Over-Ysselsche sangen en dichten

Vreugden-Rey^*

* Vreugden-rey. Naar aanleiding van Frederik Hendriks beroemden tocht langs de Maas in 1632; Stralen: kleine, maar sterke vesting ten N.O. van Venlo.

Op den gheseghenden tocht des doorluchtichsten Prince van Oranjen int lopende jaer CIƆ IƆC XXXII. begonnen met het innemen van Venlo, Stralen, Ruremonde, neffens ander sterckten des vyants, ende roemelijck besloten met het wonderbaer veroveren der geweldige stat Maestricht.

Verenicht Nederlant, indien ghy wilt doen maken

Een wtgelesen beelt ter eeren vanden Prins,

[p. 128]

 

Ghy hoeft o(gelooft my) niet te lopen hier en gins

 

Om aen een constenaar na uwen sin te raken.

5

Praxiteles mach hier sijn wetenschap wel staken,⁵

 

Geen Myron can voldoen ten vollen uwen wins,⁶

 

Ia Daedalus is daer te slecht toe eenichsins⁷

 

Al goot hy aensichten die schenen datse spraken.

 

Die meesters, met haer werck, hoe wonderlijck gedaen,

10

Sijn alle door den tijt gesleten en vergaen.

 

Wilt dan voor onsen Vorst tot danckbaerheyt verheffen¹¹

 

Het beeltenis het welck hij selve met de snee

 

Sijns degens heeft gewracht int jaer van dertich-twee.

 

Geen beytel noch pinceel soo wel hem connen treffen.

Wijckt, Grave, het en is geen teycken hier te blijven.¹⁵

Wijct, seg' ic, end' en vreest voor lastering noch spot;

5 Praxiteles: beroemd Atheensch beeldhouwer (± 375 v. Chr.): wetenschap: (hier voor) kunst.

6 Myron: van Eleutherae in Boeotië, beroemd Grieksch beeldhouwer (± 460 v. Chr.).

7 Daedalus: tijdgenoot van koning Minos van Creta, ± 200 jaar vóór den Trojaanschen oorlog, o.a. beroemd als beeldhouwer. Aan zijn beelden schreef men beweging en spraak toe, wat door latere schrijvers verklaard wordt, als zou Daedalus de eerste geweest zijn, die beelden met open oogen, van het lichaam afwijkende armen en uit elkaar staande voeten maakte; eenichsins: in een of ander opzicht.

11 danckbaerheyt: bewijs van dankbaarheid.

15 Grave: graaf Hendrik van den Bergh, een der hoofdpersonen in den voorgenomen opstand der Zuidnederlandsche edelen tegen Spanje, met behulp van de Staten en Frankrijk, (cf. de aanteekening bij reg. 48 op pag. 125), had bij de nadering van Frederik Hendrik Venlo verlaten: het en is geen teycken hier te blijven: daar is niets wat er op wijst, dat ge hier kunt blijven(?).

[p. 129]

 

'tIs eere, lieve man, hem te ontsien voor God,¹⁷

 

Die nu den Spanjaert wil ontlijven of verdrijven.

 

Op, Steden vande Maes, verlosset uwe wijven

20

En kinderen van dit ondeugende ravot;²⁰

 

Den Prins comt uwen voet te redden wt het slot.²¹

 

Reyckt hem de palmen toe, hy reyckt u de olijven.²²

 

Ontslaet u van het jock en comt u helper by.²³

 

Siet, Venlo, Ruremond' en Stralen alle dry

25

Hem vallen inden arm, u tredende te voren.²⁵

 

Oock Oostenrijck en maeckt geen rekeninge meer²⁶

 

Nae 'tsoete Gelderlant te nemen sijnen keer,²⁷

 

Als hebbende daer van den Stalen muer verlooren.

Graef Willem wint de cans, d'Infante is beteutert,²⁹

Haer siende tegen danck ses dochteren ontvrijt,³⁰
Daer is noch raet noch daet in Paep of Iesuwijt,
En quesel sit en sucht, en heer-om sit en kneutert.³²

17 hem te ontsien: te vreezen.

20 ravot: gespuis.

21 slot: gevangenis, (hier wel voor) stok, houten blok waarin de misdadigers met de voeten gesloten werden.

22 palmen: palmtakken als symbool van de overwinning; olijven: olijftakken als zinnebeeld van vrede en geluk.

23 comt by: komt helpen.

25 tredende te voren: voorgaande, het voorbeeld gevende.

26 Oostenrijck: Filips IV van Spanje, als lid van het Habsburgsche of Oostenrijksche huis; maeckt geen rekeninge meer: rekent er niet meer op.

27 Gelderlant: nl. Opper-Gelre, waarin de drie genoemde steden lagen; te nemen sijnen keer: terug te keeren.

29 d'Infante: aartshertogin Isabella van Oostenrijk, dochter van Philips II, sinds den dood van haar echtgenoot in 1621 landvoogdes der Spaansche Nederlanden.

30 tegen danck: haars ondanks.

32 quesel: kwezel, Katholieke vrouw, die een gelofte van kuischheid heeft afgelegd, maar niet tot een orde behoort; heer-om: heeroom, gemoedelijke naam voor pastoor; sit en kneutert: zit te brommen.

[p. 130]

 

In Brabant ist verkerft, in Vlaenderen verpeutert.³³

 

De Iunta, die haer 'tvolck van oorloch maeckte quijt³⁴

35

En stierdet hoger aen, nu horende 'tverwijt³⁵

 

Gevoelt dat haer de key heeft degelijck geleutert.³⁶

 

De landen aende Scheld' staen als een vlacke see.³⁷

 

Mishaecht u (Brabant) dit, en roepet ah en wee!³⁸

 

Gedenckt hoe over u de Velu heeft gecreten.³⁹

40

Vulcanus, door u last, bedreef dat groote quaet,⁴⁰

 

Neptunus, die verdroot soo wreveligen daet,⁴¹

 

Heeft met gelijcke maet u weder ingemeten.⁴²

Den bril dien ghy, papou, gemaect hadt voor de geusen⁴³

Maer hieltse voor u self en toond'se haer van vers⁴⁴
Die hebben sy u met een gauheyt wt de mers⁴⁵

33 verpeutert: verknoeid (Brabant en Vlaanderen waren de gewesten, die van Graaf Willems Schelde-aanval hadden te lijden).

34 Iunta: na Spinola's terugroeping in 1627 was het bestuur der Zuidelijke Nederlanden geheel op Spaansche wijze ingericht. De Raad van State was er vervangen door twee juntas (junta = Spaansche naam voor iedere vergadering, die zich met staatszaken bezighoudt), beide afhankelijk van den Raad van Vlaanderen en Bourgondië te Madrid; die haer 'tvolck van oorloch maeckte quijt: die zich had ontdaan van 't krijgsvolk (In 't voorjaar waren nl. de beschikbare Spaansche troepen naar den Boven-Rijn gezonden om daar tegen Gustaaf Adolf te opereeren).

35 hoger aen: hooger op (nl. langs de rivier, dus: naar den Boven-Rijn).

36 dat haer de key heeft degelijck geleutert: dat zij flink aan 't malen is geweest.

37 als een vlacke see: nl. tengevolge van 't doorsteken van den Kouwensteinschen dijk.

38 roepet: roept (gij).

39 de Velu heeft gecreten: nl. bij den Spaansch-Keizerlijken inval tijdens 't beleg van Den Bosch in 1629 (cf. pag. 87, reg. 141 en vlgg., en ‘Verwoestinge der Veluwe’ op pag. 96).

40 Vulcanus: (de god van) het vuur.

41 Neptunus: (de god van) de zee; wreveligen: slechte, zondige.

42 met gelijcke maet u weder ingemeten: u met gelijke munt betaald.

43 papou: scheldnaam voor paapschgezinde; voor de geusen: woordspeling, samenhangende met de verschillende beteekenissen van ‘bril’. De Spanjaarden bedoelden met ‘bril voor de geusen’ een fort om hen te dwingen, maar Revius vat het letterlijk op als een ‘verre-kijcker’ (reg. 56) voor (= ten dienste van) hen.

44 van vers: van verre.

45 met een gauheyt: behendig; mers: mars, (hier) zak.

[p. 131]

 

Gelichtet, sonder eens te breken of te kneusen.⁴⁶

 

Sy setten hem nu self al lachend' op haer neusen⁴⁷

 

En sien daer veldewaerts door henen rechts en dwers,⁴⁸

 

Sy sien dat uwen buyl begint te worden schers,⁴⁹

50

Sy sien dat Spanjaerden sijn menschen en geen reusen.

 

Hoe claer is dese bril! ick haddet noyt gedacht

 

Men can daer loeren door t'Antwerpen in de gracht,⁵²

 

En wat u voorraet is in kelder, schuyr, of spijcker.⁵³

 

Dies mach den papen-knecht hem noemen soo hy wil,

55

Voor desen ist van jocx geweest der geusen bril,⁵⁵

 

Nu is het inder daet der geusen verre-kijcker.⁵⁶

O Grave vanden Berch tot roem en eer geboren,

Ghy hebt sijn Majesteyt soo lang' en wel gedient
Dat ghy geworden sijt sijn alderbeste vrient;
Dat heeft hy menichmael en heylichlijck gesworen.

Tot Velt-heer heeft hy u noch onlangs wtgecoren

Bewijsende dat hijt van herten met u mient,⁶²
Ghy proeftet inder daet, en sijne Princen sient,⁶³
Verbaest dat ghy in gonst haer alle gaet te voren.

Nu wenscht den Coninck dat hy u omhelsen mach.

Hy wil u hoger noch verheffen als hy plach,
Want sulcken cloecken hooft heeft hy van doen in Spanjen.⁶⁷

46 sonder eens: zonder ook maar.

47 nu self: terwijl de Spanjaarden zelf hun ‘den bril op den neus’ hadden willen zetten (woordspeling als bij reg. 43).

48 rechts en dwers: rechtuit en zijwaarts.

49 buyl: (geld)buidel; schers: schaars voorzien, leeg.

52 in de gracht: waar de schepen met levensmiddelen en krijgsbehoeften liggen (?).

53 spijcker: (koren)schuur.

55 van jocx: voor de grap.

56 der geusen verre-kijcker: misschien omdat de verovering den Nederlanders een inzicht gaf in de verzwakte macht der Spanjaarden, maar waarschijnlijk meer om de woordspeling dan met een bepaalde bedoeling zoo genoemd.

62 met u mient: goed met u meent.

63 proeftet: ondervindt het.

67 cloecken: flink, verstandig; heeft hy van doen: heeft hij noodig.

[p. 132]

 

Soo sprack Leganes. maer den Grave, diet verstont,⁶⁸

 

Antwoorde hem: Mijn hooft, eer ickt na Spanjen sont,

70

Ick leydet in den schoot des Princen van Oranjen.

Dry hoofden van het volck wel-eer met Mose twisten,

'tWas Core, Abiram, en Dathan, die den gront⁷²
Der aerde, door Gods last opscheurende, verslont⁷³
Met alle die van haer vermeten handel wisten.^71-7474

Nu sent ons Oostenrijck dry afgevallen Christen⁷⁵

De wreetste diemen noyt in Nederlant en vont,⁷⁶
Ons 'teedele Maestricht te rucken wt den mont,
Tot schade van het lant, tot vreugde der papisten.

O drymael-groote God, der vromen stercke vrint,

Die drymael hebt vervloeckt die Christum niet en mint,⁸⁰
Soo goedich als ghy ons dry steden hebt gegeven,⁸¹

68 Leganes: over diens onderhandelingen met Van den Bergh vond ik slechts het volgende (Gachard in de Biographie nationale de Belgique): ‘... l'infante (= aartshertogin Isabella van Oostenrijk) ... ayant su, dans l'été de 1630, du marquis de Leganes, que le comte lui avait témoigné la crainte d'être arrêté et privé de la charge de général de l'artillerie, elle manda au marquis de le tranquilliser, de l'assurer de la satisfaction qu'elle avait de sa personne, et de lui dire qu'il ne serait fait aucune nouveauté en ce qui le touchait. Cependant Philippe IV lui retira le commandement de l'artillerie, en le nommant l'un des mestres de camp généraux de l'armée. Quelque temps après, il résolut de l'appeler en Espagne, pour l'y mettre à la tête de toute la cavalerie, et il chargea l'infante de le lui faire savoir: mais cette princesse s'en abstint, jugeant que le comte n'accepterait pas la situation qu'on lui offrait dans la Péninsule, et ne voyant pas comment on pourrait l'obliger de l'accepter.’ Blijkbaar is Revius dus niet van alle bijzonderheden even goed op de hoogte geweest; diet verstont: die het begreep, nl. dat Filips hem slechts naar Spanje wilde lokken om hem daar onschadelijk te maken.

72 die is object.

73 opscheurende: openscheurende.

71-74 cf. Numeri 16.

74 handel: gedrag, optreden.

75 Oostenrijck: het Oostenrijksche of Habsburgsche Huis, waartoe zoowel Filips IV van Spanje als Keizer Ferdinand II van Duitschland behoorden.

76 noyt.. en vont: ooit vond.

80 hebt vervloeckt: nl. door hem telkens een stad te ontnemen.

81 soo goedich als: evenals Gij ons in Uw goedheid; dry steden: Venlo, Stralen en Roermond (cf. boven, reg. 15-28).

[p. 133]

 

Maeckt ydel door u macht den raet van dese dry,⁸²

 

En schickt dat haren naem altijt vergeten sy⁸³

 

Of tot haer smaet en hoon mach eeuwichlijcken leven.

Graef Ian sat op een creeft, 'tis niet seer lang geleden,

En riep met bly gebaar: dat gelt na Hollant toe.⁸⁶
Den creeft quam op de loop, en, ick en weet niet hoe,⁸⁷
Is met hem aerseling tot in de Palts gereden.^85-8888

Graef Ian vont in de Palts (verschricket voor de Sweden)⁸⁹

Een Corde-wagen die hem opnam mat en moe,⁹⁰
En rolde met de vracht soo lustich als een koe⁹¹
Naet leger voor Maestricht, dat dacht hy te vertreden.

Graef Ian wou datmen hem sou cruijen door de Maes.

De snoecken keken op en snapten na het aes,⁹⁴
Maer sijnen wagen brack, en hy viel inde modder.^93-95

O Ian, nu wordy Ian. ick seyde het u wel⁹⁶

Dat ghy ten tweeden mael verliesen soudt het spel.
Den Prins een meester is, en ghy sijt maer een brodder.

De Papen heymelijck heel Duyts-lant overvielen

En hebben het gestort in een soo fellen brant.^99-100

82 den raet: het voornemen, besluit.

83 schickt: beschik, maak.

86 gebaar: wijze van doen, houding; dat gelt: dat gaat er op los.

87 op de loop: aan 't loopen.

85-88 toespeling op den mislukten tocht van 1631.

88 aerseling: achteruit.

89 de Sweden: die onder Gustaaf Adolf voortdurend de Paltz bedreigden.

90 Corde-wagen: crodewagen, kruiwagen (woordspeling met den naam Cordua).

91 soo lustich als een koe: (ironisch) heel traag en moeizaam.

94 snapten: hapten.

93-95 spottende toespeling op de mislukte pogingen der Spanjaarden om naar de rechterzijde van de Maas over te steken.

96 nu wordy Ian: nu verlies je het spel (aan het kaartspel ontleende uitdrukking).

99-100 deze regels slaan op de krachtige actie der Katholieken en het uitbreken van den Dertigjarigen oorlog in Duitschland.

[p. 134]

 

De Papen heymelijck nu soecken Nederlant

 

Te vullen met het schuym van allerhande fielen.¹⁰²

 

De Papen heymelijck ons pogen te vernielen

 

En trachten van Gods volck t'ontstrengelen den bant.

105

De Papen heymelijck omsweven see en sant¹⁰⁵

 

Verkeerende 'tgeloof, verwerrende de sielen.^103-106106

 

Der Papen heymelijck voornemen comt aent licht.

 

Sy hebben Papen-heym gesonden voor Maestricht

 

In vredelijcken schijn met vyantlijcke wapen.¹⁰⁹

110

O Staten van ons lant, die houdet woort en eet,

 

En nimmer het verbont met yemant overtreet,

 

Siet hier de nabuyrschap en trouwe vande papen.

Op, Papenheym, 'tis tijt dat ghy laet sien de hacken

En sleypet met u wech dit duyvelsche gebroet,
Dat Romen heeft geteelt en Spanjen heeft gevoedt.¹¹⁵
Fris op, eer datmen u vernestelt de casacken.¹¹⁶

Gelooft vry dat voor u wat anders was gebacken,¹¹⁷

Die soo begeerich quaemt te suypen onse bloet.
Doch 'tblijckt dat uwen lust al vroechjes is geboet¹¹⁹
Nu ghy soo veerdich zijt u spillen op te packen.¹²⁰

102 fielen: fielten (het is niet dadelijk duidelijk, of Revius de in Holland werkzame priesters bedoelt dan wel de Katholieke legers).

105 omsweven see en sant: (voor:) zijn overal aanwezig.

103-106 hier wordt gedoeld op de activiteit der Katholieke priesters in de Republiek, waarin Revius een aanslag ziet op de Noord-Nederlandsche eenheid (ontstrengelen van den bant).

106 verkeerende: veranderende (hier in ongunstigen zin).

109 in vredelijcken schijn: Pappenheim kwam immers onder het mom van neutraliteit.

115 Spanjen heeft gevoedt: Pappenheim had zich immers met zijn leger in dienst van Isabella gesteld (zie de aanteekening bij reg. 109).

116 vernestelt de casacken: mores leert.

117 dat voor u wat anders was gebacken: dat u nog wel wat anders te wachten stond.

119 geboet: bevredigd.

120 spillen: spullen, zaken.

[p. 135]

 

Ghy hebt te goeden coop betreden Nederlant,¹²¹

 

Al hebdy op het lest u leger afgebrant¹²²

 

Weest daer niet treurich om, dat heeft niet te bedieden.¹²³

 

Denckt dat u groot geluck en eere wedervaert

125

Soo uwe boose siel wert vluchtende gespaert.

 

Want het geen schand' en is voor onsen Prins te vlieden.

Geluckich, soo ghy u geluck ten rechten kende,

Inwooners van het schoon en lustige Maestricht!¹²⁸
Van het Maraens gespuys bevindy u verlicht,¹²⁹
Dat voor veel jaren u soo wredelijcken schende.¹³⁰

De Heer, barmhertichlijck aensiende u ellende,

Keert tot u in genae zijn vaderlijck gesicht
En van sijn reyne leer doet glinsteren het licht¹³³
Op dat hy uwen voet tot zijne paden wende.

Ghy hebt voor den tyran en d'afgoden gestre'en,¹³⁵

Ghy hebt ons leet gedaen, en selve veel gele'en.
Nu leerdy doort verlies het beste te verkiesen.

Gelijck, als door den storm beschadicht is een schip,

De menschen altemet haer redden op een clip¹³⁹
Alwaerse lijf en goet gedachten te verliesen.

Finis.

121 te goeden coop: te goedkoop, voor een te lichte straf.

122 leger: legerplaats.

123 niet: niets.

128 lustige: mooie.

129 Maraens: (scheldnaam voor:) Spaansch; verlicht: verlost.

130 voor veel jaren: nl. in 1579, toen Parma op 29 Juni de stad veroverde en er een verschrikkelijk bloedbad aanrichtte.

133 sijn reyne leer: het Calvinistisch Protestantisme (bij de overgave was vrije uitoefening van den Katholieken godsdienst toegestaan, maar een der kerken moest voor de Gereformeerden worden bestemd).

135 d'afgoden: de beelden in de Katholieke kerken.

139 altemet: soms.

Vreugden-rey. Deze cyclus was in 1632 afzonderlijk verschenen onder den titel: ‘Iacobi Revii // Vreugden-rey // Op den gheseghenden // tocht des doorluchtichsten Prince van Oran- // jen int lopende jaer CIƆ IƆ C XXXII. begonnen met het // innemen van Venlo, Stralen, Ruremonde, neffens an- // der sterckten des Vyants, ende roemelijck be- // sloten met het wonderbaer verove- // ren der geweldige stat // Maestricht. // Vignet // Tot Deventer, // By Sebastiaen Wermbouts Boeckdrucker // wonende op den Poot inden Vergulden Bibel, // Anno 1632.’ Een exemplaar daarvan bevindt zich in de Universiteitsbibliotheek te Gent. - Ik volg de uitgave van 1632, maar teeken de (zeer onbeduidende) varianten van B aan. Titel. B heeft: ‘op den tocht; 1632; ende besloten met het veroveren van Maestricht.’ Tweede titel komt in den druk van 1632 voor boven het eerste sonnet, maar werd door mij hier als overbodig weggelaten. Hij luidt: ‘Iacobi Revii // Vreugden-rey // Op den gesegenden tocht des doorluchtichsten Prince // van Oranjen int lopende jaar // streep // CIƆ IƆC XXXII.’; 7. B heeft: Ja Dedalus; 16. B heeft: Wijckt.

* Dry Steden: Venlo en Stralen gaven zich op 4 Juni over, Roermond den 6den; Anagr.: anagramma, verschikking der letters, zoodat daarmee nieuwe woorden worden gevormd.

31. B: Jesuwijt; 32. B: heer-oom.

* Ses schanssen: terwijl Frederik Hendrik 't beleg van Maastricht aanving, trok Graaf Willem van Nassau-Siegen (kleinzoon van Jan den Oude) met sloepen de Schelde op, stak den Kouwensteinschen dijk (even ten N. van Antwerpen) door en veroverde de Schelde-schansen: Kruisschans, St. Jacob, Peckgat, St. Ambrosio, St. Martin of Hoogewerf en Sint Anna of Geusenbril (zie de teekening onder bijlage II).

37. B. heeft een drukfout: aenden Scheld'; 43. B heeft een drukfout: boor de geusen.

* Geusen-bril: zoo werd door de Spanjaarden het fort St. Anna bij het Saftinger gat genoemd. Dank zij dit fort konden zij vanuit Antwerpen elk oogenblik ongehinderd op de Wester-Schelde verschijnen, zoodat de verovering daarvan door Graaf Willem van groote beteekenis was. Over het woord ‘bril’ (‘vanouds niet zelden in toepassing op een kasteel, eene citadel, bestemd om eene stad te beheerschen en te bedwingen’) zie men het Ned. Wrdb. III, 1381.

* Graef Hendrick vanden Berch: deze werd in 1573 geboren als zoon van Graaf Willem IV van den Bergh en Maria van Nassau, zuster van Willem den Zwijger. Door het verraad van zijn vader jegens de Staten in 1583 kwam hij aan den Spaanschen kant en bleef dien ook later trouw. Na de terugroeping van Spinola in 1627 stond hij een tijdlang aan het hoofd der Spaansche troepen in de Nederlanden, tot hij in 1631 werd terzijde gesteld voor den markies de Santa Cruz. Dit was een der voornaamste redenen, waarom van den Bergh zich bij de oppositie aansloot en deelnam aan de opstandspoging van 1632. (cf. boven, de aanteekening bij reg. 15).

68. B mist de komma achter ‘Grave’.

* Dry afvalligen: nl. de graef van Pappenheim, die in 1614 tot het Katholicisme was overgegaan, Graaf Jan van Nassau, in 1613 Katholiek geworden, en Graaf Hendrik van den Bergh (zie de aanteekening bij het vorige sonnet). Revius kende blijkbaar de rol, die deze laatste in 1632 speelde, niet goed - of hij bleef hem wegens diens Katholicisme opzettelijk als een vijand beschouwen.

85, 89, 93, 96 (2 ×): B heeft: Jan.

* Graef Ian en Cordua: na zijn nederlaag op het Slaak in 1631 (zie de ‘Postilion’ op pag. 107) had Graaf Jan van Nassau zich in de Paltz bij den Spaanschen generaal Don Gonsalva Hernandez de Cordova gevoegd. Deze laatste was in snelle dagmarschen naar het Noorden gerukt en vereenigde zich bij Thienen met de hoofdmacht der Spanjaarden onder Santa Cruz, die moest trachten Maastricht te ontzetten.

* Papenheym: deze had einde Januari 1632 zijn diensten aangeboden aan Isabella. Zij nam deze aan en in Augustus 1632 verscheen Pappenheim eigenmachtig aan de Maas, maar onder het mom van neutraliteit. Hij liet den Prins weten ‘dat hy niet en quam om hem ende de Heeren Staten te offenseren, maer dat hy gesonden was van wegen den Cheur-vorst van Ceulen, om de rebelle Luyckenaers te straffen’ (Knuttel, Pamfletcatalogus no. 4298, blz. 54). Deze eigenmachtige daad werd hem door den Keizer en de aanvoerders der Liga hoogst kwalijk genomen, maar tenslotte liep de zaak voor hem met een sisser af.

* Vlucht van Papenheim: den 17den Augustus werd de hoofdaanval van Pappenheim op Frederik Hendriks stellingen aan den rechteroever der Maas afgeslagen. Na de overgave der stad op den 22sten trok Pappenheim terug op Meersen, vereenigde zich nog een oogenblik met Santa Cruz, maar trok weldra terug naar den Rijn en vandaar naar Wallensteins leger in Saksen.

121. B. heeft: koop; 122. B heeft een drukfout: hebby; Finis ontbreekt in B, evenals het in de uitgave van 1632 daaronder nog voorkomende vignet.

* Maestricht verovert: de stad werd den 22sten Augustus door haar gouverneur, baron de Lede, overgegeven.