Groeten van Elders

Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur

[p. 127]

‘Ons Indië’ in onze plaatsnamen

‘Indië verloren, rampspoed geboren’. Het was een duistere tekst. Ik begreep hem niet goed, maar ik zie hem nog duidelijk voor me. Hij stond op een fel gekleurd plakkaat dat in een straatje bij ons in de buurt op een schutting was geplakt. Hoewel de diepere strekking van de woorden op dat plakkaat mij ontging, had ik wel door dat het hier een ernstige zaak betrof. Het moest iets zijn dat de gemoederen op dat moment heftig bezighield. Als grote mensen bij elkaar waren, hoorde je ze tenminste opgewonden praten over Soekarno, Linggadjati en politionele acties. En de buren hadden een zoon ‘die in Indië vocht’.

Nu, enkele decennia later, is veel van die opwinding verdwenen. De schutting is gesloopt. Een paar tegenstribbelende eilanden daargelaten heeft Nederland als koloniale mogendheid opgehouden te bestaan. Ja, er leven al weer landgenoten die er nauwelijks weet van hebben dat wij ooit uitgebreide overzeese bezittingen hebben gehad.

Koloniale waar

De Nederlanders vertoonden zich pas laat in de Indische Archipel. In 1596 verschenen de schepen van De Houtman en Keyzer op de rede van Bantam. In 1602 volgde de oprichting van de Verenigde Oostindische Compagnie, de VOC, die al spoedig vaste voet aan de grond kreeg in Bantam en andere delen van Java, op Ambon en op de Molukken. Rijk beladen vloten brachten talloze tot dan toe onbekende koloniale produkten naar het vaderland.

Het leven van de manschappen op de schepen van de VOC was zwaar. Het was dan ook niet eenvoudig matrozen aan te trekken voor de vloot. Velen van hen blijken aangeworven te zijn in

[p. 128]

het buitenland. Wat ons eigen land betreft, kwam het meeste scheepsvolk uit het oosten van. Noord-Holland, het zuidwesten van Friesland en van de Zeeuwse en Zuidhollandse eilanden.

Na anderhalve eeuw handelsbloei begon er verandering te komen in het karakter van de Nederlandse inmenging in Indië. De VOC ging in 1798 failliet en de Staat nam de macht in de Archipel over. Een van de gevolgen daarvan was dat er strengere regels kwamen voor de aanplant van inheemse gewassen. De handhaving van die regels bracht natuurlijk een groei van het ambtenarenapparaat met zich mee. In de loop van de negentiende eeuw nam daarnaast ook het aantal vrije cultures toe en stroomde er meer Europees kapitaal naar Indië.

Lombok

De uitbreiding van het Nederlands gezag en de invoering van nieuwe economische methoden gingen met de nodige schokken gepaard. Al van 1825 tot 1830 had op Java een opstand gewoed, die Nederland slechts met moeite had weten te onderdrukken. Veel ernstiger was het verzet dat de Nederlands-Indische troepen ontmoetten toen zij in 1873 Atjeh trachtten te veroveren. De meeste indruk maakten echter de gebeurtenissen die in het jaar 1894 op Lombok plaatsgrepen. Het koloniale gouvernement mengde zich toen in een burgeroorlog op het tot dan toe vrijwel zelfstandige eiland. Het resultaat was aanvankelijk een zware nederlaag voor het Nederlands-Indische leger, wat bij het thuisfront grote verslagenheid teweegbracht. Daarna volgde echter een barbaarse onderwerping van het eiland, die golven van enthousiasme over ons land deed gaan.

Toponiemen veranderen van karakter

Plaatsnamen en geschiedenis luisteren vaak nauw naar elkaar. Dat blijkt ook bij de honderden namen in ons land die hun ontstaan te danken hebben aan vernoeming naar streken of plaatsen in het voormalige Nederlands-Indië. De chronologie van die namen, hun variatie en hun verspreiding weerspiegelen de ontwikkelingen in de relatie tussen Nederland en de Oostindische koloniën in de loop der eeuwen. In het begin was Indië een wingewest, waarmee we betrekkelijk weinig contacten onderhielden. De informatie die het thuisfront over dit gebied ontving, zal lan-

[p. 129]

ge tijd niet erg gespecificeerd zijn geweest. Daardoor hebben aanvankelijk ook slechts weinig toponiemen uit Indië bij ons algemene bekendheid gekregen. Veel van de verhalen over exotische eilanden en vreemde volken zullen vaak zijn samengebracht onder de gemeenschappelijke noemer ‘Oost-Indië’.

Naamkundig gezien blijkt dit beeld aardig te kloppen. De oudste vernoemingen zijn die naar Bantam, het gebied op Java waar de Nederlanders het eerst voet aan wal zetten. Na de terugkeer van de zeevaarders moet een buurtje in Amsterdam in het laatst van de zestiende eeuw korte tijd de bijnaam Bantam hebben gedragen. Hieraan heeft immers de Binnen Bantammerstraat zijn ontstaan te danken. De Sint Jeroenspolder bij Noordgouwe in Zeeland heeft meer dan zeventig jaar onder water gestaan. Toen hij in 1603 werd herdijkt, heeft men hem de naam Bantam gegeven. In Hoogkarspel in Noord-Holland kwam reeds in 1677 een herberg voor die Bantam heette.

Nog talrijker waren de namen Indië en Oost-Indië. De Laan van Nieuw Oost-Indië in Den Haag herinnert aan een uitspanning van die naam, die daar al in 1670 gestaan moet hebben. Op vele plaatsen, vooral in het westen van het land, vinden we stukken land die al vroeg Indië of Oost-Indië heetten.

Het verspreidingsgebied van deze namen is hoofdzakelijk tot de kustprovincies beperkt geweest en blijkt een opmerkelijke samenval te vertonen met de streken waar veel scheepsvolk vandaan kwam. Zeelui moeten dus de eersten zijn geweest die Oost-Indië binnen de gezichtskring van grotere groepen namengebruikers hebben gebracht.

De naamkundige diversiteit begon toe te nemen toen rijk geworden planters, ondernemers en ambtenaren in de loop van de achttiende en negentiende eeuw naar Nederland terugkeerden, daar villa's en landhuizen bouwden en deze vernoemden naar de plaatsen waar zij hun kapitaal hadden vergaard. In de typische villastreken van ons land vinden we daarom namen als Djokjakarta, Magalang, Soerakarta, Padang, Mataram, Samarang en Djember.

Tegelijkertijd zien we in het oosten van het land op allerlei plekken de naam Java verschijnen. De verklaring daarvoor is van wat meer prozaïsch-kapitalistische aard. Het eiland Java was erg belangrijk als afzetgebied voor katoenen stoffen en deze ‘katoen-

[p. 130]

Honderden namen getuigen van de vele sporen die het koloniale verleden bij ons heeft achtergelaten. Vooral de Atjeh-oorlog en de onderwerping van Lombok hebben talloze vernoemingsnamen doen ontstaan.

tjes’ werden vooral in Twente en de Achterhoek geproduceerd. Niet in het minst in die streken heeft de naam Java dan ook bijbetekenissen gekregen die deze voor vernoeming geschikt maakten.

Oorlogshaarden en vechtersbazen

Het echte vernoemingsvuurwerk begon pas in 1873. Nederland had het jaar tevoren van Engeland het nominale gezag over het sultanaat Atjeh in het noorden van Sumatra overgenomen en wenste dit nu ook te effectueren. Onder nogal gezochte preten-

[p. 131]

ties vielen de Nederlanders het gebied binnen en tot hun verbazing kregen zij terstond klop. Een bijzonder lastige noot om te kraken moet het sultansverblijf zijn geweest, een verzameling morsige hutjes die met de weidse naam De Kraton werd aangeduid. Taalgebruikers plegen vaak prompt op dergelijke gebeurtenissen te reageren door de naam van zo'n oorlogshaard te gebruiken voor het benoemen van buurten en wijken waar vechtersbazen wonen of voor de naamgeving van moeilijk te bewerken of afgelegen stukken land. Dat zal ook toen het geval zijn geweest, want op talloze plaatsen in ons land bleken we al spoedig de namen Atjeh en De Kraton aan te treffen.

Tot de gebeurtenissen die het luidst in de naamkunde hebben doorgeklonken, behoort de bloedige expeditie naar het eiland Lombok in 1894. Dit mengsel van spanning en sensatie heeft in Nederland in korte tijd tot een ware vernoemingsorgie geleid. Op meer dan 120 plaatsen over vrijwel het hele land verspreid heeft men spontaan buurten, wijken, straten, akkers en weilanden naar dit eiland vernoemd. Het motief voor die vernoeming was vaak negatief gekleurd. Men beschouwde de bewoners van zo'n buurt als ruziemakers of armoedzaaiers. De stukken land die zo genoemd werden, waren dikwijls van slechte kwaliteit of lagen hinderlijk ver weg. Slechts in enkele gevallen heeft er vernoeming plaatsgevonden omdat iemand ook daadwerkelijk op Lombok had meegevochten.

Lombok is tevens de laatste naam geweest die in ruime mate aanleiding heeft gegeven tot vernoeming. In onze eeuw is de verhouding tussen Nederland en Indië zodanig veranderd dat Indische namen nauwelijks meer voor vernoeming in aanmerking konden komen. Daarmee is een einde gekomen aan een lange naamkundige traditie. De oudste Indische vernoemingsnamen zijn in de kustprovincies ontstaan, vaak ter aanduiding van stukken land of herbergen. De naamgevers dankten hun kennis en inspiratie aan zeelieden die zelf op de Oost hadden gevaren. Later heeft dit naamtype zich naar het midden, oosten en noorden van het land uitgebreid en is het ook toegepast bij de naamgeving van boerderijen, villa's en landhuizen. Het koloniale oorlogsgeweld van het laatst van de negentiende eeuw heeft er welhaast een nationaal naamtype van gemaakt, dat bij brede lagen van de bevolking weerklank bleek te vinden.

[p. 132]

Eponymische echo

De Indische vernoemingsnamen vormen een illustratie van de belangrijke rol die Indië, hoewel ver weg gelegen, een paar eeuwen lang in onze geschiedenis heeft gespeeld. Die rol is niet altijd dezelfde gebleven. Politieke en economische ontwikkelingen hebben deze in de loop der tijd van karakter doen veranderen. In de toponymie kregen deze veranderingen hun eponymische echo doordat er nieuwe soorten Indische namen ontstonden. Ook hier bleek dus weer duidelijk dat vernoemingsnamen vooral daar gedijen waar de naamgevers open staan voor signalen en groeten van elders.