik in 'n verklaring wat Peter Barber voor die Kommandeur en Raad afgelê het. C.J. 2952: Confess. en Interrog., 1652-1673, p. 65. K.A. Volgens ander getuies sou die oogmerke oorspronklik egter minder drasties gewees het: die kwaaddoeners sou beoog het om na die Portugese kolonie Angola weg te loop, waar hulle dan genoeg goud en silwer sou kry om soos prinse te lewe. Toe Peter Barber daarop gewys is dat dit onmoontlik was om met veiligheid deur die barbaarse land te reis, sou hy gespog het: ‘Wenschende maer dat hij soo licht Coningh van Engelant cost worden als hij hem inbeelden met 4 man deur dit lant wegh te reijsen’. C. 326: Attestatiën, 1652-1665, p. 138. K.A.

2. Spelling om die zj-uitspraak in die derde lettergreep aan te dui.

3. medepligtiges.

4. Vroeër in die eerste plek van sedelike handelinge, veral misdrywe, gesê: groot, verskriklik, ‘execrabel’ - soos dit enige reëels verder heet.

(i) Vgl. C.J. 2952: Confess. en Interrog., 1652-1673, p. 67. K.A.

[p. 166]

17 dito, in deselve saken met adsistentie van d' opperhoofden der schepen Erasmus ende Gecroonde Leeuw besoingierende, sijn der nogh 3 tot vrijwillige belijdenisse gecomen^(j).

18 dito, nogh 2^(k), sulcx 5 van de principaelste alles opentlijck hebben bekent, sijnde niet sonder alteratie aen te hooren geweest haer execrabel opset, waervan nogh 5 andre (tot haer menende gecregen te hebben) niet geweten hadden, maer wel aengesprooken⁺ waren geweest om over lant na Angola wegh te loopen, daerin sij niet hadden willen consenteren, wesende nog 2 van de principaelste fugityff, een Duytsende een Engelsman, op welckers lijff levendigh 25 realen is gestelt ende doot crijgende, halff soo veel, sijnde bij den Raet, versterckt als voorsz., wijders verstaen tegen overmorgen vorders te procederen tot sententie, etc. conform ondervolgende ‘resolutie.

Donderdagh, den 18en December anno 1659^(l).

Den Raet van 't fort de Goede Hope, versterckt met de opperhoofden van de schepen Erasmus ende Gecroonde Leeuw, in besoignes sijnde geweest nu 3 dagen aen den anderen^1. met nemen van informatien, examinatien, etc., over het seer execrabel ende enorm voornemen eeniger personen tegens Compagnies fortresse ende 't jacht Erasmus, als^2. derselver dienaren ende alle vrije ingesetenen alhier, met afloopen, moorden, branden, etc., voorgehad, ende in die saecke nu soo verde gecomen sijnde dat den Raet voorsz. op voorgaende clare inditien, door examinatien volcomentlijck, ende den rechten meer als genoegh sijnde, is gebleecken bij eygen vrijwillige bekentenissen van d' onderstaende personen, dat deselve hadden voorgenomen verleden Sondagh des avonts op het 3<de> glas haer boos opset te beginnen, indien se haer volcq (hiertoe al consent gedragen^3. hadden cunnen bij den anderen crijgen, waervan den eenen principaelsten omtrent ten 5 ueren desselven Sondags 'savonts tevoren in apprehentie gecregen wiert ende des anderdaegs de rest op 2 na, te weten Hendrick Hendrickse van Cloppenburgh ende Jacob Born van Glasco^(m), schaepwachters, welcke haer hebben figutyff gestelt, mitsgaders dese in apprehentie gecregen ende tot belijdenisse voorsz. gecomen, te weten:

Pieter Barber van Hamstede^(n), soldaet,

Jacob Dirxsz van Antwerpen, dito,

Patricq 't Jok van Glasco, dito,

Marcus Tommelson van Ogel^(o), dito ende

Pasquael Rodrigo van Teneriffa, bandit.

Soo is na genomen deliberatie goetgevonden ende verstaen met Godes toelatinge Saterdagh aenstaende, wesende overmorgen, vergaderingh te houden om over de sententie ofte andersints te besoingneren soo ten meesten dienste van d' E. Com-

(j) Ibid., p. 70.

(k) Ibid.

+ 151v

(l) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 506-507. K.A.

1. aen den anderen, aanmekaar, agtereen.

2. sowel as.

3. verleen. In WNT onder dragen alleen verlof dragen (III, 3240); konsenten (consenten) dragen onder consent (III, 2120).

(m) Glasgow.

(n) Hampstead.

(o) Miskien Ockley in Engeland.

[p. 167]

pagnie ende best van 't gemeen sal cunnen ofte mogen goetgevonden worden, sijnde onderwijlen overal oock ordre gestelt om de 2 nogh fugityff sijnde personen, mogelijck zijnde, mede in handen te crijgen, 't sij levendigh off doot, soo 't best sal cunnen ofte willen vallen, ende ten dien eynde op haer lijff levendigh gestelt⁺ 25 realen van 8en, doot half soo veel, om alle te vreesen onheylen van deselve te mogen verhinderen, etc.

Ende aengaende d' andere 5 personen in hechtenisse sittende, mitsgaders nogh 3 buyten hechtenis, welcke getuygenisse hebben gegeven van 't weghgaen na Angola over lant, waervan zij al over 3 à 4 weken hebben kennisse gehad sonder het te openbaren, bij dewelcke nochtans geen schult van voorsz. enorme verraderij can gevonden worden, maer wel dat eenige van deselve door bovengenoemde gevangen confessanten waren aengesprooken geweest om mede door 't lant na Angola wegh te loopen, is verstaen nogh soo langh in verlichte^1. apparentie^2. te houden, tot de hooftsaken van de boven genomineerde sullen afgehandelt wesen.

Aldus geresolveert ende g'arresteert in 't fort de Goede Hope, datum als vooren.

(Geteyckent:)

Jan van Riebeecq

Pieter Gerritsz.

Fredrick Riewersz. Pool

Roeloff de Man

Cornelis Lodewijcksz.

Johannes Dooreslaer

Pieter Evrarts

T. Jacobsz. van Ayr ende

Gijsbert van Campen, secretaris.’

't Begon tegen den avont vrij stijff van den Z.Z.Oosten te waeyen, sulcx d' opperhoofden van voorsz. schepen niet costen aen boort comen, maer mosten blijven vernachten.

19 dito, bleef de wint nogh al aenhouden ende wierde des nachts tusschen elff ende twaleff uyren de 2 gevluchte schapewachters, Hendrick van Cloppenburgh ende Jacob Born, gevangen aen 't fort gebracht, sulcx nu, Gode loff, niemant meer wegh is ofte gemist wort, ende dese 2 gevangen sijn (eerst Hendrick Cloppenburgh) door den vrijborger Jacob Cloeten van binnen sijn huys door gemaeckte schiet-ende kijckgaten in de want^3. vernomen ende toegeroepen hebbende wie daer was, daerop den anderen gerepliceert had dat hem iets wilde geven, ende de vrijborger voorsz. g'antwoort: ja, comt binnen, ick sal U een soopken schencken; waerop denselven incomende, had hem datelijck vastgebonden ende door zijn maet doen bewaren

+ 152

1. ligte. Vermoedelik nie in kettings of boeie nie.

2. So in albei hss. Bedoel sal wees: apprehensie.

3. d.w.s. in die wand gemaakte skiet- en kykgate.

[p. 168]

tot hij den corporael van d' adelborsten, Compagnies bouwmeester ende den corporael⁺ van d' uytleggende ruyters van Compagnies corenschuyr hadde gehaelt, met welcke sij, den gevangen gedwongen hebbende sijn maet te wijsen, cregen die op de cant van de revier oock al datelijck mede gevangen, ende quamen alsoo met deselve ten eersten als voorsz. na 't fort toe^(p).

20 dito, nogh al even harde Z.Z.Oostewinden, is voorsz. resolutie van eergister nogh wat uytgestelt tot nader gelegentheyt om eerst dese laetste gevangens te examineren, van welcke maer een, namentlijck Jacob Born tot volcomen vrijwillige bekentenisse is gecomen wegen de voorgenomen moorderije ende alles, maer den anderen, genaempt Hendrick Cloppenburgh, schapewachter, is nogh hertneckigh gebleven, schoon van alle de confessanten in sijn aengesicht overtuygt ende gesegt wort hij den principaelsten capiteyn ende verleyder van hun al te samen is, ende oock die het werck gedierigeert ende overal toe- ende afgeloopen heeft om de saken te beschicken, etc.

Sondagh, den 21en dito, 's morgens fraey, lieffelijck, stil weer.

22 dito, betrocken westelijcke locht. Ende is op dato in 't siekenhuys overleden eenen Jan Theunisse van Dockum, quartiermeester uyt 't schip Malacca, hier sieck aen lant gebleven.

23 dito, idem weer. Ende is heden den Raet vergadert, den schapewachter, Hendrick Cloppenburgh, tot volcomen bekentenis van alles mede becomen^(q), mitsgaders daerop navolgende resolutie genomen, luydende als te weten:

‘Dingsdagh, den 23 en December anno 1659^(r).

Den Raet (versterckt met d' opperhoofden van 't schip de Gecroonde Leeuw ende 't retourjacht Erasmus) na verscheyden genomen informatien ende gedane examinatien bij vrijwillige confessien buyten pijn van banden, ijser off dreygementen derselver, evident ende den rechten genoegsaem wel gebleken sijnde de wille om Compagnies fortresse te overrompelen en de ganschen omslagh alhier, ende dan voorts af te loopen 't costelijck geladen retourjacht Erasmus, mitsgaders de execrable, enorme moort- ende brantstigtinge van alle huysen, schuyren, etc., onder dies met eenen voorgenomen bij de personen Hendrick Hendricksz. van Cloppenburgh, Pieter Barber van Haemstede, Jacob Dircksz. van Antwerpen, Patricq 't Jocq van Glasco, Marcus Tomelson van Ogel, Jacob Born van Glasco, Pasquael Rodrigo⁺ van Teneriffa ende Claes Wiskebroeck van Lingerick^(s), ende dat daervan den principaelsten eersten aenvoerder en beschicker van alles is geweest voorsz. schaepwachter, Hendrick Hendricksz van Cloppenburgh, volgens de eenparige verclaringe van alle de voorgenomineerde confessanten ende conform oock de belijdenisse van Cloppenborgs eygen maet, Jacob Born, die insgelijcx verclaert, ende dat van denselven daertoe verleyt is geworden, etc. ende hij, Cloppenburg, met hanttastinge den eet van getrouwigheyt van hun alle hadde afgenomen ende daerop oock van elck gelt

+ 152v

(p) Sien verklaring van Jacob Cloete en Harmen Remajenne. C. 326: Attestatiën, 1652-1665, pp. 145-147. K.A.

(q) Vgl. C.J. 2952: Confess. en Interrog., 1652-1673, p. 58. K.A.

(r) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 508-512. K.A.

+ 153

(s) Waarskynlik Lengerich, 'n stad in Wesfale.

[p. 169]

ontfangen om cruyt ende loot, mitsgaders tabacq ende provisie voor te coopen tot uytvoeringe van alle 'tselve voorsz., dat Sondagh den 14en deser maent December bij de redout Coorenhoop vergadert sijnde, soude hebben aengegaen, sooals het den Commandeur en de Raet deser fortresse denselven dagh des namiddags omtrent 2 uyren door den opper-chirurgijn, Mr. Wiljam Robberson van Dondey, eerst wierde ontdeckt, etc., 'twelck voorsz. Cloppenburgh sedert Maendagh den 15en ontvlucht ende tot Vrijdagh den 19en fugityff geweest ende alsdoen, gecregen sijnde, gansch en gaer is ontkennende, verstaende dat hij causa movens^1. van ende capiteyn^2. over alles wesen soude, schoon heden voor de 2e mael met hondert lb. gewicht aen de pley^3. geweest, ende van dies nochtans voor den vollen Raet voorsz., selfs oock van zijn eygen maet, is overtuygt geworden ende gansch hartneckigh blijft persisteren bij geen ander ofte verder confessie als dat met alle d' ander confessanten t voorgenoemde als complice hadde helpen toestemmen, volgens oock de nader examinatie heden bij den meergemelten Raet daerover van denselven genomen, sulcx men langs soo meer menende te mercken desen Cloppenburg bij sigh selfs opgeset ende wel voorgenomen mochte hebben dienthalven niet vorder te belijden maer alle pijnen, etc. deur te staen;

Soo is bij den Commandeur (om verscheyde consideratien swarigheyt makende, schoon den Raet alles genoegsaem is blijckende, ende dat hij, Cloppenburgh, inderdaet den principaelsten van allen ende den eenigen eersten opbrenger^4., mitsgaders volgens dien oock den schuldigsten is) geproponeert off niet al soo goet ware, dat men met denselven ende voorsz. confessanten niet verder en procedeerden⁺ maer eenige andere, boven^5. alle de voorgenoemde in hegtenis sittende, voorts examineerden, mitsgaders oock voorsigtelijck sommige andre die daer nogh meer buyten sijn ende oock mede beticht worden, omme alsoo te comen achter alle die der in 't minste nogh mede mochten aen vast wesen ende sich daer al mede in tijt ende wijle van verseeckerende, de decisie van voorsz. sware halssaken ondertusschen suspendeerde^6. tot de overcomste van de retourvlote uyt India, apparent over 6 à 7 weecken alhier te verwachten, omme deselve alsdan den Commandeur van dien te communiceren, welcke mogelijck een van de Heeren Raden van India, onse Hooger Overigheyt, ende gelijck de vorige jaren Commissaris over desen Caepsen omslagh sal wesen, mitsgaders oock met Zijn E. en de Breeden Raet meerder ervarentheyt ende wijsheyt hebben om vorder ende ten uyteynde in soodanige sware halssaecken te procederen, etc., over, off bij, welcke beraetslagingen den Commandeur bij desen heyliglijck verclaert noyt bij ofte omtrent geweest te hebben;

1. causa movens, aanstigter.

2. aanvoerder, leier.

3. Ndl. palei, plei van Fr. poulie, vgl. Eng. pulley, katrol wat as martelwerktuig gebruik is om beskuldigdes tot bekentenis te dwing. Uit die teks blyk dat gewigte aan die katroltoue bevestig is.

4. eersten opbrenger, aanstigter.

+ 153v

5. bowe en behalwe.

6. suspendeerende?

[p. 170]

Waerop dan den Raet (versterckt als voren) bij voorsz. Commandeur elcx stemmen affgevordert sijnde, na lange overwegingen ende oock dat het te periculeus is soodanige misdadigers (gevangen) per 't eenigh schip na Batavia over te senden, twelck oock is strijdende tegens het 11<de> articul van den generalen articulbrieff^(t), eenstemmigh verstaen ende vastgestelt is de decisie der voorsz. sware halssaken te schorten tot de comste van de retourvlote voorsz., ende ondertusschen de gevangens, wat verlicht van hare banden, in goede verseeckeringe binnen een vaste plaetse 2 aen 2 met de beenen in de kettingh gesloten te houden; ende voorts die maer weynigh schults hebben, anders als door verleydinge van de voorsz. principaelste gevangens, hare saecken civilijck te decideren ende beneffens alle d' Engelse ende Schotten die daeraen onschuldig bevonden, mitsgaders uyt noot van der Hottentoos oorloge desen jare gelicht zijn (meest van 't schip Orangie) per 't hier ter rheede leggende schip de Gecroonde Leeuw tegen eenige andere verwisselt na⁺ Batavia te laten vertrecken, omme sooveel doenlijck dese plaetse van alle oncruyt te suyveren.

Aengaende den opper-chirurgijn, Mr. Wiljam Robberson, welcke de conspiratie als een eerlijck, vroom man heeft ontdeckt ende den Commandeur en de Raet bijtijts aengegeven, is verstaen de daertoe gestelde premie van 50 realen van 8en, conform den articulbrieff op 't 14<de> articul in contant te doen aentellen, ende wegen 't advancement, etc., daer vorder in dito articul bij geexpresseert, suspens voor hem te houden tot de compste van den Commandeur der retourvlote voorsz^(u).

Aldus gedaen ende geresolveert in 't fort de Goede Hope, datum ut supra.

(Geteyckent:)

Jan van Riebeecq

Pieter Gerritsz.

Frederick Riewerse Pool

Roeloff de Man

Cornelis Lodewijcksz.

Johannis Doorislaer

Pieter Evrards

Thomas Jacobsz. van Air ende

Gijsbert van Campen, secretaris.’

24 dito, goet weer met variable luchjens, is bovengenoemde Raet (bij den anderen sijnde) 't voorts gebesoingneert^1. ende navolgende resolutie genomen, te weten:

‘Woonsdagh, den 24en December 1659^(v).

Conform de genomen resolutie van gister, heden bij den Raet, versterckt als vooren, nader oversien de stucken ende informatien beleyt wegens de conspiratie,

(t) Die betrokke artikel in die Artikelbrief van 1634 - wat in hierdie tyd aan die Kaap en in Oos-Indië gegeld het - het neergelê dat sulke sake afgehandel moes word, ‘sonder, gelyck als voor desen gebeurt is, de misdadiger tot groot pericul van de schepen in apprehentie te houden, omme in Indiën ofte naer huys te brengen, omme aldaer haere verdiende straffe te ontfangen’. Van der Chijs: Nederlandsch-Indisch Plakaatboek, 1602-1811, I (1602-1642), p. 313.

+ 154

(u) Artikel 14 het o.a. gelui: ‘Ende soo wie eenige conspiratie ofte voorgenomen muyteryen ontdeckt ende aen den dach brengt.... ende by aldien hy aen deselve conspiratie onschuldich is, sal met vyfftich realen vereert ende daer en boven tot het eerste vacante officie, daer toe hy bequaem mag wesen, geadvanceert ende gevordert werden’. Ibid.

1. 't voorts gebesoingneert - so in albei hss.

(v) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 513-516. K.A.

[p. 171]

etc., in deselve ende voorgaende resolutien g'expresseert, ende gemerckt dat de personen Colijn Louson, Jan Bruyn van Leswede^(w) ende Jan Bex van Dondey nogh buyten apprehentie zijnde, volgens hare gegeven getuygenisse, mitsgaders Alexander Craffert, in apprehentie wesende, conform sijne confessie ende verclaringe voor den Raet voorsz. altesamen eerst gedaen na d'ondeckinge der gedachte conspiratie, etc. daer sij al overlangh kennisse van hebben gehad, namentlijck dat de conspirateurs voor gehad hebben haer, als ontrouwe overlopers, te landewaert in te begeven naer Angola bij onse vianden, sonder sulcx bekent gemaeckt te hebben, ende waeruyt⁺ al voorts gebroeit ende gevolgt is een voornemen van soo noyt gehoorden conspiratie, moort ende brantstigtinge, etc., die des Sondags savonts soude aenvangh genomen hebben, sooals den Commandeur en de Raet sulcx denselven namiddagh van den opper-chirurgijn, Mr. Robberson, wierde ontdeckt, in vougen voorsz. personen sooveel in haer was daervan, mits hare verswijgingen, 't zij willens ofte altoos door versuymenis, geen cleyne oorsaecke sijn, als hebbende sulcke schelmstucken, gelijck het overloopen na den vijant, behooren ten eersten hunne officieren te openbaren, sulcx hetselve van al vrij dangereusen gevolge (gelijck gebleecken) wesende, niet wel sonder correctie can over 't hooft gesien worden, echter met compassie weder geconsidereert de schroom der voorsz. personen die se t' haerder verschooninge allegeren dat se hadden van sulcx aen den dagh te brengen, te cunnen staende houden^1. ende proberen - Soo is, gemerckt geensints en consteert^2. haerluyden ietwes van de conspiratie is g'openbaert ofte bekent geworden, bij den Raet goetgevonden dit sonder forme van proces, maer bij dese jegenwoordige resolutie aff te doen ende ingevolge deselve over hare (schadelijcke) verswijginge civilijck te condemneren, omme alle 4 met de colff van 't musquet gelaerst te worden, neffens confiscatie van 3 maenden gagie voor Coulijn Lausen, Jan Bruyn ende Alexander Craffort, en Jan Bex 2 maenden, t' appliceren naer uso, met de costen van het sluytgelt voor den geweldiger, etc.

Ende aengaende Willem Mores, Hendrick Wricht ende Steven Nobel, welcke sedert d' ontdeckinge van voorsz. conspiratie uyt suspitie tot heden mede in apprehentie sijn geweest, ende gansch niet bevonden can worden met de waerheyt te accorderen dat se van 't een nogh 't ander geweten hebben, nochte ergens van aengesproocken zijn, is verstaen die t' eenemael te largeren ende op vrije voeten te laten uytgaen, mitsgaders conform de genomen resolutie van gister (omdat Engelse sijn) met de bovenstaende civil gecondemneerdens per 't hier ter rheede leggende schip, de Gecroonde Leeuw, mede na Batavia te laten varen, gelijck oock goetgevonden is per de naeste schepen te doen met die nogh meer bevonden sijn ende sullen worden van voorsz. conspirateurs aengesproocken te wesen tot weghloopen ofte andersints, omme alsoo met voorsigtigheyt, al vorder ondersoeck

(w) Waarskynlik Lisseweghe in Wes-Vlaandere.

+ 154v

1. K het: aen den dag brengende te cunnen staende houden.

2. blyk, vasstaan.

[p. 172]

doende ende vorssende, eyntlijck dese plaetse van alle desulcke te mogen suyveren ende oock 't meer geroerde schip, de Gecroonde Leeuw, daermede niet al te veel te belasten ende pryckel te doen hebben, etc.

⁺ Voor 't scheyden deser vergaderinge hun voor den Raet verthonende Gijsbert Arisz. van Bommel, jongman ende vrijmetselaer alhier, out 25 jaren, welcke sigh in troubelofte hebbende begeven met Anna Rodolphus van Grietziel in Emderlandt^(x), jonge dochter, out 24 jaren, bescheyden op 't hier leggende schip, de Gecroonde Leeuw, ende volgens dien beyde versoecken omme met den anderen in den H. echten staet wettelijck te mogen werden bevesticht, mitsgaders ten dien eynde te vergunnen dat haer eerste gebot Sondagh aenstaende na de predicatie mochte afgecundigt worden - Soo is bij meergemelten Raet (niet anders hebbende cunnen vernemen als dat beyde liber ende vrije personen sijn, welcke met niemant ter werelt volgens haer eygen verclaringe onder presentatie van eede ietwes dienaengaende uytstaende hadden) goetgevonden dese luyden haer versoeck te consenteren, mitsgaders ten dien fine Sondagh toecomende haer eerste afcundinge^1. te laten doen, ende alsoo ende volgens^2. alle Sondagen tot de derde incluys, omme als dan na de laeste afroepinge door den secretaris van den Raet (alsoo wij hier geen predicant hebben) de solemnisatie voor alle den volcke (in openen raetcamere) wettelijck te laten geschieden ende met de trou publiquelijck voort te varen.

Aldus gedaen, geresolveert ende g'arresteert in 't fort de Goede Hope, ten dage ende jare als boven.

(Geteyckent:)

Jan van Riebeecq

Pieter Gerritz.

Frederick Riewerse Pool

R. de Man

Cornelis Lodewijcksz.

Johannes Doreslaer

Pieter Evrards

Thomas Jacobsz. van Air ende

Gijsbert van Campen, secretaris.’

Kersdagh, den 25en dito, 's morgens betrocken, westelijcke locht ende goet weer.

26 dito, fraey helder weer. Ende is op dato overleden eenen Hendrick Iden van Emden, adelborst van 't schip Malacca, hier sieck aen lant verbleven.

27 dito, idem weer, als oock

Volle maen, Sondagh, den 28en, als wanneer de Gecroonde Leeuw is affscheyt gegeven ende g'intregeert de brieven ende pampieren gedierigeert aen Haer Ed. tot Batavia^(y).

29 ende 30en dito, betrocken, vochtig weer ende westelijcke lucht tot

+ 155

(x) Greetsiel (of Greetsijl) naby Emden in Oos-Friesland.

1. Van afcunden.

2. vervolgens?

(y) Van Riebeeck en sy Raad het aan die Hoë Regering verslag gedoen van hulle optrede teenoor die Hottentotte, van die vordering van die landbou en - soos verwag kan word - van die gevaarlike sameswering wat aan die lig gekom het. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 1051-1055. K.A.

[p. 173]

Ultimo dito, 's morgens wat claerder, sonneschijn-weer ende 't luchjen slap van⁺ den Z.Z.Oosten wesende, is 't schip de Gecroonde Leeuw daermede onder zeyl gegaen, dogh vermits boven 't eylandt^1. tusschen de Leeuwenbergh ende de clip Walvis wilde deurloopen^(z) ende hem na d' ordinair manier aldaer ontmoeteden de dwarlwinden ende calmten achter 't Leeuwengebergte, heefftet moeten setten, daer anders, tussen 't Robben-eylant ende d' overwal^2. hebbende deurgeset, de deurgaende Z.Z.Oostecoelte fraey tot heel buyten soude behouden hebben ende beneden voorsz. eylant alsoo na wensch dwers in zee cunnen geraecken.

+ 155v

1. Ten zuide van Robbeneiland.

(z) D.w.s. suid van Robbeneiland. Die Walvisrots (Whale Rock), wat net onder die oppervlakte van die water lê, is vandag nog onder hierdie naam bekend.

2. Die noordwestelike kus.