Groeten van Elders

Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur

[p. 62]

Zondervan

Ondanks hun revolutionaire oorsprong waren Napoleons vernieuwingen vaak minder nieuw dan zij er uitzien. Dat geldt ook op naamkundig gebied. Toen de Keizer bij ons in 1811 het dragen van een vaste familienaam verplicht stelde, betekende dat hoogstens de versnelling van een proces dat toch al een tijd aan de gang was. De meeste Nederlanders hadden al generaties lang een vaste achternaam, en daar waar dat nog niet het geval was, waren in ieder geval duidelijk tendensen in die richting aanwezig. Het probleem was echter dat in sommige streken van ons land en in sommige sectoren van de maatschappij nog andere naamgevingssystemen functioneerden, en dit waren bovendien systemen waar de namengebruikers redelijk goed mee uit de voeten konden. De belangrijkste daarvan waren het gebruik van patronymica of vadersnamen en de gewoonte om zich te noemen naar de boerderij of plaats waar men op dat moment woonde.

De status van familienamen

De vervanging van het patronymicale namengebruik door een systeem dat gebaseerd was op vaste familienamen heeft weinig problemen opgeleverd. Dat komt waarschijnlijk doordat veel namengebruikers ontdekten dat zij hier van staatswege een middel tot statusverhoging aangeboden kregen. Vooral in de noordelijke delen van het land was men immers nog in de achttiende eeuw vaak van oordeel dat het dragen van een familienaam in de eerste plaats aan de betere standen voorbehouden was. Het eenvoudige volk kon eigenlijk wel alleen met een vadersnaam toe. Een aardige illustratie van die opvatting vinden we in Sara Burgerhart, waar het dienstmeisje Pieternelletje Pauwls bij wijze van gunst van haar werkgever toestemming krijgt zich Pieternelletje

[p. 63]

Deegelyk te noemen. Wie tot dan toe gemeend had dat het voeren van een familienaam iets was dat boven zijn stand lag, zal in 1811 weinig moeite gehad hebben zich aan de nieuwe naamkundige uniformering te onderwerpen.

Bij de adresnamen lag de zaak anders. Hier was geen sprake van duidelijke sociale beperkingen, maar had men gewoon met een alternatief achternamensysteem te doen. Het was dan ook dit systeem dat in de ogen van de autoriteiten als het kwaad gold dat het moeilijkst viel uit te roeien. Nog in 1825 moest er een Koninklijk Besluit van Willem I aan te pas komen om - onder dreiging met straf - een einde te maken aan de gewoonte om steeds een nieuwe naam aan te nemen als men van woonplaats veranderd was.

Dwarsliggers

Er is niet zoveel bekend over de namen die in 1811 en volgende jaren nieuw zijn aangenomen. Lang niet overal zijn de registers van naamsaanneming bewaard gebleven en vaak zijn ze dan nog onvolledig. In veel plaatsen heeft men zulke registers waarschijnlijk zelfs nooit aangelegd. Over eventuele weerstand tegen de nieuwe maatregel weten we nog minder. Men zou denken dat die wellicht in de nieuw gecreëerde familienamen tot uitdrukking zouden zijn gekomen, maar daar valt evenmin veel uit op te maken. Zeker, menige Nederlander loopt met een familienaam rond die ons met de ogen doet knipperen als we over de betekenis ervan nadenken. Namen als Naaktgeboren, Vroegindewei, Boerendans, Goedvolk, enzovoort zijn echter ouder dan de Napoleontische tijd en hebben hun ontstaan zeker niet aan een anti-centralistische protesthouding te danken.

Toch zijn er een paar namen aan te wijzen die door hun betekenis of hun vorm laten doorschemeren dat de dragers ervan de Napoleontische regelzucht mogelijk niet helemaal serieus genomen hebben. Daar is bijvoorbeeld de naam Zondervan, met zijn variant Sondervan. Van was sinds het begin van de zeventiende eeuw een vrij gebruikelijk synoniem voor ‘familienaam’. De oorsprong van het woord - uit een voorzetsel bij herkomst- en bezitsnamen - zal duidelijk zijn. De eerder genoemde Pieternelletje Pauwls ‘had zoo een dingsigheid om ook een van te hebben’ en kreeg daarom een echte familienaam.

[p. 64]

Door zich na 1811 Zondervan te gaan noemen, gaf men te kennen dat men tevoren geen vaste familienaam had gedragen en dat men dus eigenlijk best zonder zou kunnen. Zo liet Pieter Lieuwes, zoon van Lieuwe Pieters, zich in Sneek inschrijven als Pieter Lieuwes Zondervan. In Franeker voegden Jelke en Johannes Pieters de naam Sondervan aan hun patronymicum toe. Ook uit andere plaatsen in Friesland zijn gevallen bekend van mensen die in 1811-1812 de namen Zondervan en Sondervan aangenomen hebben. Nog steeds is Zondervan in deze provincie een bekende familienaam. Volgens het Nederlands Repertorium van Familienamen woonden er in 1947 364 personen met deze naam. Een andere concentratie ervan vinden we in Noord- en Zuid-Holland, provincies waar tot 1811 op het platteland ook nog vrij veel patronymica in gebruik zijn geweest.

In de Friese registers van naamsaanneming kwam ik nog iemand tegen die misschien heeft willen aangeven dat hij eerder geen familienaam gedragen had. Hij heeft bovendien zijn voornaam als uitgangspunt genomen. Het gaat om Adam Sipkes uit Marrum, die zich in 1811-1812 liet inschrijven als Adam Sipkes de Eerste. Bij Wiebe Gooitzes uit Rottevalle en Nammen Ydes uit Anjum zal aan de gang naar de Mairie wellicht nog een dieper soort reflectie dan over de eigen naam voorafgegaan zijn. Zij lieten zich namelijk inschrijven onder de familienamen Eenling en Sterveling.

Lettergrappen

De term ‘acrofonische initiaalverbinding’ zal de meesten onder u niet veel zeggen, maar de naam ESSO des te meer, vooral als u weet dat die bedacht is door de firma Standard Oil of New Jersey. Een bekend voorbeeld van een dergelijk spel met initialen is ook de Nederlandse firmanaam ERRES, van R.S. Stokvis. Deze manier van naamvorming is niet nieuw. Er zijn aanwijzingen dat onze voorouders er al vlak na 1800 gebruik van maakten, toen zij gedwongen werden zich een familienaam aan te schaffen. Zo gaan de namen Efdee en Efdé terug op de initialen F.D. , die mogelijk stonden voor Freerk Dirks. Andere uitingen van deze lichte vorm van recalcitrantie zijn de namen Erbee en Erbé, die we misschien aan ene Rinse Berends te danken hebben.

Nu we eenmaal weten dat onze voorouders in het verleden dit

[p. 65]

soort grapjes uitgehaald hebben, is het natuurlijk verleidelijk naar andere voorbeelden van dergelijke acrofonieën te zoeken. Een redelijke kans hebben we bij de namen Abee en Abé en wel omdat we daarnaast ook nog A.B. en AB kennen. Verder wordt het echter veel twijfelachtiger. Dat komt doordat plattelanders nog wel eens de neiging gehad hebben hun achternaam te verfransen als zij hoger op de sociale ladder geklommen waren. Namen die vaak eenvoudig teruggingen op patronymica kregen daardoor een ander aanzien. Zo werd Tanje tot Tanjé en Balje tot Baljé en Beljee. De volgende namen komen in principe zowel voor een acrofonische als een agrarische verklaring in aanmerking: Adee, Aka, Efée, Egé, Estée, Hajee, Havee, Kadee, Kadé, Katee, Obee en Odé. Zonder grondig genealogisch onderzoek blijft het echter de vraag welke daarvan hun ontstaan nu aan een grappenmakker en welke aan een status gevoelige boer te danken hebben.