Daghregister. Deel 3. 1659-1662

May anno 1659

Adij, primo dito, continueel regenachtigh weer ende N.W. winden tot belet als⁺ boven.

‘Donderdag, den eersten May anno 1659^(a).

Bij de vrije luyden, na de maniere van 't vorige jaer, op nominatie gebracht sijnde 4 persoonen uyt haer, namentlijcq:

+ 57

(a) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol, 1651-1663, pp. 414-416. K.A.

[p. 34]

Jan Reyniersz. van Amsterdam.

Jacob Cornelisz. van Rosendael.

Wouter Cornelisz. Mostaert ende

Jan Rietvelt,

omme daervan weder te kiesen 2 tot borgerraden ende in onsen raedt cessie te laten hebben^(b), omme over delicten (onder haer voorvallende) te helpen besoigneren^1. ende besluyten, soo is verstaen, om altijt yemandt van ervaringe te hebben ende niet telckens altemalen nieuwelingen, den persoon Hendricq Hendricxss. Boom van Amsterdam, getrouwt ende wel vast sittende, mitsgaders 't verlopen jaer als 2<de> borgerraedt geweest, jegenwoordigh als eerste borgerraedt te continueren tegen den affgaenden eersten borgerraedt, Steven Janss. ende tot 2<de> bij Hendricq Boom te elegeren ende admitteren Jan Reynierss. van Amsterdam, mede vrij lantbouwer ende getrouwt, hier aen de Caep vast woonende, 'twelcke haer luyden dan sal worden gecommuniceert omme hun van te mogen dienen na behooren.

Ende alsoo tot te meer verseeckeringe, rust, vreede ende weringe van alle tumult, oproer ende hostiliteyt van dese Caepse Hottentoos ende struyckrovers van al over 2 jaren g'ordonneert is, dat de vrije lantbouwers ende borgers haer altijt van schietgeweer wel gewapent sullen houden ende volgens dien elcq op geweer gestelt^2. sijn - soo is verstaen, opdat onder hun mede goede ordre ende regel g'observeert werde, deselve onder vereyssende^3. officieren tot een compagnie schutters te formeren, te⁺ weten (gelijcq als Compagnies guarnisoen alhier gehouden wort) met een sargeant, 2 corporaels ende een tamboer, die men (uytgesondert den tamboer) alle jaren na de verkiesinge van de borgerraden oocq sal veranderen, ende ten dien eynde oocq deselve borgerraden, verstercqt met haren sargeant ende een corporael, jaerlijcx laten nomineren een dubbel getal goede perssoonen, omme daeruyt, gelijcq boven wegen de borgerraden, bij den Commandeur en de Raedt van 't fort soodanige crijgsofficieren weder te kiesen ende voor 't aenstaende jaer te authoriseren als deselve ten dienste ende beste van 't gemeen bevinden sullen te behooren, dewelcke dan oocq de schutters gehouden sullen wesen te gehoorsamen, sijnde tot dito schutters-officieren dan voor dit eerste jaer gecosen:

den afgaenden borgerraadt Steven Jansz. tot sergeant ende hoofft van de schutters, den lantbouwer Harman Remagienne ende}tot corporaels, den vrij meulenaer Wouter Cornelisz. Mostert}tot corporaels, welcke voorss. officieren ende schutters (onder derselver officiers subjectie) haer vorders sullen hebben te reguleren in alles na de ordres dienaengaende voor de vrije schutters ende borgers tot Batavia gestelt^(c), verstaende voor sooveel met dese residentie ende coloniers sal cunnen ende mogen overeencomen, ende waervan de articulen,

(b) Hier kry ons weer met die bekende stelsel van ko-optasie te doen. Sien in verband hiermee Daghregister, 22 Junie 1658.

1. reël, amptelik behandel.

2. op geweer gestelt moet beteken: onder die wapens geplaas.

3. Soos so dikwels vir: vereyste.

+ 57v

(c) Kort voor dié tyd is daar verskeie reglemente in verband met die vrye skutters of burgerwag in Batavia aangeneem. Vgl. Van der Chijs: Nederlandsch-Indisch Plakkatboek, 1602-1811, II (1642-1677), pp. 1-2 (6 September 1642), 220-221 (25 April 1656), 241-243 (13 Augustus 1657) en 308 (24 Julie 1658).

[p. 35]

etc. tot 't een ende 't ander nodigh vereyssende sullen worden ontworpen omme hun na te cunnen reguleren^(d).

Christiaen Janss. van Hoesum, hier te lande gecomen 9 July, anno 1654, per 't schip de Goutblom, voor soldaet à 9 gl., naderhandt verbetert tot 12 guldens, jegenwoordigh vrij wiltschut, welcke goede kennisse hebbende om met paerden om te gaen, wort, vermits ons daertoe een bequaem persoon ontbreekt, op sijn versoecq weder in Compagnies dienst aengenomen voor noch vijf jaren als opsiender van Compagnies paerdestal à 12 gl. ter maendt, verbandt ende gagie heden ingaende,⁺ edoch onder die conditie dat, ingevalle sijn vrouw hier compt, denselven weder in vrijdom sal treden.

Ende alsoo den corporael van d' adelborsten, Pieter Cruythoff, gebruyckt wordende als bouwmeester op Compagnies corenbouw, versoeckt om costgelt te mogen hebben, vermits dagelijcx heen ende weder na 't land moetende gaen, selden op sijn tijt hier noch daer aen de bacq can wesen, soo is hem, om denselven in dien nodigen dienst te meer te encouragieren, sulcx toegestaen, namentlijcq 4 realen 's maents sonder subsidie ofte meer.

Aldus gedaen ende geresolveert in 't fort de Goede Hoope ten daege ende jaere als boven.

Was geteyckent:

Jan van Riebeeck

Roeloff de Man

Abraham Gabbema, secretaris.’

2 ende 3 dito, stil, fray weer ende tegen den avondt, 't luchjen comende van den Z.Z.Oosten, is daermede 't retourjacht Naerden eerst cunnen t' seyl raecken. D' Almogende wil hem salvo tot de havenen des vaderlants geleyden.

Soo gingh oocq heden 't hier seer langh gelegen Engels schip, den Dolphijn, t' zeyl, tenderende na Ligorn^1..

Sondagh, den 4 dito, liefflijcq, groeysaem weer en de wint als vooren.

Namiddagh cregen tijdingh dat de Hottentoos van Caepmans leger 7 van Compagnies trecqbeesten (achter de Taeffelbergh wat in 't geboomte gaende weyen) d' onse ontjaeght hadden, doch ons volcq weder van haer genomen een draeghos vol bagagie, ende een Hottento den arm aen stucq geschoten. Wierd derhalven⁺ terstont ordre gegeven aen den corporael van d' adelborsten, ofte Compagnies bouwmeester, Pieter Cruythof, om met thien soldaten de voorss. beesten en de Hottentoos te vervolgen tot in haer leger ende deselve^2. te sien (mogelijcq sijnde) sonder hostiliteyt weder te eysschen, off bij weygeringh haer te seggen dat de gemaeckte vrede (bij haer genoechsaem gebroocken) te niet soude wesen, etc.

(d) Histories was dit 'n betekenisvolle besluit van die Politieke Raad, want hiermee is die nodige stappe gedoen om in Suid-Afrika 'n burgermilisie op die been te bring, waarvan die bevelvoerders, ooreenkomstig die enigsins demokratiese stelsel van ko-optasie, gekies sou word. Vgl. Roux: Die Verdedigingstelsel aan die Kaap onder die Hollands-Oosindiese Kompanjie, p. 50.

+ 58

1. In resolusie o.d. 17 April 1659: Liborn.

+ 58v

2. die beeste.

[p. 36]

5 dito, 's morgens vroegh voorss. ons volcq wedergecomen sijnde, rapporteerden dat omtrent 11 uyren in den avondt bij Caepmans leger (bestaende in 2 troupen ende leggende even beneden den Cloofpas^(e)) waren gecomen, vindende deselve seer verbaest ende datelijcq gereet onse beesten te restitueren. Item oocq een van des Commandeurs particuliere trecqossen, die se eenigen tijt verleden mede soo weghgehaelt hadden, maer de 2 andere trecqbeesten van d' E. Compagnie, een dagh na des Heer Almondes vertrecq, beneffens noch verscheyden van de vrije luyden langh te vooren gestoolen, seyden frivolijcq^1. dat de leeuw verslonden had. D' onse willende een schaep voor tabacq van haer hebben om te eeten, waren daerinne gansch weygerigh, des sij der een namen ende betaelden, sonder dat de Caepmans yets pooghden daertegen te doen, ende meenden d' onse dat se met 40 man, ten hoogshten, beyde de voorss. legers van Caepmans, van welcq grootste den dicken capiteyn, Gogosöa, overste is, ende van 't ander eenen Ankeysaöa (stercq samen stijff 100 à 120 weerbare mannen) wel opgeslagen^2. ende al 't bestiael aen 't fort gebracht souden cunnen hebben, dogh daertoe geen ordre gegeven sijnde, hadden haer voorts met vreden⁺ gelaten, maer dewijl dese Caepmans tegen de gemaecte conditien vast ophopinge maecken van schult, ware niet vreempt sijluyden eens (gelijcq Herry) ter degen afbetaelt wierden, ende waertoe de Saldanhars niet weynigh aenporren ende de vrije luyden al sooveel, menende haer suffichant^3. genoegh te kennen tot bewaringe van hun persoonen ende goet, ende willende liever 't pryckel van de schade die se haer souden mogen aendoen verwachten als alle dagen van deselve in hun bestiael ende vruchten bestolen te werden, etc.

Heden is den Commandeur uytgeweest, hebbende overal wat ordre gestelt tot bescherminge van 't een ende 't ander, off^4. de Caepmans yets mochten attenteren op Compagnies ende der vrije luyden buytengoederen ende bestiael, etc., maer gecomen sijnde boven op den Bosheuvel (uytsight hebbende over de gantsche vlacte tusschen beyde de baye Fals ende Taeffelbay, etc.) sagh de Caepmans met al haer bestiael wijcken heel na den hoecq van de Steenbergen^5. daer se omtrent het Tent-revierken^6. sullen overnachten, welcq Tentrevierken is een ordinair rustplaets, als men achter de Steenbergen ende na de Berghvaley^7., etc. reyst, daer d' heer Van Goens oocq rustplaets heeft gehouden, doen de Berghvaley, etc. besichticht had.

Volle maen, den 6 dito, fray, lieffelijcq weer ende 't luchjen van den N.Westen, doch begondt 's nachts vrij hard op te steecken met swaren regen.

7 dito, 's morgens vehement stormigh aenhoudende, met welcke stormen evenwel den fiscus per 't Schapejachjen desen namiddagh van 't Robben-eylandt gesteecken

(e) Vandag bekend as Constantianek.

1. op nie-ernstige, leuenagtige wyse.

2. op die vlug gejaag. Vgl. WNT XI, 1192.

+ 59

3. suffichant genoeg te kennen, sterk genoeg te beskou.

4. in geval.

5. Tussen Valsbaai en Houtbaai.

6. Seker so genoem nadat iemand (Van Goens?) daar tent opgeslaan het.

7. Reeds genoem in die brief van Potter, o.d. 10 Februarie hiervóór. Die laagte van die huidige Vishoek na Kommetjie?

[p. 37]

was ende hier quam, nadat te nacht met heel hard weer van 't Dassen-eylandt daer⁺ aengecomen was, wonder sijnde dat het soodanigen vaertuygh heeft cunnen affstaen, vermits de zee in de mondt van dese bay soo uyttermaten hoogh deynende ende stortende was, blijvende derhalven voor de 2 vrije luyden-vaertuygen, Peguyn ende Zeeleeuw, (gister mede voornemens ende gereet sijnde te volgen) al wat beducht, doch willen hopen haer d' Almogende bewaren sal.

Den fiscus rapporteerden dat aen 't Dassen-eylandt maer 20 in plaets van 40 à 50 verckens (soo men meenden datter al waren) bevonden had, sijnde na 't seggen der vrije luyden 4 aen 't jacht Meliskercken verkocht en de rest in den eersten al gestorven, doch dese 20 fray tierende ende meest met jongen, sulcx te hopen stont d' aenfocq voorts wel gaen soude, ende opdatter te beter op mochte gelet worden, had den fiscus aldaer, na sijn becomen last, gelaten een Compagnies dienaer met een swarten bandit om toe te sien watter bij de vrije luyden omgingh ende ons dat telckens over te brieven, wesende na des fiscaels duncken daer cost genoegh voor duysenden verckens ende in de regentijt oocq geen watergebrecq, doch had echter g'ordonneert ende gereetschap gelaten op d' uytgecosen plaetsen meer putten te graeven, om in de droge tijt daervan oocq niet gebreckigh te wesen, etc.

Aen 't Robben-eylandt (daer nu soo schoonen schapenstal gemaeckt ende op een weynigh na afgedeckt is) waren met dese schielijcke coude regen ende stormigh weer wel over de 80 moerschapen (vol jongen) gestorven, hebbende groote lammicheden,⁺ off het berbery was, in de beenen gecregen ende soo (als niet cunnende gaen maer blijvende leggen) voorts heel vercleumpt ende gestorven, hoedanige 7 stucx had medegebracht om te sien off kenders wisten te seggen wat sulcx was ende hoedanigh te remediëren, etc.

't Retourjacht Naerden was in Compagnie van d' Engelschen Dolphijn den 4 deser van voorss. Dassen-eylandt voorts geseylt na St. Helena, sonder dat Sr. van Twist een letter aen Haer Ed. na Batavia had medegelanght, gelijcq denselven hier, sonder dies^1., oocq van hier gescheyden was.

Heden creegh den Commandeur tijdingh dat sijn wooninge ofte bouwhuys aen den Bosheuvel tot de gront, van eygen vuyr binnen 's huys ontstaen, affgebrandt was.

Ende lieten de vrije luyden den Commandeur op dato ter handt stellen navolgend request, van inhoude als te weten:

‘Aen den Heer Commandeur Johan van Riebeeck en de Raedt van 't fort de Goede Hoope, etc.

Wij vrij-lantbouwers, vissers, borgers ende wie 't oocq magh wesen, alle te samen hier ondergeteyckent, geven den heer Commandeur en de Raedt te kennen 't geene UE. selfs oocq wel weet, naementlijcq dat ons van de Caepmans Hottentoos

+ 59v

+ 60

1. dies is na die vorm 'n genitief - wat in Mndl. sintakties moontlik is wanneer sonder as bywoord opgevat word; sonder dies = daarsonder?

[p. 38]

soowel als van de tabacqdieven alle dagen veel overlast ende schade geschiet, soo met steelen van onse tabacq ende andere vruchten van 't velt, onse eggen ende ja⁺ oocq 't ijserwercq van onse ploegen, als oocq principael onse beesten ende schaepen, dat UE. tot noch toe al met goede oogen hebt over laeten gaen ende gemeent dat het beteren soude, maer nu heeft de Heer selffs gesien, hoe dat de Caepmans, die 't altijt op anderen hebben geschoven, oocq Compagnies beesten ende schapen hebben gestoolen, die op heeterdaet emmers mede in haer leger gevonden sijn in ons presentie, behalven dat se oocq weer soo stout sijn geworden dat se den schipper Jan Symonss. Rentmeester ende den stuyrman van 't schip Arnhem niet langh geleden soude hebben dootgeslagen, soo der geen ontset gecomen had, ende alsoo wij emmers ten vollen hebben gesien, doen Herry over sijn moetwil gestrafft wierdt, dat elcq doen^1. in vreese ende goede devotie bleeff - Soo versoecken wij gesamentlijcq dat op de Caepmans eens ter degen magh revengie genomen worden ende wij onse schade mogen verhaelen, want sij hebben gemaect dat wij te swacq sijn geworden van bestiael om onse ploegen te laeten gaen. Daerom bidden wij den Commandeur ende sijnen Raedt hiertoe, alsoo wij ons suffichant^2. kennen ons van alle schade ende overval der Hottentoos te beschermen, als 't UE. maer belieft Compagnies beesten met soldaten in de vlackte te laten weyden buyten ende boven onse corenlanden, gelijcq nu eenigen tijt tot goede bewaringe geschiet is, alsoo ons oocq dan beeter sullen cunnen wachten voor haer^3. als nu, dat men se na UE. ordre niet anders als alle goet magh doen, dat verdrietigh valt omdat se ons altijt quaet ende schade aendoen met stelen van onse beesten ende schapen. Principael hierop verwachten wij UE. gewenschte bescheyt ende sullen wij maecken lustigh ficx^4. ende gereet op ons geweer te sijn ende te passen op UE. woort, als de Heer maer gelieft te laten weten⁺ wanneer wij uyt sullen, 't sij nacht off dagh, van elcq huys ten minsten een, sommige 2, ende andre wel drie off vier, ende soo voorts sal elcq al bijbrengen wat hij can.

Actum aen d' Caap d' Goede Hoop, den 7 May 1659.

Was geteyckent:

't mercq van Hendricq Hend. Boom

Harman Remagenne

Phillips van Roon

't mercq van Jacob Corn.Rosendael

't mercq van Jacob Corneliss.

't merck van Willem Coenraedt

Caspar Brinckman

't merck van Symon in 't Velt

Jan Martensz. de Wacht

't merck van Carel Broers

Jacob Cloeten

Hendrick Elbrechtsz.

't mercq van Otto Janss. van Vrede

't mercq van Jan Reynierss.

't mercq van Cornelis Claess.

Johannes Rietvelt

't mercq van Pieter Corneliss. van Langesondt.

Frans Gerritsz.’

+ 60v

1. toe.

2. sterk genoeg.

3. wachten voor haer - oppas vir hulle (die Hottentotte).

4. flink.

+ 61

[p. 39]

8en dito, redelijck bedaert weer, doch den hemel betogen ende 't luchjen variabel,⁺ met regenvlagen den ganschen dagh deur.

Heden hadden Oedasöas volcq weder 32 schapen ende 5 beesten aengebracht die altemalen gehandelt ende sijluyden wel getracteert, oocq verhaelt wierden de stouticheyt van de Caepmans ende hoe dat wij van deselve niet meer wederom hadden genomen dan soo veele ossen alsse ons ontstolen hadden, doch dat een van de dieven in 't weghaelen onser beesten den arm aen stucq geschoten ende gister daervan gestorven was. Waerop de Cochoquas antwoorden dat de Caepmans hun^1. mochten gerust houden, ende haer verwonderend wijluyden hun niet t' eenemael en^2. ruyneerden, dewijl se ons alle dagen daer doch oorsaecke ende reden genoegh gaven. Op 'twelcke hun weder gedient wierd wij niet gaerne yemandt quaet dede, maer met al de werelt liever in vruntschap leeffden, etc.

Den tolcq Doman, onder dies^3. mede een woort willende in 't capittel brengen, creegh van Oedasöas volcq lustigh wat clop ende wiste de tolckinne Eva te seggen, dat Oedasöa de Caepmans wellicht eerstdaegs voornemens was op den hals te vallen, vermits van deselve mede veel overlast lede met stelen van beesten ende schapen, uyt hoedanige roverije haren rijckdom doch maer bestond ende daerom welhaest eens straffe verdient hadden, als hij maer wist dat wij 't ons niet aentrecken soude, etc.

9 dito, 's morgens goet weer met betogen lucht ende de wint labber van den Noortwesten, waermede op den middagh (dewijl den Commandeur in 't landt was) hier wel ter rheede arriveerde 't bootjen Terboede van de Camer Zeelandt met 52 coppen,⁺ daeronder schipper Cornelis Isaacxss. van der Veere, sijnde den boeckhouder Hubert Willemans overleden, doch geen meer, sulcx noch 51 waren, altemalen fris ende gesondt, 6 February passado in compagnie met de schepen Orangie ende Honingen tegelijcq uyt de Wielingen t' seyl gegaen, nadat Honingen, van Goeree tevooren uytgelopen, door contrarie windt in Zeelandt weder binnen gecomen was, van welcke omtrent 40 mijlen buyten 't Canael affgeraeckt ende voorts nergens aengeweest was, hebbende omtrent Cabo 2 Portugeese scheepjens met Engelse vlaggen gesien ende die vruchteloos eenige dagen nagejaeght, mitsgaders voorts niet anders als fraye voorspoet, Gode loff, tot hier gehadt.

10, 's morgens fray weer ende wint als gister, ende is verleden nacht een soldaet, genaemt Hieronimus van Straelsont, jongst van 't schip Arnhem hier siecq aen landt gebleven, overleden.

Sondagh, den 11, 's morgens stil, mistigh weer met stilte, 's namiddags claer.

12 dito, claer, stil sonneschijn-weer.

13, 14 ende 15, idem, hebben Oedasöas volcq 3 magere beesten te verreuylen aengebracht.

16 ende 17 dito, fray weer als boven, cregen 's morgens vroegh tijdingh dat die van

+ 61v

1. hulself.

2. Tweede negatief.

3. Vgl. sonder dies bls. 37 hiervoor.

+ 62

[p. 40]

Vasagie^(f) 10 ende van Roons^(g) geselschap 6 trecqbeesten ende melckditos^1. gister namiddagh⁺ ontrooft waren door Caepmans volcq, ende dat deselve vervolght waren bij 4 vrije luyden die heden na de middagh wederom gecomen wesende sonder haer te hebben cunnen achterhalen, rapporteerden dat den tolcq Doman (eenige dagen niet aen 't fort geweest) mede onder de rovers ende weghdrijvers was bevonden ende door denselven^2. haer dienaar (de wacht hebbende over de beesten) ter doot gequest ende geslagen was.

‘Saterdagh, den 17en May anno 1659^(h).

Dewijle alle gedaene moeyten ende soecken tot dato te vergeefs sijn bevonden na den persoon Pieter Pouwelss. Kley, gewesen vrij-timmerman ende houtsager alhier, welcke eenen Dirck Adriaenss. Vreem van der Meere, mede vrij-timmerman geweest, met een mes soodanigh tot in de lever gequest⁽ⁱ⁾ had dat den 8<sten> dagh daeraen van de wonde is comen te sterven, conform de verclaringe na gedaene openinge des dooden lichaems bij de chirurgijns ende gecommitteerde in dato 14 December, anno 1658 passado gedaen, ende dat volgens 't eenparigh gemeen gevoelen voorss. Kley sigh soude hebben weten wegh te maecken met het Engels schip, de Barbados Marchandt, 6/16 January passado van hier al na Londen vertrocken, sulcx jegenwoordigh aen de achterhalinge van dito persoon bij de justitie alhier voortaen t' eenemael wort gedespereert - Soo is bij den Commandeur en de Raedt deser fortresse, versterckt met de vrije borgerraden (representerende als leden van⁺ de justitie over der vrije luyden saecken, etc.) na rijp overlegh verstaen alle des verhaelden dootslagers ende weghlopers hier sijnde middelen voor d' E. Compagnie te confisqueren, verstaende soo veele boven sijn schult aen d' E. Compagnie ende andere deuchdelijcke schulden aen vrije luyden bij denselven bevonden sullen worden hier gelaten te wesen, waervan bij den secretaris ende fiscus deser fortresse inventaris is gemaeckt ende aen dese resolutie geregistreert ende geheght, etc.

Soo is mede goetgevonden desselfs goederen ten dien eynde ten aldereersten aen den meest biedende in 't openbaer te vercopen, alsmede die voorss. gestorven Dircq Vreem nagelaten heeft, ende wie dan yets op deselve te pretenderen hebben bij billiet^3. te ontbieden, dat se sulcx met bewijs van de deuchdelijcheyt binnen 2 mael 24 uyren sullen op te brengen hebben om te letten dat den gerechtigen^4. aen 't sijne compt als na behooren.

Inventaris van de goederen sooals die in presentie van Pieter Corn. van Langesondt, vrijborger, ende Arent Andriess. van Bergen, coperslager, bij den secretaris van 't fort de Goede Hoope door ordre van den Commandeur en de Raedt van voorss. fortresse sijn gevonden in 't bos van den vrijborger Pieter Pouwelss. Kley, timmerman ende houtsager, heden, namentlijcq den

(f) Pieter Visagie. Hy was een van die ondertekenaars van die eerste burgerpetisie, 22 Desember 1658. Sien Daghregister.

(g) Phillips van Roon, een van die vryburgers wat tien dae tevore die versoekskrif onderteken het waarin hulle die Kommandeur en sy Raad gevra het dat op die Hottentotte wraak geneem en die gesteelde vee terug gebring moes word.

1. melckditos, d.w.s. ‘melckbeesten’, parallel met ‘trecqbeesten’.

+ 62v

2. nl. Doman.

(h) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, p. 417-421. K.A.

(i) Pieter Cley is na die voorval gearresteer, maar hy het later ontsnap. Daghregister, 7 en 9 Desember 1658.

+ 63

3. biljet, skriftelike bekendmaking.

4. Vir gerechtigden.

[p. 41]

11 December 1658 sigh vluchtigh hebbende gestelt uyt de hooftwacht met⁺ de bout aen 't been^1., daer hij in detentie sadt overdat eenen vrijtimmerman, Dircq Adriaenss. Vreem, met een mes in de rechter sijde onder de corte ribbe had gesteecken ende seer swaerlijcq gequest, etc. als te weten:

Ende eerst

Een ledige kist met wat oude rommelingh.

Een schultbrieff, inhoudende een capitael van vier hondert carolus^2.-guldens, op den naeme van hem, Cley, ende denselven Dircq Vreem ten laste van de gesamentlijcke vrije borgers van Harmans geselschap ende haer verbonden huys ende erve gepasseert voor gecommitteerde uyt bovengemelten Raedt in dato 24 May, anno 1658, somma.........................IIII^e gl.^3. Ende den intrest van voorss. capitael 't sedert den III Maert tot III December passado, sijnde 9 maenden tegen 9 ten hondert 's jaers, is noch.........XXVII gl.

Een timmerkist ende daerin:

1 voorloper^4., 1 reetschaef^5., 2 binne-beschotploegen^6., 1 glasponder^7., 2 boorschaeven, 2 paer cruys-ojijff^8., 1 gorfschaeff^9., 5 oude schaven, 5 beytels, 2 bijlen,⁺ 2 cruyseerschaven^10., 2 avagaers^11., 2 raemsagen, 1 craensagh^12., 1 schulpsaegh^13., 1 trecqsaagh, 1 slijpsteen, 1 schop, 1 spae, 1 ijser potje.

Aldus gedaen ende g'inventarisccrt op den 11en December 1658 in presentie als boven.

Staende dese vergaderingh opgebracht wesende bij navolgende persoonen dese onderstaende schulden ende pretentien ten laste van de voorgeroerde persoonen, Pieter Kley ende Dircq Vreem, mitsgaders oocq den corts overleden vrij-timmerman Joost Pieterss. Moen, te weten:

+ 63v

1. met de bout aan 't been moet so iets beteken as met 'n staaf, 'n stuk yster aan die been geklink. Nie in WNT nie.

2. muntstuk met die kop van Karel (Carolus) die Stoute daarop oorspronklik ongeveer 12 gulden werd (Van Dale: Nieuw Groot Woordenboek der Ndl. Taal).

3. IIII C. gl. beteken 400 gulden en nie 4 Carolus gulden nie.

4. soort swaar skaaf om hout eers enigsins by te werk.

5. Ndl. ree- of reischaaf met twee handvatte om reeds geskaafde hout glad te maak.

6. beschotploeg is 'n soort skaaf waarmee die ‘ploeg’ of tongetjie geskaaf word wat in die groef van 'n ander plank pas - eintlik ploegschaaf.

7. glasgewig van een pond?? Nie in WNT nie.

8. skaaf wat gebruik word om 'n ojief te skaaf - 'n lys wat half hol, half bol is.

9. So in albei tekste. Grofschaaf skyn in Ndl. nie te bestaan nie. Brill maak hiervan, waarskynlik tereg, gerffschaeff, ‘rond afgewerkte blokschaaf, dienende tot het ruw schaven van werkhout’ (Van Dale).

+ 64

10. ?

11. 'n Avegaar is 'n soort boor wat met 'n kruishout gedraai word, Eng. auger.

12. ‘grote zaag waarmee bomen in de lengte worden doorgezaagd’ (Van Dale).

13. raamsaag om hout in die lengte te saag.

[p. 42]

Pieter Cley, schuldigh

Aen Harmans geselschap over 'tgene bij deselve aen hem, Pieter Cley, belooft voor 't maecken van eenigh buytenwercq ende bij denselven niet volbracht ende gemaeckt, ende daerom op hem noch sijn pretenderende ende als schult hier gebracht wort	LI gl.
Den secretaris van 't fort de Goede Hoope comt over verdient^+ salaris ende schrijffloon de somme van	VIII gl. VIII st.
Jannetjen Boddijs comt over verschoten gelt ses gl. ende van verteerde gelagen t' haren huyse verteert de somme van	XIIII gl. VIII st.
Elbert Dircxss., vrijborger ende cleermaecker, pretendeert over verteerde gelagen	VI gl.
	_____
Somma	LXXIX gl. XVI st.

Dirck, Vreem, gewesen vrij-timmerman, <schuldigh>:

Elbert Dircxss., vrijborger, comt over verteerde gelagen t' sijnen huyse in verscheyde tijden verteert	VI gl.
Roeloff Janss. van Daelen over geleendt gelt	II gl. X st.
Hendricq Boom, vrijborger, over 40 voet plancken à 2½ st. yder voet door voorss. Vreem van denselven gecocht	V gl.
Mr. Robberson, oppermeester van 't fort de Goede Hoope, comt voor 't cureren^1. van desselfs wonde, gecregen van Pieter Cley, waeraen gestorven is, als oocq 't openen ende visiteren van sijn lichaem, etc. de somme van	XXI gl.
Den secretaris over salaris ende maecken van den inventaris als vercopingh van sijn goederen, etc.	XIII gl.
	_____
Somma	XLVII gl. X st.

Joost Moen, idem:

^+ Jan Reynierss. over geleverde melcq, boter ende thuynvruchten t' sijnen huyse gehaelt	XV gl.
Den secretaris over salaris, maecken van den inventaris ende vercopingh sijner goederen, t' samen	V gl.
	_____
Somma	XX guldens

+ 64v

1. behandel (in hierdie geval nie gesond maak nie!).

+ 65

[p. 43]

Soo is verstaen alle de voorss. schulden, als er yet comt over te schieten (mits alles bij de genomineerde crediteuren wegen de deuchdelijcheyt van dien onder presentatie van eede bevestight sijnde) te voldoen ende te laten betalen.

Aldus gedaen ende geresolveert in 't fort de Goede Hoope, ten dage ende jaere als boven.

Was geteyckent:

Jan van Riebeeck

Roeloff de Man

't mercq van Hendricq Boom

Abraham Gabbema

't mercq van J. Reynierss

Pieter Everaerts.’

's Avonts is 't bootjen Terboede affscheyt gegeven omme met den eersten goeden wint sijn reyse na Batavia te vervolgen ende ten dien eynde d'opperhoofden g'intregeert de brieven ende pampieren^(j) gedirigeert aen Haer Ed. aldaer.

Sondagh, den 18 dito, 's morgens betogen weer ende 't luchjen heel slap uytte westelijcker handt, is voorss. bootjen Terboede onder seyl gegaen, maer cost de bay niet uytgeraecken.

Overmits die van 't Robben-eylandt gister- ende eergisternacht vrij gevuyrt hadden, is desen morgen voor daegh een sloep daer na toe gestuyrt, om na de beduydenis te vernemen, welcke 's avonts wederom keerende, raport brachten dat⁺ het vuyren was geschiet om de sterffte die onder de schapen bleeff continueren, als onderstaende brieffken is dicterende, luydende als te weten:

‘E.E. Heer,

De sloep door UE. ordre hier aengecomen, heeft mij de provisie wel behandight, waervoor ick UE. ben danckende. UE. gelieft te weten, dat het hier tegenwoordigh heel sleght staet, vermits de groote plage die nu onder de schapen is, alsoo daer sont^1. dat UE. hier laest sijnde al omtrent de 200 schapen doot sijn, al meest jonge oyen die haer eerste lam dragen ende nu alle dagen souden gejonght hebben, soo datter samen met de lammeren dien ick daerin bevonden hebbe al over de 400 ende in de 20 beloopt, en can noch niet sien dattet ophoudt. Hadde gehoopt van 't jaer 800 schapen bijmalcander te hebben, maer loopt nu heel contrarie, soodat ick hier niet veel lust meer heb, wenschte wel dattet anders waer.

(Onder stont:)

Blijve UE. dienstverplichten dienaer ende onderdaen.

(Ende was geteyckent:)

Rijck Overhagen.’

(j) Vgl. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 1002-1011. K.A.

+ 65v

1. Wisselvorm vir sint of sent, sinds, sedert. Vgl. noot 5, bls. 2 hiervóór.

[p. 44]

Heden namiddagh den Commandeur uyt sijnde gegaen na des^1. Compagnies ende vrije luyden bouwerijen, etc. ende gecomen sijnde omtrent Otto ende Stevens wooninge, verstondt aldaer dat haer overbuyren van Brinckmans geselschap sooeven weder 3 schone beesten ende Vasagie noch een ontvoert waren, die van een Duytsman^2. (dogh sonder schietgeweer, tegen de gestelde ordre) ende een slaeff wierden gehoedt, welcke slaeff de tijdingh had gebracht, hebbende gister tegen den⁺ avondt den tolcq Doman met eenige Hottentoos oocq achter voorss. Brinckmans gansche trop al geweest ende deselve al aen 't voortdrijven gehadt, dogh met schietgeweer vervolght, weder ontjaeght ende alsdoen noch behouden.

Siende derhalven hieraen dat het stelen, roven en de moetwillicheyt der Caepmans meer ende meer begint toe te nemen, waerdoor rede al 2 bouwerijen verlegen sijn gemaeckt, ofte stil staen, ende de rest mede welhaest soude gansch onder de voet raecken, te meer dewijl men doch mede siet, hoe seer de vrije luyden worden vermaent haer beesten ende schapen elcq ten minsten met een Duytsman met schietgeweer te laten hoeden, welcker oncosten dito vee's aenteelt rijckelijcq can opwerpen, als sijnde elcq boven haer trecq- ende melcqbeesten oocq met 50 moerschapen versien, daer sijluyden wel een Duytsman op houden maer soo sloff sijn, dat se denselven selden (selffs in dese periculeuse tijden) schietgeweer laten bij hem hebben - Soo is met haer aller toestemminge goet ende op 't hooghste geraden geacht, dat men elcq huys sal versien met een goet soldaet, om expres haer beesten te hoeden, namentlijcq vier voor de vier bouwerijen aen dees sijde ende 5 voor de overluyden^3., mitsgaders een aen den Bosheuvel op des Commandeurs particulieren lantbouw, sijnde te samen 10 soldaten onder aucthoriteyt van d' E. Compagnie ende gebilljecteert^4.+ aen yeder huys een onderhoede^5., van dewelcke^6. vertrouwt wordt de beesten dan wel verseeckert sullen bewaert blijven ende oocq de luyden des nachts binnenshuys voor alle andere overval der Hottentoos, tot vaste onderhoudinge van welcke goede wachten, etc. door Compagnies fiscael, sargeant ende corporaels dagelijcx ronde ende visite sal gedaen worden.

Tusschenwijle is oocq een corporael met den lantmeter ende noch 3 soldaten tegen den nacht (voor drie dagen geprovideert) uytgesonden, om bedectelijck te spioneren waer hun de voorss. Caepmans met haer leger jegenwoordigh onthouden ende hoe stercq van volcq ende vee deselve bij den anderen^7. leggen, etc., met ordre omme, haer vernomen hebbende, 2 man (daeronder den lantmeter) terugh te senden, om ons sulcx alles te verwittigen ende dat den corporael neffens de ander 2 soldaten sigh sal omtrent haer leger bedectelijcq blijven onthouden ende deselve opbreeckende

1. Moeilikheid met die genitief!

2. Blykbaar hier soveel as blanke (in teenstelling met slaeff). Vgl. nog Afr. Duisman.

+ 66

3. mense wat aan die oorkant (van die Liesbeek) woon.

4. ingekwartier.

+ 66v

5. So in albei tekste. Brill maak hiervan, waarskynlik tereg: onderhoeder, 'n woord wat nie in WNT voorkom nie, maar wat kan beteken: ondergeskikte hoeder. Vgl. die ww. hoeden hoërop.

6. Hiervan maak Brill: de wercken!

7. bij den anderen = bymekaar.

[p. 45]

alsoo oocq vervolgen, tot onse nader ordre, hebbende de vrije luyden alomme oocq de leus aengenomen om, off^1. er goetgevonden wierdt wat voor te nemen, wel ficx ende op staende voet gewapent vaerdigh te wesen, gelijcq daertoe overal van Compagnies wegen in alle stillicheyt mede goede preparade is g'ordonneert te maecken, etc.

Na allen 'tselve den Commandeur 's avonts thuys gecomen wesende, de leden des Raedts de saecken desen nacht wel te overdencken heeft aenbevolen, om morgen⁺ met te rijper deliberatie ende voorbedach<t>eyt te helpen overleggen wat ten meesten dienste van d' E. Compagnie en de gemeene ruste tot weringe van de voorgeroerde roverijen ende overlasten der Caepmans sal dienen aengewent, waertoe oocq de borgerraden (als den vrije luyden meest sullende tot rust ofte onrust strecken) tegen morgen sijn ontboden aen 't fort te comen.

19 dito, 's morgens weer ende een westelijcq luchjen als gister, was 't vooraengetogen bootjen Terboede noch niet buyten de bay, maer deedt sijn best om voorts uyt te laveren.

Tusschenwijlen comen de langh achtergebleven vrije Saldanha-vaerders van 't Dassen-eylandt wederom, seer schadeloos^2. sijnde geraeckt door 't laeste stormigh weer, sulcx sij weder vertimmeren sullen moeten, niet^3. mede gebracht, maer een wanreyse^4. gemaeckt hebbende.

‘Maendagh, den 19en May anno 1659^(k).

Door den Commandeur heden raetsplegingh geleght sijnde, ende om verscheyde consideratien den Raet, mits de weynige leden van dien, versterckt met den sargeant ende de 2 vrije borgerraden, alsoocq in desen (als een wichtige saecke sijnde) stem vergunt hebbende aen den fiscus ende secretaris van den Raedt, Abraham Gabbema, heeft denselven Commandeur de navolgende harangue^5. gedaen, omme daerop elcx advys met goet overlegh te hooren ende sulcx te besluyten als ten meesten dienste van d' E. Compagnie ende ruste der vrije coloniers met dese^6. lants natie, etc. sal⁺ comen te vereyssen ende oocq (soo veel in ons te wercken sij) met Godes eere ende welbehagen sal mogen gepractiseert worden overeen te comen, opdat wij van sijn Almogentheyt in onse beraetslaginge met den geest der rechte wijsheyt ende voorsichticheyt begaeft wesende in plaetse van straffe met Sijnen H. zegen in alle voor te nemen saecken mogen begenadicht worden. In welckers naeme dan voortgaende, soo is 't dat voorss. Commandeur wijders voortdraegt:

Eerstelijcq, het moetwilligh roven, stelen ende alle andere overlasten dese dagen van de Caepmans geschiet, door onderspelinge^7. van den tolcq Doman, die met d' E. Heer Van Goens op Batavia geweest ende met d' Heer Cuneus weder hier geretourneert sijnde, al te wijs is geworden ende ons jegenwoordigh veel schade-

1. in geval.

+ 67

2. beskadig.

3. niets.

4. skadelike reis.

(k) Sien C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 422-427. K.A.

5. toespraak.

6. i.p.v. deses met genitieffunksie.

+ 67v

7. Nie in WNT nie, maar Dl. XIV, 2710: ‘onder iets spelen, er bedeckt in werkzaam of aanwezig sijn.’

[p. 46]

lijcker pest valt als oyt Herry te vooren is geweest, vermits alle onser natien gelegentheden, etc. bekent sijn geworden ende oocq met schietgeweer heeft leeren omgaen, dat hem, Gode loff, tot heden hier aen de Caep noch uyt de handen is gehouden, doch sijn volckjen wel heeft weten wijs te maecken^1., dat men in tijt van regen geen londt ophouden^2. ende daeromme qualijcq schieten can, gelijck ydereen bekent is.

Alsoocq dat wij dagelijcx, boven de jegenwoordigh lijdende overlasten, oocq gewaerschouwt worden, de Caepmans voorhebben^3. (bij soodanigh nat ende doncker, regenachtigh weer wel mogelijck sijnde) ons soowel des Compagnies als der vrije luyden bestiael aff te haelen, als menende dan niet cunnende schieten ende sijluyden met hasagayen, pijl ende boogh versien, in 't vechten te suffichanter sullen wesen⁺ als de Nederlanders, gelijcq de tolckinne Eva sulcx oocq t' eenemael is confirmerende ende ons waerschouwt wel toe te sien opdat wij 't ons niet te laet beclagen^4..

Want gister den Commandeur eenige van Caepmans Hottentoos, hier bij 't fort haer onthoudende (quansuys als met de ander niet te doen hebbende, dogh eygentlijcq maer spions wesende, dat bij ons geveynst^5. wort) door de voorss. tolckinne latende vragen hebben wat de Caepmans op ons schorten^6., dat se dus aengaen ende off haer derhalve niet goet dachte dat ymandt van de hare met 2 à 3 van d' onse na haer toegingen om te vragen wat hun deerden ende de verschillen die der mochten wesen te sien met vruntschap te bemiddelen, etc., waren sijluyden daertoe niet te bewegen, ende seyde Eva naderhandt ons rondtuyt dat de Caepmans-capiteyn, Gogosöa, sijn volcq wel vermaenden haer rust te houden, met voorstellingen waer se blijven souden als de Saldanhars met groot volcq affquamen om te wijcken, doch dat sijn volcq sulcx door Domans tegenhitsinge sulcx^7. doorgaens in de wint sloegen ende niet gesint waren ons oyt meer gerust te laten, dewijl se selffs haer nabuyren ende eygen lantsluyden niet ongemoeyt cunnen laten, wesende Eva oocq van sulcq gevoelen indien wij soo minnelijcke besendinge om vrede te maecken voornemen, sijluyden dencken souden dat sij nu genoegsaem over ons al meester waren, mitsgaders daerin door Doman oocq souden gestijfft worden ende blijven, soo langh tot se ter degen generalijck voelen wat de Nederlanders doen cunnen.

Boven allen 'twelcke ende wes bij den Commandeur langh ende breet mede⁺ geproponeert wierdt, wijders oocq te letten stonde niet alleen op 't voorige, maer off in desen alles nu oocq al reden genoegh gegeven sijn om de gemelte Caepmans op der vrije luyden gedaen versoecq, etc., capitalijcq te overvallen ende sooveel affbreucq te doen als wij cunnen, want onse Heeren Meesters per hare generale missive van den 2 September anno passado meenen (altoos tot die tijt) noch geen suffichante reden daertoe voorgevallen te wesen.

Sulcx dan jegenwoordigh 'tselve, na ons geringh oordeel, al sijnde, ende oocq

1. wijs te maecken, te leer.

2. aan die gang, brandende hou.

3. van plan is.

+ 68

4. In die teks staan belagen. Skryffout reeds deur Brill verbeter.

5. gedoen word asof ons dit nie weet nie.

6. schorten op, ontevrede wees oor (WNT XIV, 915).

7. Herhaling van sulcx in albei tekste.

+ 68v

[p. 47]

geacht wordende voor Godt oocq rechtvaerdigh ende oocq verantwoordelijcq^1..

Dat dan noch wijders gedacht diende off het wel tot het rechte doelwit sal comen te strecken, namentlijcq niet om den buyt van de beesten nochte juyst om revengie off vraecq te nemen, die Godt alleen toecompt, maer om daerna met dese lants natie dan voorts gerustich sullen cunnen leven ende omgaen, dat 't voornaemste poinct sij om niet door onveyligheyt de wegen belet off verhindert te blijven van Compagnies vorder desseynen^2., te weten 'tgene diep te lande met reysen ontdeckt soude mogen worden ende de frequentatie met d' inwoonders dieper te landewaert in, welcke door de hostiliteyt (de Caepmans aen te doen) mochten affschrickigh van ons gemaeckt worden, etc.

Oocq dat sigh niemandt (gelijcq al de vrije luyden op haer request voor dato oocq voorgedragen) en^3. behoeft in te beelden dat de humeuren met hostile middelen sullen verbetert maer meer ende meer verargert ende verbittert, mitsgaders bij haer gepractiseert worden op alle schade die se ons in weervraeck aen te doen sullen cunnen bedencken.⁺

Sulcx dat aengaende de vrije coloniers hierinne al grooter swarigheyt gelegen sij als deselve wel cunnen bedencken, soo met brantstichtinge aen hunne huysen, schuyren ende 't rijpe cooren als andersints, gelijcq deselve emmers alsoowel als wij weten dat de Caepmans rede dreygen te doen, ende Doman oocq weten te seggen, sulcx door de Bantammers op Batavia wel heeft sien geschieden, soodat dien slimmen gast haer daertoe dan oocq te meer sal ophitsen ende, 'twelcq 't slimpste sij, in alles cunnen onderrechten, etc.^(l)

Ende volgens 'twelcke den Commandeur de vrije luyden bovendien allomme oocq gewaerschouwt hebbende, dat het d' E. Compagnie seer ongelegen soude comen haer, die se nu eens op de been hebben gebracht, weder van onder op te herhelpen, ende veel min hare schaden, hierna buyten vrede^4. te lijden, cunnen ofte goetvinden te vergoeden, maer elcq sijn eygen packjen souden moeten dragen. Ende daerop eerst alle de lantbouwers in 't openbaer op Compagnies corenlandt den Commandeur en de ondercoopman Roeloff de Man, mitsgaders nu jegenwoordigh de vrije borgerraden uyt alle derselver naem, conform haer request op den 7en verleden overgegeven ende in 't daghregister aldaer g'insereert, blijvende volharden bij hare gedaene absolutie^5. van noyt sulcx in gedachten gehadt te hebben, veel min dierwegen yts op de Compagnie te willen pretenderen^6., maer dat se alle periculen tot hun eygen laste haer willen getroosten, ja veel liever als langer dus ongerustich te leven ende berooft te worden van^7. degeene daer men niet als met alle vruntschap ende minne soeckt mede te leven, om welcke redenen haer versoecq, als vooren⁺

1. te verantwoord.

2. vorder desseynen = verdere planne.

3. Negatief: nie.

+ 69

(l) Doman se besoek aan Batavia was - soos alreeds voorheen, in verband met die kennis wat hy van die gebruik van vuurwapens opgedoen het, opgemerk is - op die duur vir die blankes erg nadelig. Die verwysing na die inboorlinge van Bantam is nie vreemd nie: ten gevolge van die optrede van die Nederlanders by Batavia het die naby-geleë Bantam groot verliese gely en as handelsentrum selfs ten onder gegaan. Teen die Bantammers het die Kompanjie jarelank 'n heftige stryd gevoer, 'n stryd wat teen 1657 - toe Doman in Batavia was - baie hoog geloop het. Vgl. Godée Molsbergen: Jan van Riebeeck, p. 99; en Paulus: Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië, I (A-G), pp. 165-166.

4. So in albei tekste. Brill lees mede. Buyten vrede = gedurende oorlogstyd? Die (twyfelagtige) interpunksie is van die redakteur.

5. absolutie sou moet beteken: ontheffing van aanspraaklikheid. Hier: absolutie van noyt = ontkenning van ooit.

6. pretenderen op = eis van.

7. deur.

+ 69v

[p. 48]

per requeste gedaen, oocq was ende bleeff, dewijl het doch van dagh tot dagh erger wierd, eenlijcq dat het den Commandeur en de Raedt geliefde haer met Compagnies macht te helpen adsisteren, niet alleen deffensyff maer oocq offencyff, off dat hun selffs mochte toegestaen worden revengie te mogen haelen, waertoe haer selffs stercq genoegh kenden, volcx genoegh toe uyt te maecken, beter om te offenceren als haer voor geveynsde vrunden te deffenderen, etc.

Op alle 't welcke dan bij den Commandeur en de Raedt (verstercqt als vooren) aendachtelijcq geleth ende overwogen sijnde wat in desen te overwegen stonde, is eyntlijcq^1. met gemeender^2. stemme, na wel rijpe ende langhsaeme genoege deliberatien, goetgevonden ende g'arresteert, dewijl men oocq gansch geen ander middel siet om tot rust off vreedsaemheyt met dit gemelte Caepvolcq te comen, dat men d' eerste gelegentheyt voor^3. de beste sal waernemen, om haer met een goede macht (doenlijck sijnde) schielijcq te overvallen ende verrassen, mitsgaders soo veel bestiael ende mannen gevangen te nemen als mogelijcq wesen sal^(m), met vermijdinge sooveel doenlijck van alle moortdadige bloetstortinge, maer om de gevangens als hostagiers te houden ende alsoo die 't mochten comen te ontvluchten, daerdoor in toom ende devotie te brengen, op hope met die^4. middel tot gerustheyt te comen, te meer dewijl men voor seecker houdt het haer de rechte Saldanhars, hare vijanden, al soo weynigh als van Herry sullen aentrecken, maer te liberder afcomen om met ons gerustiger om te gaen als te vooren, vermits dese Caepmans altijt daerinne de principaelste beletters sijn bevonden.

⁺ Tot uytvoeringe van welcke voorss. saecke dan ordre is gestelt alles op voorraedt^5. vaerdigh te maecken ende Godt de Heere bij den Raedt gebeden hij ons met sijnen zegen ende hulpe gelieve bij te woonen. Amen.

Aldus gedaen, geresolveert ende g'arresteert in 't fort de Goede Hoope, ten dage ende jaere als vooren.

Was geteyckent:

Jan van Riebeeck

Roeloff de Man

't mercq van Hendrick Boom

Abraham Gabbema

't mercq van Jan Reynierss.

Pieter Everaerts.’

Sooals^6. dese resolutie geen uyr genomen was, compt er tijdingh dat Brinckman al sijn beesten (bij de 30 in getal) ende al sijn schapen (in de 70 stucx sijnde) mits-

1. eindelik.

2. algemene.

3. Gewoonlik, ook in Ndl., de eerste, de beste (sonder voor).

(m) Hierdie besluit het in werklikheid op 'n oorlogsverklaring neergekom, en aldus het dan die eerste oorlog tussen blankes en inboorlinge in Suid-Afrika begin.

4. Oor die verwarring van geslagte in 16de en 17de eeuse Ndl., vgl. Bosman: Oor die Ontstaan van Afrikaans, eerste uitgawe, bls. 105.

+ 70

5. op voorraedt, vooruit, by voorbaat.

6. Bywoordelike voegwoord van tyd. Beter: soo als.

[p. 49]

gaders oocq de rest van Vasagies ende van Roons beesten genomen ende Brinckmans cameraet, Symon in 't Velt, nadat hij sijn roer op de Hottentoos gelost had, overvallen ende met hasagayen seer ellendigh vermoort was door wel 7 wonde, ende een slaeff een wonde gecregen hebbende, den tolcq Doman daeronder geweest ende voorss. Symons roer selffs opgevat ende medegenomen, welcke door 7 vrije luyden vervolght sijnde, doch sullen na onse vreese niet achterhaelt worden ende peryckel lijden van oocq in de loop^1. te blijven. Is derhalven datelijcq ordre gestelt de voorgenomen soldaten aen der vrije luyden huysen te bestellen om haer vorders soo veel mogelijcq voor meerder ongeluck te helpen bewaren ende voorts alle preparade gemaeckt⁺ tot voorcominge van vorder onheylen, alsoo jegenwoordigh nu al 4 bouwerijen glad in ruyne sijn ende stil staen, juyst in dese rechte ploegh- ende saytijt, tot groot nadeel van den bouw, etc.

Ende soo haest en quam 't gerucht niet aen 't fort, off al de Hottentoos hieromtrent namen de vlucht met vrouwen, kinders ende al.

20 dito, doncker, graeuwe lucht. Wierden al des Compagnies beesten bij 't fort van 't corenlandt gehaeldt, uytgenomen de meeste schapen ende Compagnies ploeghende wagenbeesten om den bouw mede waer te nemen, etc. vermits hier geen meer schapen in de stal mochten^2..

Item oock, dewijl men siet datter met minne omtrent de Caepmans niet te winnen sij ende deselve oocq dreygen, eer se ophouden, al ons vee te willen weghnemen, ende dootslaen die haer maer sulcx trachten te beletten, etc., is overal voorts volcomen verloff gegeven alle deselve, waer se die begaen^3. cunnen, vast te houden ofte onder de voet te schieten, verstaende die se hier off daer bij haer huysen cunnen betrapen^4. off elders ontmoeten^5., opdat elcq bij huys blijve 't sijne te bewaren ter tijt nader ordre sal gegeven worden om daer expres op uyt te gaen, als onse uytgesonden spions weder thuyscomen met degelijcke contschap waer men hun best sal cunnen waernemen om de meeste affbreucq te mogen doen, ende eens degelijcke schrick daeronder te brengen, etc.

De tolckinne Eva bleeff alleen bij den Commandeur in huys, welcke alle preparade siende ende hoorende, omdat voor haer (vermits sij goet Duyts spreeckt ende verstaet)⁺ qualijcq yets verborgen cost blijven, scheen seer verslagen te sijn, ende seyde dat die gister noch aen 't fort waren, haer wilden mede weghtronen, maer was liever hier gebleven ende eenlijcq^6. bangh dat van Oedasöas volcq, hier comende, daeronder mochten doot raecken, daer men haer van verseeckerden dat voor gesien^7. soude worden, maer dat wij nu de Caepmans moetwille al te langh verdragen hadden ende emmers door haer^8. verleden Sondagh noch laten versoecken om vrede, die sij niet en wilden accepteren, maer daerenboven 's namiddags een vrijborger soo

1. in de loop blijven slaan op die ‘7 vrije luyden’: in die slag bly, verlore gaan.

+ 70v

2. = Ndl. konden, d.w.s. daar was nie plek vir hulle nie.

3. bykom.

4. Byvorm van betrappen, afleiding van trap, val om diere te vang, Eng. trap.

5. op die lyf loop.

+ 71

6. alleen.

7. gesorg.

8. d.w.s. Eva.

[p. 50]

jammerlijcq vermoort ende over de 70 schapen ende 40 beesten, boven de vorige, weghgenomen hadden, 'twelcke een saecke was dat Godt de Heere van sulcke menschen (die Hem niet en kenden) seer mishaeghden ende ons daerom toestondt niet alleen alle mogelijcke tegenweer te bieden, maer oocq deselve jegenwoordigh sooveel affbreuck te doen als wij sullen cunnen, opdat se, door minne niet hebbende gewilt, per force tot beter verstandt ende ommegangh mogen worden gebracht, ende in welcq rechtvaerdige saecken ons Godt de Heere oock helpen ende bijstaen soude.

's Namiddags quamen onse uytgesonden spioniers^1. thuys met raport, dat se nergens yets hadden cunnen vernemen, verstaende in de Houtbay, Berghvalye ofte aen eenige^2. oorden van dese Caep, ende dat oocq daer nergens omtrent in 6 à 8 maanden tijts legers off beesten geweest waren, sijnde daeraen te mercken, dat het⁺ overal groen bewassen ende niet betreden was, sulcx deselve voorseeckers na 't overgebergte van Africa⁽ⁿ⁾ geweecken sullen sijn, daer se te vangen sijn als een vogel die der vlieght^3..

's Avonts comt tijdinge dat den vrijborger Jan Reynierss. mede al sijn beesten weghgenomen waren van dicht voor sijn huys, doch meest door eygen slofficheyt, omdatter niemandt bij had ende hij selffs met sijn vrouw aen 't fort was, hebbende maer sijn maet ende een jongen thuys ende de beesten wat te laet aen de overcant van de Verserevier^(o) gelaten.

Soo cregen oock tijdingh dat heden wel 20 Hottentoos gesien waren omtrent den Bosheuvel op des Commandeurs landt, 't alderverste, wel 3½ uyr gaens van 't fort leggende, met meeninge om die beesten oocq wegh te haelen, maer hadden noch geen cans gesien.

Wierd derhalven na Compagnies corenlandt, de vrije luyden ende voorss. Bosheuvel meer soldaten uytgesonden om voorteerst emmers wel te bewaren dat elcq noch had, mitsgaders alle hantwercken^4. ende bosvolcq, etc. ingetrocken, om oocq Compagnies vee, hier aen 't fort (in een seer schonen aental sijnde) seecker te hoeden, daer se al roemen bij regenachtigh weer achterheer^5. te sullen comen.

De 7 vrije luyden, gisteravondt Brinckmans beesten vervolgt^6., waren door de Hottentoos (die se, omtrent 20 persoonen stercq sijnde, weghgenomen hadden)⁺ weder terugh gedreven, doch hadden haer deselve seer sloffelijcq niet anders gearmeert meest als met vorcken ende maer 2 à drie met schietgeweer, sulcx het veele oocq al haer eygen slofficheyts schult is, 'twelcq de Hottentoos van tijt tot tijt affgespeculeert hebbende, nu tot haer voordeel seer wel weten waer te nemen, ende voornamentlijcq Doman haer in alles al voorts aen te moedigen, op wiens lijff derhalven

1. Vorm wat afwissel met spions. Vgl. hiervóór, fol. 70v.

2. Soos in Afr. = Eng. any.

+ 71v

(n) Die berge in die omgewing van Somerset-Wes, Stellenbosch en Paarl, wat van die Kaap af sigbaar is. Dit is in hoofsaak die suidelike gedeelte van die Drakensteinbergreeks. Vgl. kaarte 38 en 39. K.A.

3. d.w.s. net so min.

(o) D.i. die Liesbeekrivier.

4. Vir hantwerckers?

5. Dit kan 'n skryffout wees vir achterheen, soos Brill dit emendeer. Dit kan egter ook 'n wisselvorm van achterher wees. Heer naas her kom dialekties in Ndl. nog voor. Vgl. WNT VI, 355.

6. d.w.s. vervolgt hebbende. Vgl. Verhage, a.w. bls. 136.

+ 72

[p. 51]

gestelt hebben levendigh 100 ende doot 50 guldens, mitsgaders voor andere van de gemeene rovers 20 guldens levendigh ende 10 doot, vrouwen ende kinders halff gelt, om welcke premien te verdienen verscheyde hantwercks vrije luyden^1. ende die nu haer beesten verlooren hebben, hun^2. voornemens sijn ende aengeboden hebben te laten employeren om te sien off men de rovers, ende voornamentlijcq Doman, sal cunnen in handen crijgen, waermede na alle apparentie de roverijen wat comen^3. te cesseren ende een goede schricq gemaeckt worden, daer d'Almogende sijn zegen toe geve.

Nieuwe maen, den 21 dito, 's morgens seer nat, stormigh, doncker weer. Wierd een expres gebedt gedaen tot Godt, dat sijn slaende handt dogh wilde van ons affkeeren, ons jegenwoordigh vrij latende gevoelen^4. met de groote sterffte onder 't vee als steelen, roven ende moorden deser barbarise menschen, waertoe tegen morgen oocq een vast-, ende bededagh is ingestelt.

D' aengeboden vrije luyden na het voorss. gebedt vaerdigh ende g'armeert om op de Hottentoos uyt te gaen, quam den vrijborger Jan Reynierss. versoecken sijn vrouw aen 't fort te mogen laten brengen ende de vrije luyden van Otto, Steven ende⁺ Harmans^5. geselschap met al haer schapen ende beesten, tot op 6 na, voor haer wagen aen 't fort wijcken^6., dervende deselve niet langer aen hun huysen wagen uyt vreese van brantstichtinge, sijnde den fiscael oocq uyt vreese van brantstichtinge, om de vrouw ende kinderen van Hendricq Boom ende d' ander vrije luyden te waerschouwen, bij noot hun retraict op de steene redout Corenhoop, dicht bij hun wooninge staende, off mede aen 't fort te nemen, sullende d' E. Compagnie met hare ploeghbeesten de schuyr ende oocq den Commandeur de sijne aen den Bosheuvel tot 't uytterste sien in te houden, alsoo de Hottentoos daer nu op blijven vlammen^7. ende volcq uytgemaeckt^8. is op haer oocq te passen, die Godt de Heere met couragie ende cloeckmoedigheyt wil begaven^9., ten eynde wij eenige schelmen mogen becomen, etc.

Staende het seer desolaet aen te sien dit vluchten der arme lantluyden ende sijnde oocq op 't hooghste jammer van den rogh ende taruw, dagelijkcx ende meestal in de grondt gebracht ende veele al mooy groen staende, ende elcq nu met maer 6 trecqbeesten gesint^10. haer huys te bewaren ende op de Hottentoos mede toe te leggen sooveel als mogelijcq is, om met voorss. beesten ende wagens eenigh vorder goet bij noot op 't uytterste noch te salveren.

Ende om de Hottentoos te beter te achterhaelen in 't lopen daer se ons te gaeuw sijn, soo is verstaen al de slaven (seer op deselve gebeten sijnde ende haer wel willende

1. hantwercks vrije luyden = vrije hantwercksluyden.

2. hun behoort by aengeboden hebben, nie by voornemens syn nie.

3. So in albei tekste. Sullen voor comen weggeval?

4. nl. die slaende handt.

+ 72v

5. Die genitiefs-s van Harmans geld ook vir Otto en Steven.

6. d.w.s. <quam> wijcken.

7. begerige blikke op slaan.

8. vir die doel afgesonder, uitgerus.

9. beskenk. Verouderd behalwe die verl. deelw. begaafd.

10. WNT IV, 2225: ‘Met betrekking tot handelingen waarbij gevaar of bezwaar is te duchten: tot iets bereid’.

[p. 52]

⁺ eeten) uyt de kettings te slaen ende tegen de Hottentoos met halve-piecken^1. voor eerst te gebruycken tot sij hasagayen tot meerder offentie sullen becomen hebben, moetende jegenwoordigh over de 40 man bij de beesten ende schapen hier aen 't fort ende Compagnies corenschuyr worden gehouden, buyten die men noch overal tot defentie voor de vrije luyden heeft uytgesonden, in vougen jegenwoordigh in 't fort maer een sargeant ende corporael met 2 soldaten in de poort de wacht houden ende alle hantwercken^2. ingetrocken sijn, volgens 'twelcke dan oocq (de saecken dus blijvende staen) te wenschen was hier een schip lagh om ons daeruyt wat te mogen verstercken, etc.

De vrijborger Hendrick Boom, een seer goet huys gebout ende al sijn welvaren daeraen te cost gehangen wesende, wel 17 à 1800 guldens aen te goet gehadt hebbende soldije bij de 6 jaren verdient, sonder yts op te nemen, bleeff met sijn huysvrouw mits^3. de bijgevoegde adsistentie van de 2 Compagnies soldaten (doch al te stout^4.) geresolveert het uytterste uyt te wachten ende haer voor hun goet ende bloet (hebbende 5 kinderen) ende veel schoone beesten, schapen, verckens, hoenders, etc., soo langh als mogelijcq ware te deffenderen, eer se na de redout Corenhoop wilden vluchten, daer hun de vrouwen ende kinderen van de lantbouwers, Jacob Cloeten ende Jan Martenss. de Wacht^5. hadden geretireert ende de mannen thuys gebleven om, als vooren geseght, hare huysen te bewaren ende te sien waer het soude heen willen.

⁺ Ondertusschen is door den fiscael (overal uytgesonden wordende) onder andre oocq laten ordre geven om aen Compagnies schuyr een vaster crael te maecken, dewijl al 't vee hier in de Taeffel-valey geen weecq de cost can crijgen ende deselve derhalven nootsaeckelijcq ver aff moeten geweyt worden ende alle dagen aen 't fort niet cunnen comen ofte te houden sijn, anders als eenige van de outste ende onbequaeme tot den aenteelt, die men tot spijsinge voor 't guarnisoen gebruyckt ende dichtbij moeten houden, om bijtijts te laten slachten eer se op 't velt doot blijven ende van verre dan qualijcq levendigh off goet cunnen thuys gebracht worden, ende tot bewaringe van voorss. beste vee ende der vrije luyden bestiael ende huysen 32 soldaten g'ordonneert, namentlijcq 20 te wachten op Compagnies ende 10 op der vrije luyden goet, helpende de vrye luyden hier bij 't fort 's nachts de buytenwachten houden ende rontsom overal de ronden waernemen, etc., waerneffens dan oocq eenige liefhebbers op Hottentoos te loeren sijn uytgegaen ende oocq preparade gemaect wordt om ten dien eynde oocq de Bataviase banditen (om haer vrijdom ende lossinge te verdienen) neffens eenige slaven te armeren, tot welcke lijffeygenen dan oocq hasagayen na hun manieren ende onderwijsinge worden gemaeckt, daer se al beter ende ficxer mede weten om te gaen als de Hottentoos, ende ordre gestelt is te versorgen, dat de slaven hun^6. vrouwen wel hier gehouden worden, om 't wegh-

+ 73

1. lanse.

2. Vgl. fol. 71v waar vermoed word dat dit hantwerckers moet wees.

3. tesame met (WNT IX, 890). Tans verouderd.

4. dapper, roekeloos.

5. Brill maak hiervan nacht. Prof. Thom het my die juiste lesing aan die hand gedoen.

+ 73v

6. Omskryf die genitiefverhouding in die meervoud.

[p. 53]

blijven te prevenieren, alsoo bevonden is dat se daer veel van schijnen te houden ende die niet licht verlaten sullen, etc.

Biddagh, 22 dito, 's morgens noch al even onstuymigh, nat, vuyl weer, is conform⁺ 't goetvinden van gister een bidsermoen ofte predicatie gehouden ende Godt de Heere gebeden om Sijn hulpe ende zegen in dese periculeuse ende beroerige^1. tijden, etc.

's Namiddags verstonden dat weder eenige Hottentoos omtrent Jan Reynierss. ende Boomtjes wooningen vernomen ende op de beesten loerende waeren, waertoe haer dit donckere, natte weer seer favorabel valt, vermits niemandt droogh geweer can houden, 'twelcq sijluyden door Domans onderricht oocq wel weten ende daerom sulcke tijden principaelst maecken waer te nemen.

Sijnde oocq verscheyde vrije luyden soo vreesachtigh ende met sulcke schricq bevangen bevonden, dat eenige, op de redout Corenhoop gevlucht, haer huysen den verleden nacht al t'enemael verlaten ende ten proye van de Hottentoos gestelt hadden. Item oocq aen allen canten den bouw glad stil ende in 't riedt laten lopen^2., als dervende niemandt met ploegen ofte yts in 't velt comen, ende dat juyst nu in de regentijt, sulcx het seste paert^3. wel sal blijven leggen, tot groot achterdeel. Is derhalven

den 23 dito, 's morgens ten eersten den fiscael uytgesonden om haer overal een beter moet ende couragie in te spreecken ende oocq dese navolgende ordres te stellen, namentlijcq:

die haer beesten quijt sijn, haer ploegen, eggen ende alle gereetschappen tot den⁺ bouw te brengen aen Compagnies schuyr off de steene redout, om daer wel bewaert te blijven ende niet mede van de Hottentoos om 't ijsers wille gebroken ende gestolen te worden;

ende die noch beesten hebben ende daermede niet derven bouwen, deselve te weyden onder Compagnies bestiael bij de schuyr off 't fort;

elcq te waerschouwen datter voor geen 14 dagen londt is ende daerom haere lonten spaeren soo veel als mogelijck sij, te dien eynde aen deselve gedooffde coolen te houden dat beter als poplondt^4. ende datelijcq te ontfoncken is;

dat niemandt sijn huysen sal verlaten, maer hun vrouw, kinders, coorn ende goederen wel aen de voorss. redout ende Compagnies corenschuyr brengen mogen, want alsoo de Hottentoos soodanige schrick ende vrese onder d' onse merckende, daerop te stouter worden souden ende haere huysen in brandt steecken, op 'twelcke bysonder nootsaeckelijcq moet wacht gehouden blijven;

+ 74

1. Afleiding van beroer, onrus, opstandigheid. Reeds in die 17de eeu seldsaam, tans verouderd (WNT II, 1914 en 1918).

2. in 't riedt laten loopen, verwaarloos, in die war laat raak. Oorspronklik met betrekking tot 'n roeiboot (WNT XIII, 132).

3. part, deel.

+ 74v

4. lont om 'n brandpop (WNT XII, 3427) mee aan die brand te steek. Samestelling in WNT alleen onder lont, nie onder pop nie.

[p. 54]

dat hun des Commandeurs particuliere volcq ende bouwlieden aen den Bosheuvel (op die^1. buytenste frontier) sullen houden ten uyttersten toe ende den bouw evenseer als oyt te vooren laten voortgaen ende beneffens dien goede wacht houden; oocq desselffs vrije timmerluyden haer soo veel doenlijcq haesten met de vaste corps du guarde in der ijl aff te maecken tegen aen 't crael, etc.;

⁺ dat ydereen voornaementlijcq oppast te bewaren ende beschermen 'tgeene hij noch heeft;

ende 't uytgesonden volcq vooreerst maer sien een off meer Hottentoos levendigh in handen te crijgen, om deselve dan per force te gebruycken tot aenwijsinge van haer legers, om die dan te seeckerder te vinden ende overvallen met grooter macht;

al de vrije luyden die niet en bouwen met haer persoonen, wagens ende bijhebbende beesten, Compagnies volcq te helpen uyt de naeste bosschen te hacken ende bijhaelen tot 800 stucx dicke palen, langh 10 voet, ende dicq genoegh om met haer hulp de geprojecteerde ende g'ordonneerde vaste crael aen Compagnies schuyr in der haest in defentie te brengen, tot vaste bewaringe ende retraict voor haerluyder beesten ende goederen, etc., ten alderhoogsten nodigh;

Compagnies bouwmeester Pieter Cruythoff te seggen dat met alle vigeur de ploegen en de bouw laet voortgaen, ten dien eynde de dorssers tot mesten van 't landt gebruyckende soo langh het nodigh is, ende dan, off oocq bij nat weer, wederom aen 't dorssen, etc.;

als 't landt aen dees sijde de Drooge-revier altemalen besaeyt is met taruw ende garst, dan aen de beneden cant van d' oversijde der voorss. reviere te ploegen, om met haver te besayen, namentlijcq daer de boomen al sijn uytgeroeyt, tot voer voor de paerden ende esels^2., etc., seer nootwendigh;

ende de soldaten tot bewaringe van de ploeghbeesten ende schapen altijt omtrent de ploegers ende eggers te weyden ende deselve in 't gesicht te houden tot te beter⁺ bewaringe ende defensie oocq van Compagnies bouwluyden;

item oocq in dier vougen op den Bosheuvel te doen;

ende dat Boomtjen vrij magh sijn beesten onder 't faveur van Compagnies beestenwachters weyden, 't sij die van 't fort ofte van de schuyr, daer 't hem best sal gelegen comen, dewijl hij noch met al sijn vee, vrouw, kinders ende goet blijft even constant 't huys houden;

ende dat emmers de brugh, soo haest 't crael gereet is, oocq ten eersten verbreedt wort over de rivier Liesbeecq bij Harmans wooninge, om met beter gemacq de beesten ende wagens over te cunnen drijven ende mennen.

Den fiscus 's avonts weder thuys comende, rapporteerden dat die van Vasagies geselschap soo bangh waren dat se (schoon haer een soldaet noch bijgevoucht was) 's nachts niet langer wilden in haer huys blijven, vertragende^3. oocq soodanigh in

1. H: die, K: de.

+ 75

2. Oorspronklik Spaanse esels afkomstig van Santiago? Vgl. bls. 27 hiervóór, of St. Vincent? Vgl. bls. 83 hierna.

+ 75v

3. verslappende.

[p. 55]

hunnen bouw, etc.; ende opgenomen hebbende d' een ende d' anders verlies, is bevonden elcq ontrooft te sijn, ende noch behouden te hebben, als te weten:⁺

Jan Reynierss. geselschap, in 2 eygenaers bestaende, quijtgeraeckt:		koeb. schapen
6 trecqbeesten
12 melcqkoeyen,
6 vaersen, is samen	stucx	24
hebbende behouden 1 koe, 1 kalff, 1 Caeps ende 5 Hollantse schapen.
Brinckmans geselschap is, behalven de doot van sijn macker Symon In 't Velt, ontrooft:
10 trecqbeesten,
7 melcqkoeyen,
2 calven, sijnde samen	stucx	19 ende 67^1.,
ende maer behouden 5 schapen ende een calff.
Vasagies geselchap, idem in twee eygenaers, ontrooft:
8 trecqbeesten,
6 melcq-ditos,
3 calven, is samen koebeesten	stucx	17
ende behouden 2 trecqossen.
Roons geselschap, in drie mackers bestaende, ende sijnde de nieuwste vrije luyden, welcke noch niet een voet landt omgebouwt hebben, sijn ontrooft:
6 ossen ende
2 koeyen, sijnde samen	stucx	8
ende behouden maer 2 koeyen.

Soodat de Caepmans dese 4 geselschappen hebben ontrooft, jongh ende oude koebeesten 68 stucx ende 67 schapen, ende daermede derselver bouw t' eenemael onder de voet gebracht, welcke uyt Compagnies jegenwoordige bestiael voor dit saysoen, vermits het ál koeyen ende heel jongh goet van bulletjes, noch onbequaem om te trecken sijn, seer beswaerlijck weder op de gangh sullen cunnen geholpen worden, daer echter sooveel mogelijcq middel toe gesocht ende om g' ijvert wordt, maer aengaende Roons geselschap, welckers 2 mackers seer slap ende traegh volcqjen is, dogh noch weynigh schult gemaeckt hebben, sal men apparent weder in Compagnies⁺ dienst moeten aennemen, off hun in dienst van andre vrije luyden op daghgelden, etc. laeten erneren, die der dogh oocq seer nootsaeckelijck van doen^2. sijn.

+ 76

1. d.w.s. schapen.

+ 76v

2. van doen, nodig.

[p. 56]

24 dito, doncker, betogen lucht met westelijcke wint, dogh wat beter weer als de voorige dagen. Waren weder eenige Hottentoos omtrent den Bosheuvel vernomen, loerende op des Commandeurs beesten, van welcke Hottentoos bijna 2 à 3 in de cnip souden geraeckt hebben, indien niet een van de vrije avonturiers, achter biesen ende bosjens leggende, sigh ontijdigh ontdeckt had, als wanneer deselve weghliepen ende met vluchten ontquaemen, vermits se d' onse te radt in 't voorlopen sijn ende maer met listicheyt sullen cunnen achterhaelt worden.

Sondagh, den 25 dito, 's morgens quaemen de gemelte vrije avonturiers weder thuys, sonder anders yets als boven verhaelt uytgerecht ofte opgevonden te hebben.

Heden namiddagh is den Commandeur na al der vrije luyden wooninge geweest, onder andren 't volgende in ordre gestelt ende begin gemaeckt hebbende, namentlijcq:

dat alle Sondaghsnamiddags de borgers hier bij ende om 't fort woonende (genaempt de stadts-borgers^1.) met haren corporael, dewijle de parade van 't fort gedaen wordt ende de militie in 't geweer staet, sullen comen binnen 't fort, eens 2 à 3 mael omtrecken, ende dan weder de poort uyt voorts na haeren sargeants ofte hooftofficiers⁺ woninge, omme aldaer te vergaderen ende dan met al de lantborgers^2. te verschijnen aen de steene redout Corenhoop, daer sigh den Commandeur, off yemandt uyt den Raedt, altijt sal laeten bijvinden, om na het te doen sermoen aldaer, de borgersparade en de visite over hun geweer aen te sien, mitsgaders deselve elcq met een romer wijn off brandewijn te laten beschencken ende dan yder na sijn wijck weder laten keeren, alsoo apparent om den brandewijn veele trage noch aengeloct sullen worden, die anders wel achterblijve ende te min oppassen mochten, schoon het tot hun eygen deffentie, etc., nootsaeckelijcxt is;

doch aengaende den vrij-houtsager, Leendert Corneliss. ende sijn volcq, omdat se al te verde woonen ende niet versuymen soude, sullen alle Saterdaghsnamiddags door den fiscael ende sargeant besogt ende gevisiteert worden, ende volgens dien maecken tegen 1 à 2 uyren in haer volle geweer vaerdigh ende gereet te staen;

item oock des Commandeurs particuliere lantbouwers, hare naeste buyren, ende woonende de alderverste ende uyterste van alle de coloniers;

sullende op <hem> die sijn geweer niet ficx hout, etc., boeten gestelt ende oocq ordre beraempt worden tot het employement van dien.

⁺ Den Commandeur even voor den avont thuyscomende, wierd een schip gesien benevens het Robben-eylandt, comende met een Noortwestelijck lucbjen voor de wint opseylen.

26 dito, 's morgens goet weer ende wint als gister, lagh hetselve al op de rheede, wesende het bootjen Zuylen, den 27en April de retour van St. Helena herwaerts aen vertrocken, sulcx in 29 dagen tot hier geseylt was, medebrengende, beneffens de

1. Vroeë onderskeiding tussen stads- en landsburgers. Vgl. volgende noot.

+ 77

2. In teenstelling met ‘stadsborgers’.

+ 77v

[p. 57]

packen cleden, in plaetse van 22 lasten rijs voor dese plaetse in de schepen Amersfoort, Phenicx, Walvis ende Z.zee^1. op Batavia gescheept, niet mere als 2 à 2½ lasten rijs, sijnde de rest over deselve schepen aen St. Helena verdeelt, tot streckingh van hare provisie op hun vordere te doene reyse, dat ons al weder doet sober blijven, als hebbende in plaetse van 60 nu niet meer als tusschen de 18 ende 19 lasten rijs ontfangen, waerbij ons tot groote schade noch bij compt, dat ons de Caepmans ende Tabacqdieven met hunne adherenten, soo schielijcq met moorden ende roven dagelijcx seer vijandelijcq overvallen ende den bouw doen verachteren ende op veele plaetsen stilstaen.

Bij voorgemelte 4 retourschepen waren de ander vier, op den 8en Maert van hier gescheyden, aldaer 25, 28 ende ultimo dito wel bij gecomen ende gesamentlijcq den 8en April van dito eylandt na 't Patria verseylt, daer hun d' Almogende salvo wil geleyden.

Soo waren oocq aldaer aengeweest vier Engelse schepen, te weten d' Egle, 13,⁺ ende de Negro, 19, de Verginis, 20 ende de Kingh Ferdinando, 25en April^(p), 2 van Suratte ende 2 van Coromandel, welcke den 25 dito gecombineert naer Engelandt sijn vertrocken, ende te seggen wisten datter 2 fregats uyt Engelandt alle dagen waren te verwachten om haer, ende die noch wel (na hun seggen) tot 20 stucx volgen souden, naer huys te convoyeren, welcke fregats oocq empassant voor de bocht van Gunea souden cruyssen op Spaense schepen ende dan van daer op St. Helena, ten eynde voorss., comen, doch dewijle die wat langh achterbleven ende sijluyden nu onder hun vieren waren, hadden geresolveert gecombineert het naer huys te wagen ende d' onse aldaer groote beleeftheden bewesen, in recompense van d' accomodatien die se verstonden den verlegen capiteyn Morgan op den Dolphijn hier aen de Caep gedaen was^(q).

27 dito, 's morgens heel nat, doncker, regenachtigh weer, quam tijdingh aen 't fort dat den vrij-houtsager Leendert Corn. van Zevenhuysen gister omtrent een uyr voor den avondt in sijn bos bij den Bosheuvel, wel 3 uyren van hier, van 50 à 60 Hottentoos overvallen, doch hij maer even in den hals met een hasagay gequest was ende sijn volcq met schietgeweer juyst bij der handt comende, deselve datelijcq op de vlucht gejaeght hadden, sonder (mits hare rappicheyt) eenige Hottentoos gecregen off gequest, maer 5 hasagayen behouden te hebben, die se^2. na hun^2. noch maer verschoten hadden.

Is derhalven datelijck den onder-chirurgijn met 4 soldaten na hem toegesonden, neffens den lantmeter om hem te onderrechten van ten eersten een beschansingh van plancken, gelijcq aen den Bosheuvel gedaen is, etc. in der haest op te slaen tot beschermingh,⁺ alsoo wij mits ons weynige volcq niet anders als ons selffs vooreerst wel

1. Afkorting van Zierikzee. Dieselfde skepe, met uitsondering van die Phoenix wat later kom, was in April 1660 weer op die uitreis aan die Kaap.

+ 78

(p) Drie van hierdie vier Engelse skepe was die Eagle, die Virgin en die King Ferdinand. Sien Court Minutes etc. of the East india Company, 1655-1659 (Clarendon Press, Oxford), pp. 236, 279, 293, 333, 338 en 339. In verband met hierdie skepe word daar in die betrokke dokumente egter geen skip met die naam Negro vermeld nie. Dit is nie uitgesluit nie dat die skrywer van die Daghregister - aangesien dit heel gewoon was om vreemde eiename te vertaal - die naam Negro gaan gebruik het vir die skip Blackmore, welke naam hy moontlikerwyse opgeneem het als Blackamoor (Neger). Die Blackmore is juis in dieselfde tyd, naas genoemde skepe, in verband met die vaart op die Ooste gebruik. Ibid., pp. XXXII en 333.

(q) Die Dolphin het in erg ontredderde toestand op 16 Maart 1659 aan die Kaap gearriveer. Kaptein Thomas Morgan was toe reeds oorlede, maar hy is deur sy broer opgevolg. Deur die hulp wat Van Riebeeck en sy Raad hulle verleen hat, kon die manne van die Dolphin op 3 Mei hulle reis voortsit. Sien Daghregister, 16 en 17 Maart, 17 April en 3 Mei 1659; en ook Court Minutes etc. of the East India Company, 1655-1659 (Clarendon Press, Oxford), p. 341.

2. Dit is nie duidelik op wie die se en hun respektiewelik slaan nie.

2. Dit is nie duidelik op wie die se en hun respektiewelik slaan nie.

+ 78v

[p. 58]

te bewaren en^1. cunnen doen, mochte anders wel yemandt op haer^2. gesonden worden, om te sien off men ergens eenige achterhaelen ende onse wapenen laten voelen conde, 'twelcq nu tot nader ontset van volcq uyt d' eerst aen te comen schepen moet uytgestelt blijven, ende maer geleth ons onder Godts beschut soo naeuw te bewaren voor meer schade ende moort als mogelijcq is.

's Avonts quamen de uytgesonden persoonen met den lantmeter weder thuys, rapporterende dat de quetsuyr aen Leendert Cornelis voorss. maer een schamschoot^3. sonder noot was, ende omtrent 30 Hottentoos aen den Bosheuvel bij des Commandeurs particuliere lantbouwers geweest, doch van deselve met schietgeweer ende <van> eenige slaven met hasagayen vervolght, gevlucht ende ontcomen waren.

Wesende voorss. Leendert Corneliss. besigh sigh met pallissaden te beschansen, gelijcq des Commandeurs volcq hun met plancken doende waren.

Dingsdagh, den 27en May 1659^(r)

‘Dewijle den Raedt jegenwoordigh in geen meer persoonen bestaet als den Commandeur⁺ en de ondercoopman Roeloff de Man, mitsgaders den sargeant van de soldaten, die oocq heel sieck ende daerom noch selden gebruyckt is cunnen worden, ende jegenwoordigh mits der Hottentoos oorlogh, etc., ons boven vermoeden soo schielijck over den hals gecomen, dagelijcx wat meer als ordinaris te delibreren valt Soo is, ingesien de bequaemheyt van den fiscael, Abraham Gabbema, ende sijne, door lange ervarentheyt becomen kennisse van saecken, welcke oocq sedert het affsterven van den vendrigh Jan van Harwarden (gelijcq denselven) in alle voorvallende gelegentheyt, soo buyten als binnen, overal is gebruyckt, op approbatie van d' Ed. Heeren Gouverneur-Generael ende Raden van India, verstaen denselven, tot versterckinge des voorss. Raedts, mede als een lidt in den Raedt te assumeren ende naest den ondercoopman voorss. cessie te laten nemen, mitsgaders den adsistent, Gijsbert van Campen, als secretaris in voorss. Gabbema's stede, die 't beneffens het fiscaelsampt placht te becleden, welcke beyde dan de gewoonlijcken eedt sijn affgenomen.

Aldus gedaen ende geresolveert in 't fort de Goede Hoope, datum ut supra.

(Was geteyckent:)

Jan van Riebeeck

Roeloff de Man.’

28 dito, noch al regenachtigh weer ende westelijcke, slappe coelte. Hadden haer nergens Hottentoos verthoont.

1. Tweede negatief.

2. nl. die Hottentotte.

3. Vir schampschoot, saamgestel met die stam van schampen = Afr. (weg)skram. Afr. skramskoot is saamgestel met die stam van Ndl. schrammen. Schampen beteken ‘afstuit’, schrammen ‘skuur, effentjies oopskeur’.

(r) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, p. 429. K.A.

+ 79

[p. 59]

29 dito, 's morgens liefflijcq weer, quam den vrij-borger Steven Janss. seggen, datter een partije verleden nacht al in haer schapenstal gebroocken, dogh (hun wacker⁺ vernomen hebbende) weder gevlucht waren.

Weynigh daerna quam Hendricq Boom seggen, dat se te nacht met hun zeventhiene oocq in sijn beestencrael gebroocken ende eenige al aen 't uytdrijven van dien besigh waren, doch hij met sijn knechts uytcomende, hadden de vlucht genomen, sonder ymandt met haer schietgeweer te hebben cunnen begaen^1., vermits den doncker, ende hadden gereetschappen gevonden daer se vuyr mede maecken, menende dat se sijn huys hadden gesocht in den brant te steecken, daer hun Godt voor behoeden wil, want sulcx een onversettelijcke^2. schade voor de luyden wesen soude, vermits oocq het cooren, datter veele noch ongedorst is, hebben leggen.

's Namiddags wort een soldaet van den Bosheuvel thuys gebracht welcke twee quetsuren met hasagayen in 't dicq van sijn been gecregen had, ende rapporteerden dat voormiddags omtrent elff uyren ongeveer drie à vier hondert Hottentoos op des Bosheuvels 25 beesten (met hun vieren bewarende), aengevallen ende na omtrent ½ uyr vechtens elff van deselve weghgecregen hadden, voerende Doman den trop, die op voorss. persoon vijff hasagayen verschoten dogh geen Hottentoos cunnen quetsen had^3., vermits die de schooten wisten te ontduycken ende voorts met verhaelden buyt waren deurgegaen, waermede sij des Commandeurs particulieren lantbouw (op d' uytterste frontier leggende) al bijna mede hebben vruchteloos gemaeckt, sijnde jegenwoordigh aldaer omtrent 25 mergen landt, met schoonen, witten taruw besayt ende over de 1200 wijngaerden op den bergh^4. geplant, altemaelen⁺ geruyneert ende 't vorder planten tot wel sooveel duysent dit saysoen voor gehadt, apparent door dese overlast mede gestut alsoo de tijt^5. haest aencompt.

Donderdagh, den 29en May anno 1659^(s).

‘Om de jegenwoordige roverije der Hottentoos te beter tegen te staen, is na rijpe deliberatie goetgevonden alle de vrije luyden die niet bouwen^6. cunnen, tot 10 stuyvers daegs aen te nemen, om ons daermede sooveel doenlijck te verstercken, ende eenige partijen volcx in 't velt off embuscade te houden, etc., verstaende voor niet langer tijt als de noot sulcx ten dienste van d' E. Compagnie alhier sal vereysschen ende voorss. struyckroverijen duyrende blijven, sijnde tot meerder affschricq van deselve oocq goetgevonden te planten^7. 2 vijffponderstucken aen Compagnies schuyr, daer men d' overluyden mede can beschieten, noch een 2 ponder op de steene redout Corenhoop, daer der rede^8. soodanigh al een leght, om Hendrick Boom

+ 79v

1. onder skoot kry. Die onderwerp van hadden de vlucht genomen is se (die Hottentotte), van hebben cunnen begaen is hij met sijn knechts.

2. onherstelbare.

3. Die sin is baie onduidelik: elff van deselve slaan op die beeste; die trop het die asgaaie op voorss. persoon....verschoten, maar hy (die voorss. persoon) kon geen van hulle quetsen.

4. berg, heuwel, waarteen V.R. sy wingerd geplant het en waaraan Wynberg sy naam te danke het.

+ 80

5. nl. die planttyd.

(s) Ibid., pp. 430-433.

6. landbouwerk doen.

7. op te stel.

8. reeds.

[p. 60]

ende Jan Reynierss. aen de Noort, mitsgaders Ott<o> ende Stevens bouwerijen aen de Suytsijde te beschermen, alsmede een 4 ponder aen den Bosheuvel, tot oocq de vrij houtsagers meerder beschermingh, ende sullen 20 van de sleghte koebeesten met de voorss. partijen uytgesonden worden om, met een à 2 loose schiltwachten, quansuys te weyden en de Hottentoos te locken, daer d' onse haer 's nachts sullen verbergen.

Mede gesien dat geen van alle de persoonen welcke haer met de retourschepen⁺ hebben versteecken per 't galjot Zuylen van St. Helena en sijn wederom gecomen, is verstaen hare reecqueninge te sluyten ende de te goet sijnde saldos voor d' E. Compagnie geconfisqueert aff te schrijven, sijnde deselve genaempt ende geweest als

te weten:		te goet	te quaat
vrije luyden:
Pieter Heynsz. uytte Rijp^(t), vrij-timmerman			f 91.10, -
Warnar Cornelisz. van Nunspeet vrij-lantbouwer aen d' E. Compagnie over Vaderlantse schult	f 84. 4.11
ende over genot^1. staende sijn vrijdom	f 485.14.1
aen diverse vrije luyden	f 84.18. -
	_____
		f 654.16.12
vrije luydens knecht<en>:
Jan Pietersz. van Anraadt^(u)
Jan Hendricxsz. van de Nieuwe Nierop^(v)		f 9.11.8
Carel Melin van Brugge			f 71.16. -
Claes Geraertsz. van Leeuwen			f 54. 2. -
Pieter Jacobsz. van Bodegrave			f 60.13.2
Dirck Cornelisz. Grutter van Hoorn		f 97.10.8
Jan Cruyck van Antwerpen			f 65.14. -
Dirck Dircksz. van Montfoort^(w)			f 128.16. -
Compagnies dienaren:
Cornelis Gleynsz. van Atte^(x)			f 48.14. 8
Abel Sjours van Seruyssum		f 20. 6. 9
Jan Elias van Leyden		f 40. 8.15
Hendrick Jansz. van Noorden^(y)		f 42. 4. 7
Jochum Eyssen			f 59.15. -
Hendrick Heunigh			f 28.10. 3
banditen:
Frans Helmigh
Ertman Gleuge van Straelsont
Domingo van Bengale

+ 80v

(t) Ten einde voetnote tot 'n minimum te beperk, is verklaringe in die reël nie herhaal nie. Belangstellendes wat oor sekere punte verduidelikings verlang, en dáár geen voetnote aantref nie, word aangeraai om die Register aan die einde van hierdie Deel te raadpleeg en daar die eerste plek te bepaal waar die betrokke saak of eienaam genoem word - die nodige verduideliking sal dan hier gevind word. Dit geld ook vir plekname, by name die plekke van herkoms van persone, waarvan hier nou weer 'n hele reeks voorkom.

1. wat hy ontvang het (as lening, voorskot)

(u) Ou Pruisiese dorp by Krefeld.

(v) Nieuwe Niedorp, dorp in Noord-Holland.

(w) Waarskynlik Montfoort aan die IJssel in Utrecht. Daar is egter plekke met dieselfde naam in Limburg en Frankryk.

(x) Waarskynlik Ath, 'n stad in Henegouwen.

(y) In Suid-Holland is daar twee plekke met die naam Noorden.

[p. 61]

Bij den schipper van 't jacht Zuylen den Raedt voorgedragen ende gedaen blijcken, sijnde het quade comportement, etc. van sijnen bottelier, genaempt Gerrit⁺ Pieterss. van Rijn, ter saecke van ontrouw in Compagnies provisien, is denselven als per sententie na schultbekenninge ende biddinge om gratie, neffens confiscatie van 2 maenden gagie, ½ pro fisco ende ½ voor den armen, gedessendeert van bottelier à 18 tot cuyper à 14 guldens 's maents ende in sijn stede op 't voordragen voorss. weder gestelt den quartiermeester Arien Willemss. Fop voor bottelier à 18 guldens, ende wijders den bosschieter Jan van Linge in voorss. Arien Willemss. plaets tot quartiermeester bij halveringh^1. à 13 guldens, alles op approbatie van Haer Ed. tot Batavia, ende de gagies heden ingangh nemende.

Ende alsoo Cornelis Luyten van Amsterdam, uyt 't vaderlandt hier aen de Caep gecomen den 22en Maert verleden per 't schip de Princes Royael voor bosschieter, nadat voor dato sijn tijt hier als constabel ende oocq tweede ofte meester-thuynman heeft uytgedient, ende dat die^2. sijn plaetse voor 16 guldens 's maents becleedt had, corts overleden is, soo wordt denselven bij desen op sijn versoecq ende vereysschende bequaemheyt, weder als meester-thuynknecht sedert sijn jongste aenwesen gebruyct sijnde, geconfirmeert ende verbetert tot op 16 guldens, daervoor dan sijn tijt hier aen de Caep weder sal uytdienen ende dito gagie van den dagh sijnes aencompste alhier ingaen.

Goris Claess van Langerack^(z), uyt eygen vrijwillicheyt aen St. Helena van de retourvloote sigh gepresenteert bij d' onse tot geselschap te leggen ende per 't fluytjen Zuylen oocq herwaerts gecomen, daerom van d' Heer Koedijck, Commandeur⁺ over gemelte retourvlote toegelyt is 14 guldens maendelijcx, ofte quartiermeestersgagie, mitsgaders alsnu sijn dienst vorder presenterende om op 't Schapejachtjen in voorss. qualité gebruyckt te worden, is vermidts sijn daertoe hebbende bequaemheyt volgens de getuygenissen van d' opperhooffden des voorss. fluytjen Zuylen, ende dat ons oocq soodanigh een persoon gebreect^3., daertoe bij den Raedt aengenomen.

Aldus gedaen ende geresolveert in 't fort de Goede Hoope, datum als boven.

(Was geteyckent:)

Jan van Riebeeck

Steven Foran

Roeloff de Man

Abraham Gabbema

Gijsb. van Campen, secretaris.’

30 dito, fray weer. Is conform d' op gister genomen resolutie een redelijck tropjen

+ 81

1. die helfte van die loon van die laer pos + die helfte van die loon van die hoër pos. Kyk H.B. Thom: Journal of Jan van Riebeeck, I, p. 159.

2. = degene die.

(z) Daar is 'n Langerak in Suid-Holland, en 'n plek met dieselfde naam in Gelderland.

+ 81v

3. ontbreek.

[p. 62]

volcq uytgemaeckt^1. ende onder 't gesagh van den sargeant door den fiscael Abraham Gabbema buyten gebracht, neffens 20 van de sleghte beesten omtrent den Bosheuvel ende tusschen de overvrijeluyden^2. met 1 à 2 loose schiltwachten te weyden ende sijluyden haer achter bossjes ende ruygten des morgens voor den daegh te verschuylen, daer se ordinaris haer meeste ende eerste aenval doen ende heen comen.

Ultimo dito, 's morgens redelijcq weer, was den Commandeur met 4 paerden⁺ ende 6 soldaten uyt om overal visite te doen ende sigh met soo weinigh volcq eens te verthoonen omtrent de plaetse daer d' onse embuscade leggen, om te sien off se op hem (soo onstercq van volcq siende) souden willen afcomen, vermits voorgegeven ende geroemt hadden op denselven te passen^3., als menende dan meester van al den omslagh te wesen; maer wat achter 't geberghte comende, wierd het heel doncker stoffregen ende mistigh, nat weer, sulcx daerom cort wederkeerden ende 'tselve tot beter gelegentheyt uytstelden.

De vrije luyden, siende de preparaden om stucken^4. buyten op 't landt te planten tot haer bescherminge, schenen daerdoor vrij gemoedicht te sijn ende gereet om hare ossen te leenen ende deselve^5. daermede ter gedestineerde plaetsen te brengen, gelijcq haer deselve^6. mede behulpsaem thoonen om dicke palen tot het gedestineerde vaste crael aen Compagnies corenschuyr bij te helpen halen ten fine vooren aengetogen, doch onder belofte van hare moeyten te vergoeden, dewijl ons daertoe ende tot meer ander saecken in dese troubel tijt volcq manqueert.

1. afsonderlik uitgerus.

2. In die teks as drie aparte woorde. Die bedoeling skyn te wees: die vryliede van oorkant die rivier.

+ 82

3. hom in die oog te hou, dit op hom te munt.

4. kanonne.

5. nl. die ‘stucken’.

6. d.w.s. die ‘vrije luyden’.