Groeten van Elders

Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur

[p. 58]

De Eenhonderd Roe en andere lengtematen

Voor spoorweg-enthousiasten is de Eenhonderd Roe een bekende klank. Het is de naam van het station bij Amsterdam vanwaar op 20 september 1839 de eerste trein in ons land, getrokken door de locomotieven de Snelheid en de Arend, vertrok in de richting Haarlem. Het station, dat maar kort heeft bestaan, lag ten westen van de stad, op de plaats waar later de Westergasfabriek zou komen te staan. Het was genoemd naar de tegenovergelegen herberg De Eenhonderd Roe. In die naam herkennen we de maataanduiding roede. De roede was vóór de invoering van het metrieke stelsel in 1820 de meest gebruikelijke lengtemaat bij de landmeting. Ze was onderverdeeld in voeten, waarvan het aantal van streek tot streek verschilde. Ook de lengte van de roede was niet overal gelijk: die varieerde tussen de drie en de zes meter. De Amsterdamse roede bestond uit 13 voeten en mat 3,68 meter.

Plaatsnamen die een lengtemaat bevatten, zijn zeldzamer dan samenstellingen met oppervlaktematen, waar ik in ‘Tiengemeten’ over schreef. Wat was het voor een soort afstand waar de Amsterdamse herberg zijn naam aan te danken had? Hij komt voort uit de strategische behoefte van de stad aan een vrij en onbelemmerd schootsveld rond de muren. Bij octrooi van de Staten van Holland van 1613 had Amsterdam het recht gekregen om binnen een grens van honderd roeden vanaf de westelijke singelgracht alle ‘timmeragie’ te verbieden. Daarbuiten kon wel gebouwd worden. De herberg was op een commercieel aantrekkelijke plek gevestigd, juist daar waar de bewoning officieel weer mocht beginnen.

[p. 59]

Roeden en mijlen

Deze grens van honderd roeden was maar een van de ‘cirkels’ die rond Amsterdam lagen. In de loop van de tijd heeft de stad allerlei rechten gekregen die zij over haar omgeving mocht uitoefenen. Die rechten golden zowel het vangen van misdadigers en het verbannen van veroordeelden als het opleggen van beperkende economische bepalingen aan de omliggende dorpen. In een aantal namen is daar nog iets van te herkennen. Langs de Haarlemmerweg voorbij Sloterdijk staat, ingeklemd tussen de hoge flats, de molen de Twaalfhonderd Roe. Zo'n 370 meter dichter bij Amsterdam heeft tot 1961 de molen de Elfhonderd Roe gestaan. Hij is nu in het sportpark Ookmeer te bewonderen.

De boerderij Oudmijl aan de Amstel herinnert aan de oorspronkelijke banmijl van de stad in zuidelijke richting. Hier werd in 1563 een mijlpaal geplaatst om ‘de limieten van de bannissementen der stad’ te markeren. Amsterdam groeide snel in die jaren. De afstand van één mijl tot de stadsgrens strekte zich daarom na korte tijd al weer zuidelijker uit, en de mijlpaal moest verplaatst worden tot de plek waar hij nu nog staat. Vlak ten noorden daarvan verrees de boerderij Noordermijl, later Noordmijl geheten.

Halverwege

De namen die we tot nu toe besproken hebben, danken hun ontstaan in feite aan grensafbakeningen. Mogelijk is dat ook het geval bij de Halfmijl, een gehucht in de buurt van Oerle in Noord-Brabant. Zijn er nu ook namen waarbij we echt van afstandsaanduidingen kunnen spreken? Voor zover ik het kan overzien, zijn er alleen voorbeelden te vinden van namen die een relatieve afstand, namelijk de halve, uitdrukken. Het bekendst is Halfweg, een naam die in Nederland minstens zeventien keer voorkomt. Als varianten kennen we verder Halfwege, Halfwegen, Halve Weg en Halve Wegen. Daarnaast behoort tot deze groep de plaatsnaam Bedaf, die we zowel in Uden als in Baarle-Nassau aantreffen. Be- is daarin een latere ontwikkeling van Mi-/Me-. De oorspronkelijke vorm van de naam was Midde-af ‘halverwege’.

Vroeger heeft er in ons land een echte afstand-naam bestaan, maar dat is erg lang geleden. Een Romeinse militaire wegenkaart, naar haar latere eigenaar de Tabula Peutingeriana ge-

[p. 60]

noemd, vermeldt in het rivierengebied de plaatsnaam Ad Duodecimum. De betekenis daarvan is ‘Bij de twaalfde mijlsteen’. Het gaat hier om een Romeins station op twaalf Gallische mijlen ten westen van Nijmegen. De huidige archeologen lokaliseren deze plaats bij Maasbommel-Berghuizen. Vroeger heeft men Ad Duodecimum wel bij Druten gezocht. Er is daar nog een Twaalfdemijlseweg, maar die heeft zijn naam aan negentiende-eeuwse oudheidminnaars te danken.

Achthonderdroe's Klap

Behalve in de lengte is het ook mogelijk in de breedte te meten. Soms zal het voor ontginners, grondbezitters, polderbestuurders of fiscale ambtenaren voldoende geweest zijn om alleen de breedte van een stuk land te kennen. Dit zien we vooral in lagere delen van Nederland, waar even lange percelen evenwijdig naast elkaar liggen. Rechtlijnigheid is het kenmerk van de noordelijke veenkoloniën. Het is daarom niet verwonderlijk dat we daar namen tegenkomen die erop wijzen dat men oorspronkelijk alleen aan de breedte van het veen gedacht heeft. De Zestig Roe bij Stadskanaal is een stuk grond van zestig roeden breed dat twee eeuwen lang als een Drentse enclave in Gronings gebied gelegen heeft. De Achthonderdroe's Klap was een ophaalbrug bij Bonnermond die toegang gaf tot een veenconcessie van achthonderd roeden langs het Stadskanaal.

De meeste sporen van breedtemeting zijn in de namen van kleinere percelen te vinden. Op verschillende plaatsen kunnen we veldnamen aantreffen als de Vier Roe, de Vijf Roeden, de Zeven Roeden en de Veertien Roeden. Naast de roede heeft men in het westen en midden van ons land als synomien de garde, geerde of gaarde gekend. Er komen daar dan ook niet alleen namen op -Roe of -Roeden voor, maar ook - in dezelfde betekenis - op -Garden, -Geerden of -Gaarden. Zo zijn bijvoorbeeld de Twee Geerden, de Drie Garden, de Acht Gaarden, de Elf Geerden, de Twintig Garden namen van stukken land die oorspronkelijk twee, drie, acht, elf en twintig roeden breed waren.

Eén naam dienen we in vele gevallen van de bovengenoemde groep uit te sluiten: de Vier Garden. Vooral in het rivierengebied is dit een zeer frequent optredende veldnaam. Nu is het natuurlijk mogelijk dat een perceelsbreedte van vier roeden daar zeer

[p. 61]

gebruikelijk was. Dat is echter niet het geval geweest. Uiteraard zullen enkele Vier Garden's wel naar hun breedte genoemd zijn, maar de meeste hebben daar niets mee te maken. Zij gaan in werkelijkheid op een omvorming terug en wel van het woord vergarde, vergerd, vergt, dat in die streken ‘boomgaard’ betekende. Hieruit blijkt weer dat het nooit kwaad kan naamkundig op onze hoede te blijven. Zelfs de verklaring van een garde-naam hoeft niet altijd uit de lengte of de breedte te komen.