Over-Ysselsche sangen en dichten

T'samen-sprekinge
des alder doorluchtichsten Konincx van Sweden, ende der Maegdenborchsche nymphe.^*

Wttet Hoochduyts vertaelt.
KONINCK. NYMPHE.

K. Hoewel in dees contrey geen wellust is te halen¹
Alwaer (soo my bedunckt) het schuym der Canibalen,²

De grim, de moort, den vloeck, der hellen duysternis³

En watmen haett' of schouwt te saem gevloten is,⁴

(Hier stroomt het Christen bloet, hier sijn de grote sielen⁵

* T'samen-sprekinge. Een gesprek tusschen Gustaaf Adolf en de stedemaagd van Maagdenburg, na de verwoesting der stad op 20 Mei 1631 door de keizerlijke troepen van Tilly en Pappenheim; Nymphe: (hier) stedemaagd; wttet Hoochduyts vertaelt: het origineel durf ik niet met volstrekte zekerheid aanwijzen. In zijn ‘Die Lieder des Dreissigjährigen Krieges’ (pag. XXXIV) vermeldt Emil Weller een gedicht, welks titel ‘Gespräch der Kön. Maj. zu Schweden und der Magdeburgischen Jungfrawen’ volkomen met dien van Revius' vertaling overeenstemt. Hij schijnt hiervan echter alleen den titel gekend te hebben en geeft slechts aan: ‘nur eine newe Ausgabe dürfte (es) vielleicht sein’ van het ‘Tröstliches Gespräch, Königlicher Majest. in Schweden, mit der, von aller Welt verlassenen, nunmehr verheerten und verösigten Stadt Magdeburg.’ Dit laatste bevindt zich op de Zentralbibliothek te Zürich en kon dus voor mij worden gefotografeerd. Revius heeft óf inderdaad naar een variant hiervan vertaald, òf den vaak eenigszins onbeholpen en onsamenhangenden Duitschen tekst hier en daar wat bekort en gewijzigd. In ieder geval is de overeenkomst tusschen zijn vertaling en het ‘Tröstliches Gespräch’ zoo groot, dat ik dit laatste ter vergelijking onverkort afdruk als bijlage III.

1 contrey: landstreek; wellust: genoegen, vreugde.

2 bedunckt: dunkt.

3 grim: woede.

4 schouwt: schuwt; gevloten: gevloeid.

5 de grote sielen: nl. der duizenden bij de plundering en den brand der stad omgekomen burgers.

[p. 117]

 

Gestegen inde hoochd' op root-gegloeyde wielen.⁶

 

Hier ruyscht een tranen-meyr, hier crijscht een naar gesucht,⁷

 

Hier maeckt de stilte self een yselijck gerucht)

 

Noch wil ick dit gewest met coenen moet betreden.⁹

10

U val ick eerst te voet met vuyrige gebeden

 

O God, wijst my den pat, en effent my de baen

 

Soo sal ick sonder schrick met grote schreden gaen,

 

Soo vrees' ick voor geen vrees' alwaert dat al de spoken¹³

 

Die inden afgront zijn my quamen hier bestoken,¹⁴

15

De dootslach, het verraet, ick duchtse niet met al,¹⁵

 

Dewijl ick eer en seeg' met u bevechten sal.

 

O edel Maegde-borch, ick hoopte, uwer cronen

 

Ter eeren, noch gevaer noch arbeyt te verschonen,^17-1818

 

'tEn waer de grote God somwijl den swacken mensch¹⁹

20

Om oorsaeck hem bekent ontleyde zijnen wensch.²⁰

 

Doch moet de reyne liefd', o eere der Ioncvrouwen,²¹

 

Die ghy tot inde vlam te my-waerts hebt behouwen

 

Noch onvergeten zijn. de werelt sal verstaen²³

 

Dat ick u noyt en looch. N. Ick twyfel daer niet aen.²⁴

25

K. Hoe! ben ick niet alleen? hoor ick niet yemants rede

 

Met clagelijcker stem? N. wt clagelijcker stede,²⁶

 

In clagelijcker tijt. K. het geeft noch eens geluyt,²⁷

 

Hoe wel ick niemant sie. 'ken weet wat dit beduyt.²⁸

6 op root-gegloeyde wielen: op roodgloeiende wielen - in een wagen van vuur?? Daarmee zou dan het brandende Maagdenburg bedoeld moeten zijn, terwijl de plaats tevens een herinnering zou bevatten aan 2 Koningen 2:11.

7 tranen-meyr: tranenzee.

9 noch: toch; dit gewest: (hier) deze plaats.

13 alwaert: al ware het.

14 afgront: hel.

15 niet met al: heelemaal niet.

17-18 uwer cronen tereeren: ‘ter wille van uw (maagden) krans’. Het wapen van Maagdenburg vertoont een open stadspoort met tusschen de beide torens een maagd, die in de rechterhand een krans omhoog houdt. De gedachte aan ‘maagdenkrans’ (voor: maagdom) lag dus voor de hand, terwijl bovendien het vervolg (cf. reg. 51-52) en de hier veel uitvoeriger Duitsche tekst mij in mijn opvatting versterken.

18 arbeyt: moeite, inspanning.

19 'ten waer: (en ik zou ze ook niet gespaard hebben) ware het niet, dat....

20 hem: nl. God; ontleyde: ontzegde.

21 doch: toch.

23 noch onvergeten zijn: ook nu niet vergeten worden.

24 dat ick u noyt en looch: nl. in mijn beloften van trouw: dat ik u ook nu nog trouw blijf.

26 clagelijcker beteekent de eerste maal ‘klagende’, de beide volgende keeren ‘beklagenswaardige’; stede: plaats.

27 het geeft noch eens geluyt: er wordt nog eens gesproken.

28 'ken weet: ik weet niet.

[p. 118]

 

N. Ick bent, o Coninck groot die tweemael heb gesproken.

30

Ah! vlie van desen oort, daer 't alles is verbroken

 

Wat God of mensch oyt hiel voor heylicht ende goet.

 

Keerteenmael namy toe met een beweecht gemoet

 

Dat hemelsch aengesicht: siet de versengde haren

 

Die corts met sachte sijd' en gout gevlochten waren.³⁴

35

't Geschrompelt voorhooft, dat gelijck een elpen-been

 

Tot een verwondering' van alle menschen scheen.³⁶

 

Siet dese wangen aen, die onlangs men sach blosen

 

(Ah! onlangs, vromer helt) als ongeraecte rosen.³⁸

 

Het gantsche lichaem als een gladden diamant,

40

Nu is het al verscheurt, nu is het al verbrant.

 

Hier is het half gevilt, hier dodelijck doorsteken,

 

(O wreker aller smaet, wilt desen jammer wreken!)⁴²

 

Hier een verlemmet lit, hier is een strijm en buyl,⁴³

 

Ist wonder dat ick staech van smerten crijt en huyl?

45

Siet aen de cleding' daer mijn lijf mee is omgeven,

 

Soo snood' en heb ick noyt gedragen van mijn leven.⁴⁶

 

Ick was gesmucket op met purper en met gout,⁴⁷

34 corts: korten tijd geleden.

36 scheen: blonk.

38 vromer: dappere; ongeraecte: ongerepte.

42 wreker aller smaet: God (‘o Rächer lieber Gott’).

43 verlemmet: verminkt; strijm: striem.

46 snood': schamele.

47 gesmucket op: versierd.

[p. 119]

 

Veel Vorsten vryden my. maer ick bleef ongehout.⁴⁸

 

Ick was die frissche maecht, die list noch schone woorden,

50

Noch cracht, noch hogen moet ter ontucht en becoorden.⁵⁰

 

Nu ben ick, laes! geschent. maer mijn gemoet blijft maecht,

 

En d' onverwonnen siel een eeuwich cransken draecht.⁵²

 

K. O Ioncvrou hooch bedroeft! o Ioncvrou meer onsalich

 

Als oyt Polyxena! de doot is niet so sma'lijck⁵⁴

55

Als dit u ongeval. maer segt doch wie het sy

 

Die aen u oeffende so groten tyranny?

 

Segt oock van waer ghy comt, en waer ghy hebt gewonet?

 

Waer-henen ghy my kent? ah! die u soo gehonet⁵⁸

 

En ondertreden heeft, corts (leef ick) proeven sal⁵⁹

60

Doort scherp van mijn geweyr een onverhoeden val.⁶⁰

 

Want ick hier ben geland't om het gedrocht te jagen⁶¹

 

Dat Duytschlant heeft geset in ongetelde plagen.

 

Wat twyfel ick? voorwaer 'tsijn dees' en anders geen

 

Die U, bedruckte maecht, soo wreden schennis de'en.

65

N. Ghy treftet, grote Vorst. de Sclaven, de Heyducken,⁶⁵

 

De Munnicken, de God-vergeten Mammelucken,

 

Ia door haer sweirt en vlam de Keyserlijcke macht⁶⁷

48 ongehout: ongehuwd.

50 hogen moet: fierheid.

52 cransken: cf. de aanteekening bij reg. 17-18.

54 Polyxena: dochter van koning Priamos van Troje, na den val der stad door de Grieken aan de schim van Achilles geofferd, omdat deze verraderlijk vermoord was, toen hij haar als zijn vrouw zou ontvangen om daarna over te gaan naar den kant der Trojanen.

58 waer-henen: vanwaar, hoe.

59 ondertreden: vertrapt corts: binnenkort; proeven: ondervinden.

60 geweyr: wapen, (hier) zwaard.

61 hier: nl. in Duitsch-land.

65 treftet: raadt het; Sclaven: o.a. de beruchte Keizerlijke Croaten; Heyducken: Hongaarsche soldaten; Munnicken: monniken; Mammelucken: hier in de vage beteekenis van ‘woeste krijgers’, maar tevens beleedigend door de aanduiding van Christenen met een Mohammedaanschen naam.

67 de Keyserlijcke macht: als samenvatting van de in reg. 65 en 66 genoemden.

[p. 120]

 

Heeft my om eer, om glants, en mijne Borch gebracht.⁶⁸

 

Ick ben, owee! geweest van adelijcken stande,

70

Voogdes van Maegdeborch, beroemt in allen lande,

 

Maer nu geschopt, gesleurt, berovet en verbrant.

 

O bitter hertenleet! o onverdiende schand'!

 

Doch heeft den Water-god geroert met mede-dogen⁷³

 

(Ick hebbe self gesien betranet bey sijn ogen)

75

My tot een Nymph gemaeckt hier in der Elven vloet.

 

Dees' oever is mijn bedd' en dit is al mijn goet.

 

Hoe waert oock moghelijck dat ick u niet en kende

 

Soo dier aen my verlooft? cander aen 'swerelts ende⁷⁸

 

Een Volck of Lantschap sijn alwaer-men niet en weet'

80

De cloeckheyt, het geluck, de deuchde vanden Sweed'?

 

K. Vergeeft my, eed'le nymph. N. wat sal ick u vergeven?

 

K. Dat ic my heb versuymt. N. des moorders hert moet beven.⁸²

 

My rouwt de deuchde niet. K. onwanckelbaer gemoet!⁸³

 

N. Dat sal mijn crone zijn, mijn eeuwigblijvend' goet.⁸⁴

85

K. O dappere Princes die ick soo seer besinne!⁸⁵

 

N. O dapp're Prins. K. schenckt my een teken uwer minne.

68 heeft my om eer gebracht: heeft mij van mijn eer beroofd.

73 doch: toch; den Water-god: de stroomgod van de Elbe, waaraan Maagdenburg ligt.

78 so dier: met zoo dure eeden.

82 my heb versuymt: nalatig ben geweest, te lang heb getalmd.

83 my rouwt de deuchde niet: ik heb er geen spijt van, dat ik mijn deugd, reinheid, tegen den vijand heb trachten te verdedigen.

84 dat zal mijn eeuwige roem zijn (cf. ook reg. 51-52).

85 besinne: bemin.

[p. 121]

 

N. Neemt een versenget haar. want ick van al mijn haav'

 

Niet meer te geven heb. K. het is de waartste gaav'⁸⁸

 

Die my op aerden can van nu af wedervaren.

90

Tot danckbaerheyt wil ick mijn leven oock niet sparen.

 

'tVleys uwer vyanden hoop' ick u spaed' en vroech⁹¹

 

Te off'ren, priesters in mijn leger sijn genoech.⁹²

 

N. Dat wensch ick, edel Vorst. de smerten condy mind'ren

 

Daer van ick ben omset; als ick u sie verhind'ren

95

Der worgers grousaemheyt. als haer straf-waerdich bloet⁹⁵

 

Dit water verwen sal, soo werd' ick wel-gemoet.

 

Doch ondertusschen dat u degen hem sal treffen⁹⁷

 

Wil ick tot Godes throon mijn hert en mont op heffen

 

Dat hy door uwe hant des vyants hogen ro'm⁹⁹

100

Wil storten, en sijn volck vertroosten wederom.

 

K. Adieu geminde nymph. heb danck voor uwen segen,

 

Heb danck voor uwe trou, daer u meer aen gelegen

 

Was als aen goet en bloet. adieu geachte maecht,

 

Soo lang daer menschen sijn een groten naem ghy draecht.¹⁰⁴

105

Adieu ick ga ten strijd'. N. en ick totten gebede

 

Om voorspoet, heyl en seeg'. dat uwen voet vertrede

 

Soo wie u wederstreeft. o Prins van hoger aert,¹⁰⁷

88 waartste: kostbaarste.

91 spaed': laat.

92 priesters: nl. de soldaten (de letterlijke beteekenis, zooals in den Duitschen tekst, past hier m.i. niet).

95 worgers: moordenaars.

97 ondertusschen dat: terwijl.

99 hogen ro'm: trotsche pralerij.

104 ghy draecht: met futurumbeteekenis: zult gij dragen.

107 van hoger aert: van edel karakter.

[p. 122]

 

Die alle scepters zijt en alle cronen waert.

 

 

 

1.

 

Daer gaet hy heen, de Son van deugde,

110

De wtvercoren crijges-Vorst.

 

Door hem, o God, geeft vreed' en vreugde

 

Waer na u arem hoopken dorst.

 

Den vyant trotst op peirt en wagen,¹¹³

 

Maer in Gods naem de cans wy wagen.

 

 

 

2.

115.

Wat winnen doch al de tyrannen

 

Met haer verblinde raserny?

 

Of zy ons wt de werelt bannen

 

Soo blijft ons doch den hemel vry.

 

Den vyant trotst op peirt en wagen.

120

Maer in Gods naem de cans wy wagen.

 

 

 

3.

 

Wie tegen God ten hemel spouwet¹²¹

 

Die spouw't hem self int aengesicht:¹²²

 

Wie Godes volck alhier benouwet

 

Sal niet ontvlieden het gericht.

125

Den vyant trotst op peirt en wagen,

 

Maer in Gods naem de cans wy wagen.

 

 

 

4.

 

Sijt doch getroost en onvertsaget

 

Ghy cleyne wormken Israël,¹²⁸

 

Het sweirt van Babel u nu plaget,¹²⁹

130

Maer dat aen Godes oordeel stel.¹³⁰

 

Den vyant trotst op peirt en wagen,

 

Maer in Gods naem de cans wy wagen.

 

 

 

5.

 

God is een helper wt elenden

 

Een vaste borch, een stercke rots,^133-134

135

Hy weet der sijnen druck te wenden

 

Hoe groot oock sy des vyants trots.

 

Misschien den helt die daer gaet wand'ren,¹³⁷

 

Sal alles, door Gods gunst, verand'ren.

113 trotst: vertrouwt pralend.

121 spouwet: spuwt.

122 hem self: zichzelf.

128 wormken Israël: cf. Jesaja 41:14.

129 Babel: (voor) Rome.

130 stel: laat over.

133-134 cf. Psalm 18: 3.

137 gaet wand'ren: wegwandelt, weggaat.

T'samen-sprekinge. Chronologisch is de plaatsing van dit gedicht niet onjuist. Het wil nl. niet zoozeer een bepaalde gebeurtenis (de verwoesting van Maagdenburg) behandelen, als wel het groote vertrouwen onder woorden brengen, dat de Protestanten omstreeks het einde van 1631 en het begin van 1632 in Gustaaf Adolf stelden. Daarom sluit het onmiddellijk daarna volgende vers ‘Opweckinge aende Bataviers’ er dadelijk bij aan: het vertrouwen moet brengen tot een daad, zooals ook de Winterkoning er een gaat wagen; 1. B heeft een drukfout: iste.

56. B heeft een drukfout; aen n; 64. B beindigt den regel met een komma.

69. B heeft een drukfout: icb; 74. B heeft ‘betraent’, wat echter in strijd is met de maat.

95. B heeft een drukfout: worgens; 96. De komma na ‘sal’ ontbreekt in B; 102. B heeft: aengelegen; 106. B heeft geen enkel leesteeken na ‘seeg'’.

118. B heeft een drukfout: docht; 137. B beëindigt den regel ten onrechte met een punt.