Groeten van Elders

Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur

[p. 20]

America aan de heide

Wij Nederlanders hebben het vaak wat moeilijk met de Duitse geslachten. Dat blijkt onder andere als we ongewone plaatsnamen trachten te verklaren. Naar aanleiding van een door mij geschreven artikel kreeg ik een aantal reacties met betrekking tot het ontstaan van de naam van het dorp America in de gemeente Horst in Limburg. Volgens degenen die mij daarover schreven is dit dorp beslist niet naar het werelddeel met die naam vernoemd. De oorsprong van de naam zou in Duitsland gezocht moeten worden.

Am Erika?

Sommigen beweerden dat het dorp is ontstaan bij een landgoed gesticht door een Duitse grootgrondbezitter in Horst. Anderen waren van mening dat Duitse bijenhouders, die hun korven aan de rand van de heide neergezet hadden, de naamgevers geweest zijn. In beide gevallen gaan de briefschrijvers er echter van uit dat deze Duitsers het dorp Am Erika genoemd hadden. Later zou men de oorsprong van die naam vergeten zijn waarna men hem als Amerika was gaan interpreteren.

Ik vrees nu dat degenen die de naam America op deze manier willen verklaren nog iets anders vergeten zijn en wel hun lessen Duitse grammatica. Want zongen de SS'ers die hier in 1940 luid stampend binnen marcheerden niet iets als: ‘Auf der Heide blüht die Erika’? Zij hadden op school goed opgelet en wisten dus dat het woord Erika vrouwelijk is. Een vorming Am Erika zou in een Duitse mond dan ook volstrekt ongrammaticaal geweest zijn. Men had hoogstens de naam An der Erika kunnen vormen, maar die zou zich nog minder tot America hebben kunnen ontwikkelen dan bij Am Erika het geval geweest zou zijn.

[p. 21]

Nederland kent tientallen America's. Het meest bekend is het dorp America in Midden-Limburg, dat omstreeks 1820 is ontstaan als ontginning in de Peel.

Emigratie

Nee, het dorp America is echt naar het werelddeel Amerika vernoemd. Het deelt deze naamsoorsprong met meer dan negentig buurten, gehuchten, wijken, boerderijen en stukken grond in Nederland die allemaal Amerika en soms Klein of Nieuw Amerika heten.

Zoals overal in West- en Noord-Europa vormt de plaatsnaam Amerika een echo van de grote emigratiebeweging over de oceaan, die in de vorige eeuw op gang kwam.

In Nederland ligt het begintijdstip van deze massa-emigratie in 1846-1847. Daarom dateren de meeste Amerika's in ons land pas van na die tijd.

Het dorp America in Limburg moet omstreeks 1820 ontstaan zijn. Het ligt in een streek die sterk op Duitsland georiënteerd was en daar was de emigratie naar Amerika al enkele decennia tevoren begonnen. De naam van het dorp moet dan ook eerder als een produkt van de Duitse dan van de Nederlandse massa-emigratie beschouwd worden.

[p. 22]

Erica of dopheide

We keren nog even terug naar de Erica tetralix, zoals de Latijnse aanduiding voor de dopheide luidt. Het is namelijk deze soort Erika waarover eerdergenoemde Duitsers zo hinderlijk hoorbaar plachten te zingen. Deze heideplant is in de Duitse dialecten onder talloze termen bekend: Glockenheide, Sumpfheide, Moorheide, Bultheide, Besenheide, Niederländische Heide, Edelheide, Winterheide, enzovoort. In de buurt van Lübeck wordt hij Erich genoemd, wat inderdaad op het Latijnse woord Erica teruggaat. Erika is daarentegen een term die in het Duits pas laat, en wel vanuit de botanische vaktaal, in de standaardtaal opgenomen is. Hij duidt daarin alleen de dopheide als plant aan en niet het gebied waar deze heide groeit. De combinatie van dit woord met het voorzetsel an is mede daarom als plaatsnaam al niet erg waarschijnlijk.

Erica als plaatsnaam

In onze plaatsnamenvoorraad heeft de dopheide wel degelijk wortel geschoten. In de gemeente Emmen kennen we immers het dorp Erica. Dit is ontstaan uit een veenontginning die dateert van omstreeks 1863. De eerste bewoner had op zijn plaggenhut een bord gespijkerd met daarop ‘Erica’. Toen er ter plaatse meer hutten en keten verrezen is de naam Erica op de hele nederzetting overgegaan. Dit is gebeurd in de tijd dat men in Nederland overal villa's en landhuizen bouwde die naar planten en bloemen genoemd werden. Erica vormde in dit verband het deftige synoniem van de villanaam Heidebloem. Die eenzame pionier in het Drentse veen heeft dan ook waarschijnlijk niet anders gedaan dan de spot gedreven met die chique manier van naamvorming.

Wat Erika als naam voor een veenontginning betreft is het ten slotte nog opvallend dat de Duitsers daar vrij laat mee zijn gekomen. De veenkolonie Erika in de Kreis Meppen is pas in 1909 gesticht en kan dus geen invloed hebben gehad op het ontstaan van Nederlandse plaatsnamen.