Over-Ysselsche sangen en dichten

Tweede Vreuchden-rey,
op den voortganck der victorien desselven jaers, besloten met de veroveringe van Orsoy.^*

Den stroom van Rhodanus, die soo geweldich dryvet¹

Dat niemant zijns gelijck in snellicheyt en vont,

* Tweede Vreuchden-rey, veroveringe van Orsoy: Orsoy (ten Zuiden van Wezel, aan den Rijn) werd door Frederik Hendrik bij zijn terugkeer uit Limburg in November 1632 bezet.

1 Rhodanus: Rhône; dryvet: stroomt.

[p. 136]

 

Wert lopend' op het seerst, verswolgen in den gront,

 

Datmen noch sien en can noch speuren waer hy blyvet.^3-4

5

Den stroom die Belgica (in droefenis verstyvet:⁵

 

Om soo veel helden doot) wt hare oogen sont⁶

 

Door 'sPrincen dapperheyt soo haestelijck verswont

 

Dat yder een van vreucht nu singet ende schryvet.

 

Het lust my, Herckmans, oock (in lager toon als ghy)⁹

10

Te prijsen desen Mars, die, om te maken vry¹⁰

 

Ons palen van gewelt, ons Godes-dienst van laster¹¹

 

Heeft wederom gewaecht sijn Vorstelijcke bloet,

 

En onse Vaderlant oogschijnlijck werden doet¹³

 

Of schooner in den vree, of inden oorloch vaster.

De macht van Asia, van India, van Spanjen,¹⁵

Van Naples, van Milaen, Castilia, Leon,
'tGewelt van Portugal, Minorque, Arragon,
Lothrijck, Sicilia, Majorque, en Sardanjen,^15-1818

Den trots van Oostenrijck, Borgonjen, Allemanjen,^15-1919

Den rijckdom vande op-en-neder gaende Son²⁰
Op eenen hoop gebracht niet hinderen en con

3-4 de z.g. ‘Perte du Rhône’ kort na de Zwitsersche grens, waar vroeger de Rhône bij lagen waterstand onder rotsblokken verdween (sedert 1828 grootendeels verwijderd).

5 Belgica: Nederland.

6 soo veel helden doot: o.a. dien van Ernst Casimir, 23 Mei 1632 (2 Juni n. st.) voor Roermond gesneuveld (zie ‘Treur-dichten’ op pag. 123).

9 Herckmans: de Amsterdamsche dichter Elias Herckmans (± 1596-1644), die in 1631 ter eere van Gustaaf Adolf een ‘Sweedsche Zeeg-trompet’ had uitgegeven en voor wiens in 1634 verschenen ‘Der Zee-vaert Lof’ Revius een lofdicht schreef (zie pag. 161).

10 desen Mars: Frederik Hendrik, (in tegenstelling met den door Herckmans bezongen Mars: Gustaaf Adolf).

11 ons palen: ons gebied; laster: schande, hoon.

13 oogschijnlijck: duidelijk.

15 India: oude benaming voor Amerika, met zijn uitgestrekte Spaansche bezittingen.

15-18 op Lotharingen na behoorden al deze streken tot de Spaansche monarchie.

18 Lothrijck: Hertog Karel van Lotharingen sloot zich tijdens den Dertigjarigen oorlog bij den Keizer aan, in de (vergeefsche) hoop daardoor aan de dreigende overheersching van Frankrijk te ontkomen.

15-19 de vele eigennamen in dit en enkele volgende sonnetten zijn waarschijnlijk een navolging van Ronsard (zie ‘De dichter Revius’, pag. 240 v.v.).

19 Borgonjen: Franche Comté, het eenige deel van 't hertogdom Bourgondië, dat aan de (Spaansche) Habsburgers gebleven was(?); Allemanjen: het Duitsche Keizerrijk.

20 vande op-en-neder gaende Son: van Oosten en Westen.

[p. 137]

 

In Brabant het geluck en d'eere van Oranjen.²²

 

‘De seege t'aller tijt haer segen niet en geeft

 

Den geen die 'tmeeste volck en sterckste wapen heeft:

25

Voorsorge, rijpen raet en wackerheyt bemintse.

 

Sy rijst (gelijck het werck wtwyset) int gemeyn²⁶

 

Niet wt de handen, maer, als Pallas, wt het breyn.^23-2727

 

En haren Jupiter is onsen braven Prince.²⁸

De Hydra, die het vier wt seven kelen spouwet²⁹

En aenden Tyber heeft haer setel opgericht
Aen wien van langer hant lijf-eygen is verplicht³¹
Den Spaenschen Geryon daer yder een voor grouwet,³²

Haer reddelose nest in Brabant heeft betrouwet³³

Aen seven die het docht te wesen wonder licht
Het leger vanden Prins te jagen van Maestricht
Al waer het noch soo sterck omsettet en benouwet.³⁶

Maer God, die heylichlijck geknopet heeft den bant

22 in Brabant: niet geheel juist, daar de veroveringen van Frederik Hendrik zich bepaalden tot Opper-Gelre en Limburg, terwijl de inval in het eigenlijke Brabant door 't uitblijven van een opstand in de Zuidelijke gewesten achterwege bleef. Revius duidt met dezen naam echter blijkbaar het heele Spaansche gebied in de Zuidelijke Nederlanden aan.

26 int gemeyn: gewoonlijk.

23-27 De gewoonte om algemeen-geldende waarheden door aanhalingsteekens aan te duiden, ontleent Revius aan de Fransche Renaissancisten.

27 als Pallas: Pallas Athene kwam in volle wapenrusting uit het hoofd van haar vader Zeus te voorschijn.

28 haren Jupiter: (in verband met het vorige) haar vader.

29 de Hydra: de veelkoppige slang van Lerna, die door Heracles gedood werd, (hier voor:) de Paus; wt seven kelen: misschien met een bijgedachte aan de zeven heuvelen, waarop Rome gebouwd is.

31 van langer hant: reeds lang; lijf-eygen is verplicht: als lijfeigene ondergeschikt is, toebehoort.

32 Geryon: een reus met drie lichamen, die door Heracles overwonnen werd.

33 in Brabant: in den ruimsten zin voor: in de Zuidelijke Nederlanden (zie de aanteekening bij reg. 22).

36 het: nl. Maastricht; omsettet: omsingeld.

[p. 138]

 

Der seven leden van het moedich Nederlant,³⁸

 

Heeft dese seven soo de vlagge leeren strijcken

40

En met een ogenwinck doen voelen zijne cracht:

 

Dat zy die eenen wech had in het lant gebracht

 

Door seven wegen daer beginnen wt te wijcken.^41-42

'Tis Etna niet alleen waer onder zijn begraven

De reusen die wel-eer den hemel boden trots,^43-4444
Maer Soma wort alsnu door 't eeuwich oordeel Gods
Het rustelose graf der goddelose Graven.⁴⁶

Des Roomschen donderaers en Spanjens trouwe slaven

Van wien des Heeren kerck gelee'n heeft soo veel spots
Sijn om haer moorderij in dese heete rots
Vergaderet als in een ongestuyme haven.

Daer liggen na haer doot en snuyven roock en vier

Den Grave van Bucquoy, den Grave van Dampier,⁵²
Gods onversoenlijcke gesworene vyanden.

Daer heeft zijn eygen bat den Grave van Tilly,⁵⁴

En comter nu den Graef van Papenheym oock by,⁵⁵
O! hoe wil Soma dan als Sodoma staen branden!⁵⁶

38 der seven leden: nl. der zeven provinciën.

41-42 deze regels zijn niet al te letterlijk op te vatten: ‘dat zij, die oorspronkelijk allen hetzelfde doel hadden, nu ieder op zijn eigen houtje beginnen terug te trekken’.

43-44 toen de Gyganten, die den strijd aangebonden hadden tegen Zeus en de andere Olympische goden, waren overwonnen, werden zij onder bergen bedolven, ‘waarin ze nog dikwijls door hun pijnlijke stuiptrekkingen vulkanische woelingen en uitbarstingen veroorzaken’.

44 boden trots: trotseerden.

46 rustelose: waarin zij geen rust vinden.

52 de graaf van Bucquoy was een Zuid-Nederlandsch, de graaf van Dampierre een Oostenrijksch generaal, die beiden in het begin van den Dertigjarigen Oorlog tegen den Winterkoning gestreden hadden.

54 den Grave van Tilly: deze was 30 April 1632 gestorven aan de wonden, die hij in den slag aan de Lech tegen Gustaaf Adolf had opgedaan.

55 de graaf van Pappenheim sneuvelde nog in hetzelfde jaar in den slag bij Lützen.

56 als Sodoma: cf. Genesis 19:24-28.

[p. 139]

tekstkritische noten

Noch macht, noch argelist, noch tegenspoet sal croken⁵⁷

U wassende geluck. de nimmer-stille tijt
Heeft haer getandde vijl die alle dingen slijt
Opt stael van uwen naem (dien rakende) gebroken.

Gedachtenis gans breet haer slippen heeft ontloken⁶¹

Om-armende daer in (voor 't blasen vande Nijt
Die al wat goet en groot is door het herte snijt)
'tGeruchte dat van u soo hooge heeft gesproken.⁶⁴

Een yder tong' en pen, en redelijck gemoet

U sonder fleem of sucht eenstemmich heeten moet⁶⁶
Beschermer, Vrede-Vorst, en crijger groot van daden.

Soo sprack de Herderin van Limburch, en altans⁶⁸

Begiftede den Prins met een gemengde crans
Van eycken, lauwerier, en dichte oly-bladen.⁷⁰

O Brabant, die alsnoch sitt' inde droeve schimmen⁷¹

Vant domme by-geloof, en stomme dienstbaerheyt,
Siet hoe een clare son u nevelen verspreyt,
Siet hoe hy hem alree toont boven uwe kimmen.

Hy wackert zynen loop, en laet niet af van climmen⁷⁵

Tot dat hy over u sijn stralen heeft gebreyt,
Verlichtende het ooch dat lange heeft geschreyt,
En qualijck noch verdraecht dit ongewoonlijck glimmen.

Het is dien goeden Prins, dien Godes hooge hant

Tot rust van u en ons gevoert heeft in u lant.
Wiens deugden men alleen sijn grootheyt mach gelijcken.⁸¹

Den Prince, die met recht geducht wert en bemint,

Dewijl sijn vromicheyt de vyanden verwint,⁸³
En sijne soeticheyt haer vyantschap doet wijcken.⁸⁴

68. B heeft een drukfout: Soosprack.

57 croken: knakken.

61 haer slippen heeft ontloken: heeft de slippen van haar mantel opengehouden.

64 'tGeruchte: de Faam.

66 fleem: vleierij; sucht: (partijdige) genegenheid.

68 de Herderin: (voor:) Jonkvrouw, Stedemaagd; altans: terstond.

70 als zinnebeeld resp. van kracht, overwinning en vrede (oly-bladen = olijfbladeren).

71 Brabant: cf. de aanteekening bij reg. 22; schimmen: schaduwen.

75 wackert: versnelt.

81 wiens deugden: (datief:) by wiens deugden.

83 vromicheyt: dapperheid.

84 soeticheyt: goedertierenheid.

[p. 140]

Oorloch.

85

Wie is hy die het schip van Nederlant can stieren

 

Als onsen Admirael? hy kent de Noorder as,⁸⁶

 

Hy weet de diepten, en de streken vant compas,

 

Hy siet de haven al eer hy den schoot gaet vieren.^85-8888

 

Derf Brabant tegen hem noch spartelen en tieren,⁸⁹

90

Comt haer sijn vriendelijck aenbieden niet te pas,

 

Hy sal, en twyfelt niet, de bootschap haer wel ras⁹¹

 

Aenseggen met den mont van vlammende mortieren.

 

Vaer voort, Prins Frederick, den wieroock vant canon

 

Laet tot des vyants schrick benevelen de son

95

Terwijle wy tot God opclimmen in gebede;

 

Versekert, dat, gelijck een fellen donderslach

 

Het onweer stilt, wanneer 't niet anders wesen mach,

 

Alsoo den oorloch ons aenbrengen moet den vrede.

De deugde vanden Prins, de grootheyt sijner wercken

Groeyt sonder onderlaet, en ryset dach op dach,¹⁰⁰
Veel hooger als of oog' of stem bereycken mach,¹⁰¹
Veel wijder als den Geest is doenlijck te omperken.¹⁰²

Sijn Fame draget hem op soo geswinde vlercken

Datmen hem elcke reys siet hoger alsmen plach,¹⁰⁴
En, die van zynen lof deed gisteren gewach
De nieticheyt sijns doens van dage comt te mercken.

Homerus vint voor hem geen tonen op zijn lier,

Demosthenes can hem niet malen op papier,¹⁰⁸
Apellis trecken zijn onbruyckelijck in desen.^107-109109

86 de Noorder as: het Noorden, de Noordpool.

85-88 waarschijnlijk een reminiscens aan Huygens' ‘Scheepspraet’, tevens met een bijgedachte aan het admiraal-generaalschap van den Prins.

88 de zin is: ‘hij viert den schoot niet, voordat hij de haven ziet, d.w.z. zijn doel bereikt heeft'.

89 derf: durft; Brabant: zie de aanteekening bij reg. 22 en 71; spartelen en tieren: zich met daden en woorden verzetten.

91 en..niet: dubbele ontkenning voor: niet.

100 sonder onderlaet: zonder ophouden.

101 mach: kan.

102 als den Geest is doenlijck te omperken: als het voor den geest mogelijk is te omvatten.

104 elcke reis: iederen keer.

108 malen: (hier: met woorden) schilderen.

107-109 In deze regels worden de namen van resp. den beroemdsten dichter, redenaar en schilder der Oudheid slechts gebruikt om de ontoereikendheid van poëzie, proza en schilderkunst in het algemeen te accentueeren.

109 trecken: lijnen, penseelstreken; onbruyckelijck: niet te gebruiken.

[p. 141]

110

Want wat door hare hant waer huyden afgedaen

 

Op morgen alte slecht en ongelijck sou staen,¹¹¹

 

Dewijl het voorbeelt dan noch heerlijcker sal wesen.

Het gout, wiens mogentheyt soo hoge is gevlogen¹¹³

Dat yder het byna aenbiddet als zijn Heer
Is merckelijck aen dien verbonden, die wel-eer¹¹⁵
Het wt den swarten gront der aerden heeft getogen:¹¹⁶

Maer watten danckbaerheyt ist schuldich u te toogen¹¹⁷

O Prins, door wien het rijst tot dese nieuwe eer
Dat het u wapenen mach voeren, en, noch meer,
U voorhooft, uwen mont, u minnelijcke oogen!¹²⁰

Ick achte dat den arm die wracht dit costel werck¹²¹

Wiert vlugger als een veer, en als een yser sterck
Al was hy van te voor met moedicheyt bevangen.¹²³

En dat het edel gout wiert sacht gelijck een was,

Ja daer in wenschte te veranderen, om ras
En op het suyverste dien stempel te ontfangen.

Rivieren water-rijck, ghy Diese en ghy Dommel

Die op des Princen wenck belegerdet den Bos,¹²⁸
Ghy Slinge, die het juck van Gelder maeckte los,¹²⁹
Ghy Wael, die met u vocht vergroenet Tiel en Bommel,¹³⁰

Ghy Yssel, danssende opt spelen vande trommel

Doe 'tOostenrijcksche heyr te voete en te ros¹³²

111 alte slecht en ongelijck: al te simpel en niet gelijkend.

113 mogentheyt: macht.

115 merckelijck: kennelijk; verbonden: nl. door dankbaarheid.

116 getogen: getrokken, te voorschijn gehaald.

117 toogen: toonen.

120 minnelijcke: vriendelijke.

121 costel: kostelijk.

123 moedicheyt: vermoeidheid.

128 door het verleggen der bedding van de Dommel en de Aa (die zich in Den Bosch zelf vereenigen tot de Dieze) had Frederik Hendrik in 1629 zijn eigen kwartieren versterkt en tevens de stad van water beroofd.

129 Slinge: deze stroomt langs Grol, vanwaaruit het Spaansche garnizoen voortdurend strooptochten op Staatsch gebied ondernam, totdat de stad op 19 Augustus 1627 door Frederik Hendrik werd ingenomen.

130 De Betuwe was vóór de verovering van Den Bosch steeds blootgesteld aan strooptochten uit deze stad.

132 'tOostenrijcksche heyr: het Spaansch-Keizerlijke leger onder Van den Bergh en Montecuculi, dat tijdens het beleg van Den Bosch een inval deed in de Veluwe. Dat ‘Oostenrijksch’ bij Revius ook wel kan beteekenen ‘Spaansch-Habsburgsch’ blijkt uit de Eerste Vreugden-rey, reg. 26 en 75.

[p. 142]

 

Opcraemde, en ghy droecht voort laetste zynen tros¹³³

 

En wagenen gewoel, en raderen gerommel:

135

Ghy Roer, die 'tCleefsche lant doorsnydende verblijt,¹³⁵

 

Ghy Schelde, Maes, en Rijn wt dienstbaerheyt bevrijt,¹³⁶

 

Ey! wilt des Heeren roem danckseggende gewagen.

 

En hecht voor zijn altaer de cluysters en de sweep

 

Waer mee u, eer den Prins de wapenen aengreep,

140

Den Spaenschen Xerxes had gesloten en geslagen.¹⁴⁰

Urania, voogdes der hooge Sangerinnen¹⁴¹

Heeft onlangs door den creyts vant bondich Nederlant¹⁴²
Een snel-gewieckte boo wt Helicon gesant¹⁴³
Aen alle die haer gunst (constlievende) beminnen,

En prestse, datse (nu of nimmermeer) beginnen

Te nemen yverich de veder inde hant
Tot roem van onsen Mars, die aende Mase-cant
Sijn vyant en de haer dees somer quam verwinnen.¹⁴⁸

Wie op het suyverste sijn maten heeft gestelt

Diens veersen wilse aen het hooch lazuyren velt¹⁵⁰
Ter eeren vanden Prins met goude sterren schryven,

En de gedachtenis des dichters die 't soo raemt¹⁵²

Sal neven onsen helt waer hy oock wert genaemt
Geduyrichlijck bewaert en onvergeten blijven.

133 opcraemde: zijn biezen pakte.

135 Roer: bevrijd bij de verovering van Roermond op 6 Juni 1632.

136 Schelde, Maes en Rijn: bevrijd resp. door de verovering der zes Schelde-schansen (zie ‘Ses schanssen’ op pag. 129), door die van Venlo, Roermond en Maastricht, en door die van Wezel (1629) en Orsoy.

140 den Spaenschen Xerxes: de Spaansche koning, met Xerxes vergeleken, omdat deze laatste na het wegslaan van zijn brug over den Hellespont de zee met driehonderd zweepslagen had gestraft en haar had willen kluisteren door een stel voetboeien in de diepte neer te laten (Herodotus VII, 34); gesloten: gekluisterd.

141 Urania: de Muze der sterrenkunde, door Revius waarschijnlijk om haar naam (‘de hemelsche’) als leidster (voogdes) der Muzen beschouwd.

142 creyts: (hier:) gebied; bondich: verbonden, vereenigd.

143 Helicon: berg in Boeotië en woonplaats der Muzen.

148 en de haer: de Spanjaarden worden dus beschouwd als vijanden van kunst en wetenschap. Waar Revius hun strijd als een oorlog tegen God en Zijn volk beschouwde, moesten zij uit den aard der zaak ook vijanden zijn van al het goede en schoone.

150 het hooch lazuyren velt: de hemelboog.

152 die 't soo raemt: die 't zoo mikt, die dit bereikt.

Tweede Vreuchden-rey. Zonder eenigen twijfel is ook deze sonnettencyclus afzonderlijk uitgegeven, maar de oorspronkelijke uitgave heb ik niet teruggevonden.

32. B mist de komma aan 't eind van den regel.

* Seven Oversten: Vermoedelijk bedoelt Revius: den Spaanschen opperbevelhebber Santa Cruz, Cordova en Jan van Nassau (zie sonnet op pag. 133), Hendrik van den Berg (id. op pag. 131), Pappenheim (id. op pag. 133 en 134), den verdediger van Maastricht Baron De Lede en Don Carlos Coloma, gouverneur van Antwerpen, die tevergeefs getracht had de verovering der Schelde-schansen door Willem van Nassau te voorkomen. Dat Revius deze laatste veroveringen als een onderdeel van den veldtocht langs de Maas beschouwde, blijkt uit de sonnetten ‘Ses schanssen’ en ‘Geusen-bril’ op pag. 129-130.

40. B eindigt, blijkbaar ten onrechte, met een punt; 46. B eindigt den regel met een, minder goed passende, komma.

* Soma: Het is mij niet duidelijk geworden, wat Revius met dit woord kan bedoelen. Met den naam σωμα of σημα werd de koninklijke begraafplaats in Alexandrië aangeduid, waar zich ook het graf van Alexander den Groote bevond. Ter wille van de woordspeling met Sodoma (zie reg. 56) gebruikt Revius dezen naam dus misschien voor de plaats van begraving der genoemde graven, ook al waren deze in verschillende steden bijgezet. Dat hij hun graf met een berg vergelijkt, zou zijn oorzaak kunnen vinden in het feit, dat deze beroemde legeraanvoerders met een praalgraf waren geëerd, zoodat zich een heel monument boven hun lichaam verhief. Bevredigen doet deze verklaring mij echter niet.

* Limborch: Limburg werd 8 September 1632 door de ruiterij van Stakenbroek namens den Prins bezet.

* Beelt des Princen: bedoeld wordt een gouden gedenkpenning.

* Stromen geopent, geopent: nl. voor de eigen scheepvaart, omdat zij uit de macht van den vijand zijn bevrijd.