Groeten van Elders

Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur

[p. 27]

Skagerrak en Kattegat

Bestaat het vroege weerbericht eigenlijk nog? Uit tijden waarin ik er een wat ongeregelder levensstijl op na hield, herinner ik mij vaag dat ik wel eens, voor het slapen gaan, op de radio een uitgebreid weerbericht hoorde. Als het meest opvallende daaraan is mij bijgebleven dat er zo vaak gewaarschuwd werd voor boos weer op de Noordzee en langs de kusten van Noord-Europa. Een van de plekken waar het blijkbaar bijzonder kon spoken, was het Skagerrak.

Men zou het misschien niet verwachten, maar een bespreking van de naam van deze zee tussen Jutland en Noorwegen in een boek over de herkomst van Nederlandse plaatsnamen en familienamen is volkomen gerechtvaardigd. Er is hier namelijk sprake van een naam van Nederlandse afkomst. Hollandse zeelui zijn verantwoordelijk voor zijn ontstaan en Hollandse cartografen voor de bekendheid die hij heeft gekregen. Voor ik dat nader uitleg, wil ik eerst op de betekenis van deze naam ingaan en daarmee op de vraag waarom hij niet van Deense oorsprong kan zijn.

Rak: talig gidsfossiel

De naam Skagerrak is samengesteld met het woord rak, dat een recht stuk water of een zeiltraject aanduidt. We kennen dit uit talrijke waternamen, zoals Kerkerak, Vuilrak en Damrak. Dit is een typisch Hollands woord. In het Nederduits en in de Scandinavische talen is het in deze betekenis niet bekend. Dat is een nuttig gegeven, want het betekent dat het woord rak als gidsfossiel kan dienen bij het zoeken naar mogelijke Nederlandse plaatsnamen buiten onze grenzen. In het geval van Skagerrak is bovendien ook het bepalend element van de samenstelling eer-

[p. 28]

Het Skagerrak wordt voor het eerst genoemd in ‘Het Licht der Zeevaert’ van Willem Janszoon Blaeu van 1608, maar dan nog als naam van het vaarwater dat we later kennen als Het Kattegat.

der van Nederlandse dan van Deense afkomst. Weliswaar bevat dit de naam van de noordelijkste punt van Jutland, Skagen, maar het Deens kent daarvan geen afleidingsvorm Skager-. Zoals we direct zullen zien, is de naam Skagerrak laat ontstaan. Als hij door Denen gevormd zou zijn, had de naam ongetwijfeld *Skagensrak geluid.

Grote delen van de zee dragen nog niet zo erg lang een naam. De mensen die er in verband met visserij en scheepvaart mee te maken hadden, spraken aanvankelijk alleen van ‘de zee’. Ook het Skagerrak is laat aan zijn naam gekomen. De eerste die het noemt is in 1608 de bekende cartograaf Willem Jansz. Blaeu. De naam moet dan nog vrij jong zijn, want Blaeu's beroemde voor

[p. 29]

ganger, de zeeman en cartograaf Lucas Janz Wagenaer omschrijft in 1598 de zee die Blaeu later op zijn kaarten als het Schager rac en 't Schager rack intekent nog als 't Rack tusschen Anolt ende Schagen.

Wie de kaart van Scandinavië goed in zijn hoofd heeft zitten, heeft aan het citaat bij Wagenaer iets merkwaardigs opgemerkt: het beschrijft het water dat tegenwoordig het Kattegat heet. Dat is inderdaad waar en hetzelfde geldt trouwens voor het Skagerrak dat we op de kaarten van Blaeu aantreffen. Tot in de achttiende eeuw is Skagerrak de naam voor de zee ten oosten van Jutland. In de tweede helft van de zeventiende eeuw heeft hij echter een concurrent gekregen in de vorm van de naam Kattegat die hem uiteindelijk van zijn plaats heeft verdrongen en naar het noordwesten heeft verdreven. Overigens is Skagerrak - in ieder geval in de cartografie - ook een indringer. Zestiende-eeuwse cartografen duidden het aan als Sinus Codanus, een naam die zij bij de geografen uit de oudheid gevonden hadden, hoewel die hem in de eerste plaats voor het westelijk deel van de Oostzee gebruikt hadden.

Populaire naam

Aardrijkskundige namen die met Kat- of Katte- beginnen hebben naamkundigen in verschillende landen al decennia lang beziggehouden, niet het minst omdat ze in zoveel verschillende samenstellingen voorkomen.

Als we ons alleen maar tot Nederland beperken en dan nog tot namen met de verbogen vorm katte-, dan ken ik Katteakkers, Kattebaan, Kattebeek, Kattebeemd, Kattebocht, Katteborg, Kattebos, Kattebroek, Kattebrug, Katteburen, Katteburg, Kattedam, Kattedans, Kattediep, Kattedijk, Kattegat, Kattehagen, Kattehoek, Kattehof, Kattehol, Kattehuizen, Kattekamp, Kattekelder, Kattekop, Kattekraam, Kattekuil, Kattelaan, Katteland, Kattema, Kattemars, Kattemeet, Kattepad, Kattepeel, Kattepoel, Kattepol, Kattepolder, Katteput, Katterijt, Kattesingel, Kattestaart, Kattesteeg, Kattestraat, Katteveen, Katteven, Kattewaard, Katteweg, Katteweijer en Kattewinkel.

Van deze namen is Kattegat ongetwijfeld de naam die het meest frequent voorkomt. Ik telde daarvan in ons land dertien vertegenwoordigers. In acht gevallen ging het daarbij om de naam

[p. 30]

van een gracht, een vaargeul of een ander soort water, wat wel een bewijs is dat Kattegat als waternaam vrij populair is geweest. Die gedachte wordt nog versterkt door het feit dat Kattegat op twee plaatsen als een naamspeling ontstaan is. Zowel in Zaandam als in Loosdrecht heeft men een water die naam gegeven omdat iemand met de bijnaam Kat of de Kat het gegraven had of erlangs woonde.

Dergelijke soort naamspelingen worden over het algemeen alleen gevormd met de blik schuin gericht naar de aardrijkskundige namen of naamtypen die aan iedereen bekend zijn.

Er is in de loop van de tijd heel wat over de betekenis van het element kat of katte in plaatsnamen geschreven. Een deel van die verklaringen is zinnig, een deel speculatief en het grootste deel erger dan dat. Gelukkig hoeven we ons voor het Kattegat niet op een ingewikkelde etymologische dooltocht te begeven. Er bestaat in het Nederlands immers een soortaanduiding Kattegat die uitstekend geschikt is voor de verklaring van de naam Kattegat. Dat woord wordt onder meer gebruikt voor een opening in een pakhuis- of schuurdeur om de kat door te laten, voor een nauwe doorgang in het algemeen of meer specifiek tussen twee huizen, voor een smalle vaart en ten slotte, in de mond van zeelieden, voor een gevaarlijk en moeilijk vaarwater.

Bewezen oorsprong

Keren we nu weer terug naar Denemarken, dan is het de laatste van de zojuist genoemde betekenissen die als verklaring voor de naam van de zee ten oosten van Jutland kan dienen. Smal is het water daar niet, maar uit oude zeilaanwijzingen weten we dat het er door ondiepten en verraderlijke winden erg lastig navigeren was. We hebben hier dus duidelijk met een naam te maken die door zeelui en niet door cartografen gegeven is.

Misschien heeft het daarom ook zo lang geduurd voor de laatsten hem volledig geaccepteerd hadden. Tot ver in de achttiende eeuw vinden we immers op Hollandse of Hollands-geïnspireerde zeekaarten nog heel vaak 't Skagerrak of Kattegat geschreven. Intussen heeft niet iedereen de Nederlandse oorsprong van de naam Kattegat willen accepteren. Pogingen om de naam uit het Deens te verklaren worden door huidige onderzoekers niet meer ernstig genomen. De claim van de Nederduitsers is veel serieuzer

[p. 31]

te achten. Op verschillende plaatsen in Noord-Duitsland is de naam Kattegat immers al vroeg overgeleverd, dus waarom zouden Hanzezeelieden niet als naamgevers hebben kunnen optreden? Tegen dat laatste heb ik nu onlangs een aardig argument gevonden. Ik trof het aan op een kaart die omstreeks 1658 getekend is door Johannes Meijer, een Duitser afkomstig uit Husum in het huidige Sleeswijk-Holstein. Op de plek waar het hoort, schrijft hij op die kaart ‘Sinus Codanus vel Das Katte gatt von den niederländern also genandt’. Dit is een van de oudste vermeldingen van de naam Kattegat in Denemarken en daarin blijkt al dat de Nederduitsers zelf het auteursrecht ervan aan de Nederlanders toeschrijven.

Het lijkt me dat we ze wat dat betreft maar niet moeten tegenspreken en daarom Kattegat, net als Skagerrak, als een naam van Nederlandse afkomst moeten beschouwen.