Groeten van Elders

Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur

[p. 120]

Groenland

Soms horen we over een aardrijkskundige naam zeggen dat hij ‘doorzichtig’ is. Men bedoelt dan meestal dat hij gevormd is uit woorden waarvan de betekenis aan iedereen duidelijk is. Daarmee is evenwel de vraag naar de betekenis van die naam als plaatsnaam nog niet onmiddellijk beantwoord. Een aardige illustratie daarvan vormt de naam Groenland. In alle Germaanse talen zijn de begrippen groen en land bekend. Het zijn beide woorden waarmee niemand moeite zal hebben. Toch valt het niet te ontkennen dat er een verschil bestaan moet hebben tussen de betekenis van de naam van het enorme eiland in de Noordelijke Ijszee en die van bij voorbeeld een stuk land in Haaksbergen dat ook Groenland heet. In het eerste geval hebben we waarschijnlijk met een reclametruc te maken. Volgens een IJslandse bron gaf de ontdekker, Erik de Rode, het eiland een naam met Groen- ‘omdat hij hoopte kolonisten aan te trekken als het land een goede naam kreeg’. Intussen zijn er anderen die menen dat de ondernemersgedachte misschien toch een iets minder centrale rol bij die naamvorming gespeeld heeft. Volgens hen zou Groenland zijn naam gekregen hebben omdat de Vikingen er meer begroeiing aantroffen dan zij verwacht hadden of omdat het landijs op hen een groene indruk gemaakt had.

Dichter bij huis en dan niet alleen in Haaksbergen, maar ook in Enum, Diever, Lievelde en zo vele andere plaatsen hebben we met een ander soort naamvorming te maken. Hier zijn het namelijk niet de woorden groen en land die tot een aardrijkskundige naam zijn samengevoegd, maar is het een zelfstandig naamwoord groenland dat tot naam geworden is. Het is de verhouding tussen dit woord groenland en de op vele plaatsen in Nederland voorkomende veldnaam Groenland die ik nader wil bekijken.

[p. 121]

Vragenlijst

We gaan daarvoor terug naar een vragenlijst die de afdeling Naamkunde van wat toen nog de Centrale Commissie voor Onderzoek van het Nederlandse Volkseigen heette in 1948 naar zijn medewerkers uitgezonden heeft. In die lijst werd onder meer gevraagd naar de woorden die ter plaatse in gebruik waren om grasland mee aan te duiden. Uit de antwoorden kwam naar voren dat in een deel van het land het woord groenland als algemene aanduiding voor grasland of weiland bekend was. Op bijgaande kaart kan men zien dat het gebied waar dit het geval was, bestond uit de provincie Groningen, het grootste deel van Drenthe en één plaats in Overijssel, namelijk Staphorst.

Op dezelfde kaart heb ik aangegeven waar ik in Nederland de

[p. 122]

naam Groenland als veld- of boerderijnaam aangetroffen heb. Het valt onmiddellijk op dat slechts een deel van deze namen in het gebied voorkomt waar in 1948 het woord groenland voor ‘grasland’ bekend was. Hoe moeten we dat verklaren? Is het verspreidingsgebied van het woord groenland oorspronkelijk groter geweest of is een aantal van de Groenland's die ik gevonden heb niet uit dit woord maar op een andere manier ontstaan?

Eerst moeten we ons misschien echter met de vraag bezighouden waarom er niet meer vermeldingen van de naam Groenland in het eigenlijke groenland-gebied te vinden zijn. Dat komt waarschijnlijk door de betekenis van het woord groenland. Hiermee wordt grasland zonder meer aangeduid. Voor speciale typen grasland, zoals hooiland, hoge, lage, drassige, oude of nieuwe weiden heeft men vaak andere woorden. Als een zelfstandig naamwoord de functie van een plaatsnaam krijgt, is dat dikwijls omdat de naamgever meent dat dit woord de betreffende plaats voldoende nauwkeurig karakteriseert. Concrete, duidelijk omschreven begrippen zullen daar eerder voor in aanmerking komen dan vagere, meer algemene termen. Vandaar dat we veel vaker Made, Beemd en Weide als veldnaam tegenkomen dan Groenland. Hetzelfde geldt trouwens voor bouwlandnamen. De veldnaam Akker treedt veel frequenter op dan de veldnaam Bouwland.

Woordenboeken en historische bronnen

Ik durf niet met zekerheid te zeggen of het woord groenland in 1948 inderdaad alleen in het op de kaart aangegeven gebied bekend was. De vragen op de lijst van dat jaar waren namelijk nogal onduidelijk geformuleerd. Ik heb de indruk dat verschillende invullers ze niet helemaal begrepen hebben.

De dialectwoordenboeken helpen ons wat het probleem van de verspreiding van groenland betreft niet verder. Ik vond het woord alleen vermeld in de Groningse woordenboeken van Molema en Ter Laan en het Drentse van Pan.

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal, deel 5, kent een ruimer verspreidingsgebied voor groenland dan we tot nu toe gezien hebben. Het betrekt ook de hele provincie Overijssel erbij. Als we bedenken dat dit vijfde deel uit 1900 dateert, mogen we daaruit misschien concluderen dat de term groenland zich naar het

[p. 123]

noordoosten aan het terugtrekken is. Dit vermoeden wordt versterkt wanneer we nagaan wat de historische bronnen ons kunnen vertellen. Oudere teksten van juridische en kadastrale aard uit Overijssel vermelden het woord inderdaad regelmatig in die provincie. Hetzelfde zien we trouwens ook, zij het in mindere mate, in de provincie Gelderland. Als middeleeuwse vermelding vond ik daar onder andere ± 1465 dat groenlant up Stockemer broick (J.J.S. Sloet, Geldersche markerechten, II, 1913, 48).

Op grond van steekproeven in de overige provincies van ons land krijg ik de indruk dat het woord groenland daar heel vroeg uitgestorven moet zijn, zo het er al ooit voorgekomen is. Alleen Noord-Holland geeft een paar verspreide gegevens. In Blaricum is in 1514 sprake van 20 zwaemaets groenlant (Informacie ... van Hollant ende Vrieslant ... in 1514, 1866, 233). Blaricum ligt in het Gooi. We hebben hier ongetwijfeld met een aansluiting bij het verdwenen, Gelderse groenland-gebied te maken. Een tekst uit Akersloot van 1661 spreekt over soo wel ... groenelanden als ... saetlanden (W.G. Lams, Het groot previlegie en hantvest boeck van Kennemerlandt, 1664, 487). De vorm groeneland is een variant van groenland die een enkele maal ook in de oostelijke provincies optreedt. Van de Noordhollandse dialectwoordenboeken geeft alleen Boekenoogen een citaat waarin groenland, geplaatst tegenover bouwland, voorkomt. Het cirkeltje op de kaart, ten slotte, heeft betrekking op een opgave uit De Beemster. Dit is echter een zeventiende-eeuwse droogmakerij en gegevens uit een dergelijk soort gebieden zijn altijd moeilijk te beoordelen.

Een belangrijke aanwijzing dat een verdwenen woord ooit in een gebied is voorgekomen, is altijd het feit dat het nog in de talen en dialecten van aangrenzende streken in gebruik is. Voor groenland gaat dat naar het zuiden toe in ieder geval niet op. Blijkens de dialectwoordenboeken wordt dit woord nergens in de zuidelijke Nederlanden aangetroffen.

Naar het noordoosten toe ligt de zaak anders. Ik vond vermeldingen van grünland, grönland, gronland in de betekenis van ‘grasland’ in Oost Friesland, het gebied van de Neder Elbe, Noord Friesland en Jutland. Verder weten we dat het woord in het middelnederduits voorgekomen is. We mogen dus aannemen dat er langs de kust van de Noordzee ooit een aaneengesloten groenland-gebied gelegen heeft dat reikte van Jutland tot ergens in

[p. 124]

west-Nederland. In de loop van de tijd is de omvang van dit gebied ingekrompen. De ontwikkeling van dit proces in Denemarken en Duitsland doet hier niet terzake. In ons land kunnen we duidelijk zien dat Groningen en Drente een restgebied vormen van iets wat zich eens veel verder naar het westen en zuidwesten uitgestrekt heeft.

Het belang van het onderzoek van aardrijkskundige namen ligt vaak in het feit dat zij verdwenen taalresten kunnen onthullen. Overal waar wij de de veldnaam Groenland aantreffen zou dat dus een aanwijzing kunnen zijn dat het woord groenland voor ‘grasland’ ter plaatse ooit bekend geweest is. Toch gaat een dergelijke verklaring niet altijd op. Bij Formerum op Terschelling vinden we 't Groenlandje of Grienlantsje dat eigendom van een meneer Griene geweest is. De polder Groenland bij Baambrugge moet oorspronkelijk *de Polder de Groene Molen geheten hebben.

Vernoemingsnamen en familienamen

Dan is er verder een aantal namen aan te wijzen die als vernoemingsnamen verklaard moeten worden. Vooral in de westelijke delen van ons land vernoemde men soms afgelegen stukken land of boerderijen naar ver verwijderde streken die men door scheepvaart of visserij had leren kennen. Groenland is, naast Spitsbergen, in de zeventiende en achttiende eeuw door de walvisvaart bekend geworden. Op verschillende plaatsen in Nederland, vooral in Noord-Holland en Friesland, heeft vernoeming naar deze eilanden plaatsgevonden. Daar ligt dan ook zeker een belangrijk deel van de verklaring voor het feit dat de veldnaam Groenland in die provincies zo frequent voorkomt.

In Noord-Holland moeten we verder ook nog met een andere verklaringsmogelijkheid rekening houden. Veel veldnamen zijn hier ontstaan uit familienamen van eigenaars of gebruikers die men aan een stuk land hechtte. Onder de Noordhollandse familienamen komen op hun beurt nogal wat herkomstnamen of geografische familienamen voor. Daaronder treffen we ook de naam Groenland aan. Zeker in plaatsen waar wat meer vertegenwoordigers van deze familie wonen, zoals Obdam en Heemskerk, is het dus mogelijk dat de veldnaam Groenland niet door vernoeming naar het verre eiland ontstaan is, maar dat we met

[p. 125]

Nederlandse zeelieden bezochten al op het einde van de zestiende eeuw de kusten van Groenland. De verhalen over dit onherbergzame, verre land moeten bij ons grote indruk hebben gemaakt, want we vinden Groenland dikwijls als naam voor afgelegen plekken.

[p. 126]

een lokale familienaam te maken hebben die als veldnaam gebruikt wordt.

Ten slotte vinden we Groenland ook nog in streken waar het woord groenland voor ‘grasland’ niet in gebruik geweest is, de familienaam Groenland niet voorkwam en vernoeming naar walvisvaardersgebieden tot de onwaarschijnlijkheden behoorde. Ik denk bij voorbeeld aan het Groenland in Valkenswaard in het zuiden van Noord-Brabant. Daar moeten wij er volgens mij van uitgaan dat de naam van dat kleine stukje land op dezelfde manier ontstaan is als die van dat reusachtige eiland in de buurt van de Noordpool, namelijk door samenvoeging van de woorden groen en land. En waarom ook niet? Wat de Vikingen konden, daar moeten de Brabanders toch ook toe in staat geweest zijn.