Groeten van Elders

Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur

[p. 23]

De Krim

Bij het horen van de naam De Krim denken de meesten van ons eerder aan stranden met bruingebrande Russische partijfunctionarissen dan aan rustige, onopvallende plekken in Nederland. Toch is De Krim een veel voorkomende plaatsnaam in Nederland. Als we alleen al kijken hoeveel bewoonde oorden deze naam dragen, tel ik er minstens zeventien. Daar is in de eerste plaats het dorp De Krim in Twente. Verder vinden we De Krim als naam voor gehuchten en buurten in of bij Witmarsum in Friesland, Slochteren, Sappemeer en Heiligerlee in Groningen, Enschede in Overijssel, Hoenderloo, Echteld, Arnhem en Borculo in Gelderland, Rijzenburg in Utrecht, Zwaag en Monnikendam in Noord-Holland, Kapelle in Zeeland en ten slotte Mijel, Holtum en Geleen in Limburg. Daarnaast komen ook nog op verschillende plaatsen stukken land van kleinere of grotere omvang voor die de naam De Krim dragen.

De Krimoorlog

Al deze plaatsen hebben met elkaar gemeen dat ze vernoemd zijn naar het Russische schiereiland, maar dan wel ten tijde van een wat minder zonnige periode uit zijn geschiedenis. We moeten daarvoor ruim 130 jaar terug in het verleden. In het zuidoosten van Europa was de macht van Turkije, bijgenaamd ‘De Zieke Man’, aan het tanen. De tsaar van Rusland wilde daarvan profiteren en riep zich daarom uit tot beschermer van de christenen in het Turkse Rijk.

Uiteraard kwam het tot moeilijkheden en in 1853 brak de oorlog uit tussen de twee landen. Engeland en Frankrijk, die zich als de bewakers van het Europese evenwicht beschouwden, zagen dit met bezorgdheid aan, vooral toen de Turken het onderspit

[p. 24]

dreigden te delven. Daarom besloten zij zich in de strijd te mengen en wel aan de kant van de zwakste partij, de sultan. Zoals dat toen nog gebruikelijk was, zocht men eerst een oorlogsterrein uit. De keus viel op het schiereiland de Krim. In september 1854 landden daar de Engelse en Franse troepen, later gevolgd door een handvol Sardiniërs. Ze belegerden Sebastopol, toen de belangrijkste stad op het schiereiland.

Het werd een langduriger affaire dan de belegeraars gedacht hadden. Sebastopol viel pas in september 1855. Dat de stad het zo lang had kunnen uithouden, was mede te danken aan de bekwame verdediging door de generaal met de voor zijn vak kenmerkende naam Todleben. Deze had zeer ingenieuze vestingwerken aangelegd, waaronder de zogenaamde Malakoff-toren, die heel moeilijk in te nemen bleek. Malakoff-toren is sindsdien in de Westenropese mijnbouw een aanduiding geworden voor de zware, vierkante toren die vaak boven een mijnschacht geplaatst werd.

Op de Krim hebben ook een paar reguliere veldslagen plaatsgevonden, die vooral in Engeland hun weerklank gevonden hebben: Alma, Inkermann en Balaclava (‘the charge of the light brigade’). We vinden die namen op verschillende plaatsen in Engeland als vernoemingsnamen terug. Een balaclava is bovendien sedert de Krimoorlog bekend als een soort muts.

Oorlogen hebben het merkwaardige effect dat ze onze naamgeving kunnen beïnvloeden. Speciaal als men arbeidersbuurten of armoedige gehuchten een naam wilde geven, heeft er altijd de neiging bestaan deze te vernoemen naar slagvelden of belegerde steden. Dat is ook bij de bemoeiing naar de Krim het geval geweest. De plaatsen in ons land die De Krim en Sebastopol heten, hebben deze namen in 1854 en de jaren daarna vaak gekregen omdat men vond dat de mensen die er woonden ruziemakers of armoedzaaiers waren. Daarnaast kan ook meegespeeld hebben dat de naamgevers vonden dat die plekken zo ver weg lagen.

Krim en Krimp

Bij een aantal plaatsen die De Krim heten, vinden we de naam af en toe vermeld met een -p, dus De Krimp. Dit zou ons op de gedachte kunnen brengen dat we die namen misschien moeten verklaren uit een woord krimp, dat samenhangt met het werk-

[p. 25]

woord krimpen. Het Nederlands kent krimp onder andere in de betekenis ‘krimping, gebrek, vrek’. Het krimp is ook de ruimte waarin het scheprad van een watermolen zich beweegt. In Groningen en Friesland is een krimpe of krimp de ruimte tussen twee rechthoekig samenkomende buitenmuren van een huis. In de veenkoloniën is het meer speciaal de hoek bij de deur van het huis.

Verder moet krimp ooit ook in meer algemeen topografische zin in de betekenis van ‘kromming, bocht’ bekend geweest zijn. Het gehucht Het Krimpen bij Andijk in Noord-Holland heeft daaraan zijn naam te danken. Voor Krimpen in Zuid-Holland ligt de verklaring daarentegen iets anders. Deze naam gaat terug op een heel oude waternaam, die ‘de kronkelende rivier’ betekent. De namen Krimp, Krimpe, of Krimpt komen verder hier en daar voor als namen van stukken land met een bochtige vorm.

Turfgravers hadden vroeger vaak de reputatie van vechtersbazen. Vandaar dat sommige veenkoloniën vernoemd zijn naar gebieden waar oorlog is gevoerd, zoals De Krim (1853-1856).

[p. 26]

Krimp als dialect

Om de vormen op -p bij onze Nederlandse Krim's te verklaren hoeven wij de Russische afkomst van die namen niet op te geven. We kijken waar die p-plaatsen liggen. Het gaat om het bekende dorp in Twente, een gehucht bij Hoenderloo en een stuk land bij Voorthuizen, beide op de Veluwe, een wijk in Echteld en een stuk land in Herwijnen, beide in de Betuwe gelegen en ten slotte om de Krimpsloot bij Hoek van Holland, die de scheiding vormt tussen twee stukken land met de namen De Krim en Sebastopol. Deze Krimp-vormen blijken nu juist voor te komen in de streken waar de zogenaamde p-invoeging voorkomt. Dat wil zeggen dat aan eenlettergrepige woorden die op een -m eindigen onder bepaalde omstandigheden een -p toegevoegd wordt. Het is een verschijnsel dat optreedt in de dialecten van Oost-Nederland, oostelijk Noord-Brabant en verspreid in het rivierengebied en zuidwestelijk Zuid-Holland. Het is vooral onderzocht in verband met de persoonsvormen in het enkelvoud van werkwoorden als komen en nemen.

Plaatsnamen zijn echter ook deel van de taal. Hun vormen kunnen dus evenzeer de ontwikkelingen ondergaan van de dialecten die ter plaatse gesproken worden. Waar men op de ene plaats zegt ‘ik kom naar De Krim’, kan men elders dus heel wel ‘ik komp naar De Krimp’ zeggen.