Over-Ysselsche sangen en dichten

[p. 173]

tekstkritische noten

Blytschap op de veroveringe vant geweldich fort van 'sGravenweert. In C ingeplakte plano-uitgave, onderteekend: Iac. Revius.

Blytschap

Op de veroveringe vant geweldich fort van 'sGravenweert te wege gebracht door Gods sonderlinge genade, wijs beleyt des doorl. H. Prince van Oranien, ende cloeck beleg' van S.G. Gr. Willem Van Nassou, den laetsten April anno 1636.^*

De Maecht van 'sGraven-Weert behendichlijc ontschaket¹

Tot wellust van een jonck en moedich Cardinael,²
Beswangert met een heyr van allerhande tael,³
Daer toe opt aldernaust beloeret en bewaket,⁴

Was in soo grooten druck en flaeuwicheyt geraket⁵

Dat cruyt noch poeder cost verminderen haer quael,⁶
Hoe costelijck bancket, hoe leckeren onthael
'Ten heeft haer in haer dracht gelustet noch gesmaket.⁸

Granaten schonckmen haer de beste van het lant,⁹

Hoe sy daer meer van at hoe erger sy haer vant:
Haer vrienden heymelijck om haer de oogen traenden;¹¹

Tot dat een goede boo op eenen goeden dach

* Blytschap op de veroveringe vant geweldich fort van 'sGravenweert. 'sGravenweert: het (schier) eiland bij de splitsing van Rijn en Waal, waarop in 1586 Maarten Schenck de Schenkenschans had gebouwd. Den 27en Juli 1635 was deze door kolonel Einholts op ons veroverd, maar den 29en April 1636 moest zij zich weer overgeven aan Willem van Nassau; sonderlinge: bijzondere; doorl. H.: doorluchtichen Heere; S.G. Gr.: Sijne Genade, Graef; Willem van Nassou: graaf Willem van Nassau-Siegen (1592-1642), veldmaarschalk van Frederik Hendrik; den laetsten April: de overgave werd den 29en geteekend, maar de uittocht der bezetting vond eerst den volgenden dag plaats.

1 Maecht: stedemaagd; ontschaket: weggeroofd.

2 Cardinael: de Kardinaal-Infant Ferdinand van Oostenrijk, broeder van Philips IV en sinds den dood van Isabella (1633) landvoogd over de Nederlanden.

3 beswangert met: (door den Kardinaal) zwanger gemaakt van (fig.: gevuld met); een heyr van allerhande tael: een leger, bestaande uit troepen van allerlei landaard.

4 daer toe: bovendien; beloeret en bewaket: nl. door de Staatsche troepen, die den heelen winter Schenkenschans scherp in 't oog hielden, uit vrees voor een inval in het hart der Unie.

5 flaeuwicheyt: krachteloosheid.

6 cruyt noch poeder: geneeskruid noch geneespoeder (maar beide woorden beteekenen ook: buskruit!).

8 gelustet: behaagd.

9 granaten: granaatappels (maar ook: projectielen! De schans werd nl. hevig gebombardeerd).

11 De zin is: ‘dit zware bombardement ging den Hollanders aan 't hart’.

[p. 174]

 

Vercondigde, dat sy int kinderbedde lach¹³

 

Verlost ter rechter tijt, opt eynd' van negen maenden.¹⁴

Den Neder-lantschen Leeu, hem gaende wat vermeijen,

Een dooren had getreen in synen rechter voet;¹⁶
Vervaerlijck was de pijn, maer 'tedele gemoet
En liet hem overluyd' niet steenen ofte schreijen.

Den Tyger, en met hem den Arent, voor haer beijen¹⁹

Beloerden hem, in hoop te slorpen van sijn bloet,
Te cleden met sijn huijt haer self en haer gebroet,
En in sijn groenen tuyn met vreuchde te gaen weijen.²²

De wonde weer genas; den Leeu quam wt den noot,

De dieren cropen by, en custen hem den poot;
Maer Arent en sijn maet en dorsten het niet wagen.

Ick rade haer oock, om te schutten haeren schae,²⁶

De clauwen van den Leeu te comen niet soo nae,
Wiens oogen (als hy waeckt) genoech sijn haer te jagen.²⁸

De sleutel van ons lant gevallen is in handen²⁹

(Door eenen gauwen greep) den Prince Ferdinand'³⁰
Maer Ferdinand' en heeft aen onsen vryen cant³¹
(Hoe schoon 't hem open-dee) alsnoch niet connen landen.³²

Het leeck, als of hy sou vervullen onse stranden

13 kinderbedde: kraambed.

14 verlost: bevallen (nl. van het ‘heyr’ uit reg. 3, maar ook: daarvan gered); negen maenden: 27 Juli 1635-29 April 1636.

16 nl. door het verlies van Schenkenschans.

19 den Tyger: de Spanjaard; den Arent: de Duitsche Keizer, in den Dertigjarigen Oorlog nauw samenwerkend met Spanje; voor haer beijen: wat hen beiden betreft.

22 tuyn: de ‘tuyn’ der Zeven Provinciën, die nu voor een inval openlag.

26 schutten: verhoeden, voorkomen.

28 jagen: op de vlucht jagen.

29 de sleutel van ons lant: dat Schenkenschans algemeen zoo genoemd werd, blijkt o.m. uit de spottende ‘Copye van een playsanten Brief, geschreven uyt Andtwerpen, van de groote verslaegentheyt die aldaer is, over het verlies van Schenken-Schans’ (in: Waerachtich Verhael, Van de Veroveringhe Vant vaste ende stercke Fort Schenken-Schans... Tot Leyden... 1636: pamflet 4417 ter Kon. Bibl.), waar het heet: ‘Het sal ongetwayffelt in Spaengien een groote alteratie ende verslaegentheyt maecken, alsoo daer gheen ander persuasie en was, als dat de Sleutel ende de Deure om Hollant nu 'teenemael te vermeesteren ende te ruineeren, in onse Hand ende Macht ghevallen was.’ Ook J. van Veen in zijn ‘Caille la Boco ofte Muyl-Bandt, Over de Zege van Schenckeschans’ zegt: ‘Want Schenckeschans dat is de rechte Hollandts-sleutel’.

30 gauwen: handigen.

31 onsen vryen cant: ons vrije gebied.

32 hem open-dee: openlag.

[p. 175]

 

Met wapenen en volck ontelbaer als het sant,

35

Niet bruysende als roof, niet blasende als brant,³⁵

 

Wil-veerdich in ons bloet te verwen hare tanden.

 

Wat suft den Cardinael? wat lett' hem voort te gaen?

 

Wat laet hy ongemoeyt het Tolhuys voor hem staen?³⁸

 

O heylich oordeel Gods die hem soo can verblinden!

40

O midden inde straf Gods goedertierenheyt!

 

Den vyant mist het lant dat voor hem openleyt.⁴¹

 

Hy heeft de sleutel, en het slot can hy niet vinden.

Den vrydach, die het licht, na soo veel duysternissen⁴³

Den ademlose schans weerom ontvoncken dee,
Haer gevende een smaeck van vrydom en van vree
Die se ter nauwer noot cost hopen ofte gissen:⁴⁶

De vrydach, die begon de schortinge te slissen⁴⁷

Die tusschen Dufourdin en Willem hadde stee,⁴⁸
Waer door dat Rijn en Wael wtriepen ach en wee,
De op-en-nedervaert lang' moetende gemissen:

Den vrydach, onder al de dagen van het jaer

Gecronet en geeert met een soo goeden maer⁵²
Moet vrolijck sijn geviert, moet nimmer zijn vergeten.

O dach, waer in ons Godt so hooglijck heeft verblijt!

O dach, waer in ons God soo heerlijck heeft bevrijt!
Met rechte moogdy wel een goede-vry-dacht heeten.⁵⁶

35 niet: niets.

38 het Tolhuys: zeer sterk punt aan den Rijn, even ten Noorden van Schenkenschans. Op het bericht van den val der schans was Frederik Hendrik zich vanuit Roermond in ijlmarschen persoonlijk van het Tolhuis komen verzekeren, terwijl de Spanjaarden de fout begingen er te weinig aandacht aan te besteden.

41 mist: verkrijgt niet.

43 den vrydach: volgens Revius zouden de onderhandelingen over de overgave dan begonnen zijn op Vrijdag 25 April; ik heb hiervoor evenwel geen bevestiging kunnen vinden. In ieder geval is echter ‘Goeden Vrydach’ enkel als woordspeling op te vatten, daar in 1636 Paschen op 23 Maart viel.

46 gissen: zich voorstellen.

47 schortinge: oneenigheid, geschil. slissen: doen ophouden.

48 Dufourdin: Gomar du Fourdin, uit een aanzienlijk geslacht te Diest geboren, gouverneur van Schenkenschans. Het volgende jaar moest hij na een dappere verdediging ook Breda aan Frederik Hendrik overgeven; hadde stee: plaats had, bestond.

52 maer: tijding.

56 goede-vry-dach: blijde bevrijdingsdag (zie ook de aant. bij reg. 43).

[p. 176]

5. In- ende wt-tocht.

 

Wat drijft u hier, Sinjoor? wat lustet u te huyren⁵⁷

 

Een huys, alwaer de locht steets blixemet en blaeckt?

 

Een huys, daer nacht en dach het donderet en craeckt?^58-59

60

Een huys, aen wedersy beset met quae gebuyren?

 

Het dack is reddeloos, verplettert sijn de muyren,

 

De balcken storten in, de vensters sijn onthaeckt,⁶²

 

De gevel is by nae tot op de vloer geraeckt,

 

Daer toe van smoock en damp en canmender niet duyren.⁶⁴

65

De blaeuwe boonen sijn u dagelijcksche spijs.

 

Doe ghy hier woonen quaemt, Sinjoor, waerdy al wijs?⁶⁶

 

Of quelde u de weeld' en staken u de cruijmen?⁶⁷

 

Te by-ty voerdy in, tot uwer buyren spijt,⁶⁸

 

Verhuyst nu, t'is haer wil, op de besette tijt,⁶⁹

70

Mey-avont is den dach, dan plachmen doch te ruymen.⁷⁰

Dit is het vagevier vol eysselijcke pijnen,⁷¹

Daermen een lange wijl niet anders en vernam⁷²
Als neveligen roock, en swavelige vlam,
Die seer erbarmelijck de sielkens dede quynen.⁷⁴

Hier hebben haer verlost twee oude Capucynen⁷⁵

Door bede, die tot in den papen-hemel clam,⁷⁶
Ten minsten, Dufourdin die wel ter ooren nam,
En liet de clare son de sielkens weer beschynen.⁷⁸

Het vagevier gaet op, de geesten comen uyt,⁷⁹

57 Sinjoor: (uit Spaansch ‘senor’) sinjeur.

58-59 nl. Schenkenschans, voortdurend blootgesteld aan heftige bombardementen.

62 sijn onthaeckt: hebben de haken verloren, sluiten niet meer.

64 daer toe: bovendien; en canmender niet duyren: kan men het er niet uithouden.

66 al: heelemaal.

67 quelde u de weeld'.... cruymen: waart gij uit weelderigheid baldadig, overmoedig, geworden.

68 by-ty: vroegtijdig; voerdy in: betrokt gij het huis.

69 besette; daarvoor vastgestelde.

70 Mey-avont: de dag en avond vóór 1 Mei, waarop van oudsher huren van huizen, landen en personeel eindigden; ruymen: vertrekken.

71 dit: nl. de gebombardeerde Schenkenschans.

72 vernam: waarnam, zag.

74 erbarmelijck: deernis-wekkend; de sielkens: (voor:) de belegerden.

75 haer: nl. de ‘sielkens’ uit reg. 74; twee oude Capucynen: ik heb geen bevestiging kunnen vinden voor Revius' voorstelling, als zou de gouverneur der Schans op aandringen van twee Capucijner-monniken tot onderhandelen zijn overgegaan. Wel blijkt uit de gevraagde voorwaarden, dat er geestelijken in de Schans waren.

76 clam: klom.

78 nl. door zich over te geven, waardoor aan het bombardement een einde kwam.

79 [problem]

[p. 177]

80

Hoe root is haer gesicht! hoe swart is hare huyt!

 

S'en sijn niet al te reyn. ick ducht van harentwegen⁸¹

 

Datse de leste loog' niet hebben noch gehat;⁸²

 

En sommige van haer weer vliegen nae een gat⁸³

 

Daermense mogelijck wat beter noch sal vegen.⁸⁴

Die soo veel Mynen heeft, en soo veel croonen draget.⁸⁵

Heeft tusschen Rijn en Wael een nieuwe Mijn gesocht,
Gevonden, en daer uyt een nieuwe Croon gewrocht,
Waer van heel Christenrijck de cierlijckheyt gewaget.

Die Croon was niet voor hem (hoe seer het hem mishaget)

Hy heefter al te vroech in Spanjen mee gepocht,
God heeftse wonderlijck in onsen schoot gebrocht,
En door een hoger macht den rover afgejaget.⁹²

Voor wien, o Belgica, is dese Coninx-croon?⁹³

Geen Coninck ghy en kent als Godes eeuwich soon;
Ey, setse dan met danck voor syne voeten neder.

O, die ons hebt gestraft, en die ons hebt verschoont;⁹⁶

Neemt aen de croone, daer u Nederlant mee croont.
Ghy gaefts' ons uyt genae, wy gevense u weder.

81 s'en sijn niet al te reyn: de zin is: ‘ze zijn nogal vuil, al komen ze ook uit het vagevuur (= louterings-, reinigingsvuur)’. Vandaar dat zij de ‘leste loog'’ uit reg. 82 nog noodig hebben!; van harentwegen: wat hen betreft.

82 loog': (lett.:) bijtend reinigingsmiddel, (fig.:) tuchtiging.

83 gat: (voor:) vesting of schans.

84 vegen: (lett.:) schoonmaken, (fig.:) vijandig aantasten; Coninx-Croon. In de bij reg. 29 hierboven aangehaalde ‘Copye Van een playsanten Brief, geschreven uyt Andtwerpen’ komt ook deze naam voor Schenkenschans voor: ‘Men hadde Schencken-Schans hier al ghegheven de Naem ende de Reputatie van 's Conincks Croon, doch is nu anders uyt-gevallen, ende is bij mayn sielken gheworden des Conincks Schandalisatie’.

85 die so veel Mynen... draget: de koning van Spanje, Filips IV; Mynen: goud- en zilvermijnen (nl. in Amerika).

92 afgejaget: afhandig gemaakt.

93 Belgica: Nederland.

96 verschoont: gespaard, vergeven.

38. Tolhuys: de gedrukte tekst heeft: Blockhuys, wat door Revius in handschrift veranderd is; 47. vrydach: de gedrukte tekst heeft: vry dach; 48. Dufourdin: de tekst heeft: Fonderyn, wat in handschrift door Revius veranderd is. Hetzelfde geldt voor reg. 77.