Groeten van Elders

Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur

[p. 10]

Groeten van elders

De grote wereld en de toponymische vernoeming

Een van de aardige kanten van plaatsnamen is dat zij het verleden vast kunnen houden. Gebeurtenissen, situaties en opvattingen die reeds lang achter ons liggen, blijven soms in toponiemen (= plaatsnamen) als versteningen bewaard, terwijl wij ons de oorsprong van die namen niet meer realiseren. Wie in Bergen (L.) het café Quatre Bras binnengaat zal de geur van koffie en niet die van kruitdamp verwachten. Je kunt in Loppersum rustig door de buurt Jericho lopen zonder de angst dat bazuingeschal de muren op je zal doen neerstorten. Het aantal plaatsen in ons land dat vernoemd is naar elders gelegen landen, steden en dorpen is zo groot dat er een dik boek over te schrijven valt.

Een van de motieven die mensen gehad kunnen hebben om dergelijke namen te kiezen is het feit geweest dat men de bewoners van bepaalde buurten, gehuchten en straten ruw, asociaal, ruzieachtig of armoedig vond. Lombok, Korea, Turkije, de Krim, Amerika, de Kraton, Nazareth, de Balkan, Polen, België en Amsterdam zijn alle namen die meer dan eens in Nederland voorkomen. Inderdaad, als het er om gaat onze medemens sociaal te stempelen is de plaatsnaamgeving een weinig fraai, maar effectief hulpmiddel.

Uitgangspunt voor zulke vernoemingen is geweest dat er op de plek waarnaar men vernoemde een oorlog woedde, een veldslag, een belegering of een opstand plaatsvond, of omdat er anders in ieder geval een uiterst onfatsoenlijk volk woonde. Wat dit laatste betreft hebben we vaak met taaie stereotypen van doen. Het negatieve imago van Turken en Amsterdammers is bijvoorbeeld niet iets wat van gisteren dateert. Dat blijkt uit de

[p. 11]

vernoemingen naar Turkije en Amsterdam, waarvan de oudste al uit de zeventiende en achttiende eeuw stammen.

Geschiedschrijving

De herinnering aan gewapende conflicten is later dikwijls op de achtergrond geraakt. Het interessante is echter dat de vernoemingsnamen over het algemeen gegeven zijn op momenten dat die gebeurtenissen nog volop in de belangstelling stonden. In de keuze van de namen hebben de naamgevers vaak iets van hun opvattingen over dat verre geweld vastgelegd en aangegeven welke plekken er volgens hen de belangrijkste rol in speelden.

Neem bijvoorbeeld België. Zelfs als dat land straks niet meer bestaat, zal de Nederlandse toponymie er nog herinneringen aan bewaren. We treffen bij ons immers plaatsnamen aan waarvan de oorsprong nauw met het ontstaan van België als staat verbonden is.

Zonder de Belgische opstand zouden onder andere het gehucht België bij Jubbega-Schurega en de buurt de Citadel in Nieuwdorp nooit hun naam gekregen hebben. Datzelfde geldt trouwens voor minstens zestien andere plekken in Nederland die de Citadel heten. Verschillende dorpen in het noorden van Nederland, zoals Wanswerd, Leens, Stitswerd en Oldenzijl dragen de bijnaam Klein Brussel. De oorsprong daarvan moet eveneens in Belgisch-militaire sfeer gezocht worden. Het gaat in al deze gevallen om vernoemingen die tot stand gekomen zijn onder invloed van de opstand in het Zuiden en van de langdurige belegering van de Citadel van Antwerpen die daarin zo'n belangrijke rol heeft gespeeld.

De afsplitsing van België is niet de enige gebeurtenis die wapengekletter uit de Nederlandse toponymie doet opklinken. Er zijn andere voorbeelden aan te wijzen waarbij geweld in het buitenland de groei van onze vernoemingsnamenvoorraad bevorderd heeft.

De Gelderse boerderijnamen Moskowa, Maloi Jaroslawitz, Beresina, Lutzen, Bautzen, Dresden, Düben, Leipzig, Brienne en Montmirail vormen samen het oorlogsdagboek van Napoleon vanaf de tocht naar Rusland tot begin 1814. Nadat het eenmaal slecht met de keizer gegaan was, zijn de Nederlandse naamgevers helemaal actief geworden.

[p. 12]

Tientallen lokaliteiten dragen de naam Elba, terwijl Quatre Bras en Waterloo eveneens frequent voorkomende toponiemen zijn. Wat die laatste naam betreft, valt er iets merkwaardigs op te merken als we naar zijn verbreiding in andere landen kijken. De slag bij Waterloo is in de internationale krijgsliteratuur ook bekend als de slag bij Belle Alliance. Desondanks treffen we de plaatsnaam Belle Alliance nooit in Engeland en vrijwel nooit in Nederland aan. In Duitsland komt dit toponiem daarentegen zeer frequent voor, maar behoort Waterloo tot de grote zeldzaamheden. De verklaring voor deze opvallende tegenstelling is eerder strategisch dan semantisch van aard. De achttiende juni 1815 stonden de Engelse en Nederlandse troepen onder Wellington bij Waterloo opgesteld, terwijl de Duitse onder Blücher bij de zuidelijker gelegen hoeve La Belle Alliance positie gekozen hadden. Hoewel het uiteindelijk om dezelfde nederlaag van Napoleon ging, die in de toponymie tot uitdrukking kwam, blijkt het vernoemen naar het slagveld door de verschillende thuisfronten toch in de eerste plaats vanuit de eigen stellingen plaatsgevonden te hebben.

Indië en Korea

Als we op de verspreiding van de vernoemingsnamen afgaan, hebben onze oorlogen in Nederlands-Indië in de vorige eeuw alleen in eigen land indruk gemaakt. Buiten Nederland vinden we er geen sporen van in de toponymie terug, in Nederland echter des te meer. Het begon met vernoemingen naar Atjeh, waar de Nederlanders sinds 1873 hun gezag trachtten te vestigen.

De moeizame verovering van het morsige verblijf van de sultan is door de Nederlandse pers tot iets meer opgeklopt. Daaraan hebben we de grote frequentie van de naam de Kraton in ons land te danken.

De meeste inspiratie tot het geven van vernoemingsnamen is ongetwijfeld uitgegaan van het Nederlandse optreden op het eiland Lombok in 1894. Eerst kreeg het KNIL daar klop, vervolgens keerden de kansen en wisten de Nederlanders vrijwel het hele eiland leeg te roven. Deze expeditie moet in het moederland voor veel spanning en sensatie gezorgd hebben. Ver over de honderd lokaliteiten van allerlei soort zijn hier naar Lombok vernoemd.

[p. 13]

De laatste keer dat een eenstemmige opvatting over een malitair conflict bij ons tot een groot aantal vernoemingen geleid heeft, ligt al weer meer dan dertig jaar achter ons. Tijdens de Korea-oorlog hebben bijna veertig buurten, straten en wijken de bijnaam Korea gekregen. Meestal vinden we als motief voor de keuze van die naam opgegeven dat de bewoners van die lokaliteiten ruziemakers waren of dat het er ter plaatse zo rommelig uitzag.

De naam Korea heeft overal een negatieve klank gehad. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de naamkeuze niet van de bewoners zelf, maar van de mensen uit nabijgelegen buurten uitgegaan is.

Geen Vietnam

De oorlog in Korea is niet de laatste oorlog geweest die de wereld gekend heeft. Bovendien is er geen einde gekomen aan onze neiging om anderen door middel van een plaatsnaam een etiket op te willen plakken. Toch zijn er bij mijn weten sinds de jaren vijftig geen bewoonde oorden meer naar gevechtsterreinen vernoemd. De reden waarom we bijvoorbeeld geen vernoemingen naar Vietnam tegenkomen, ligt in het karakter van de oorlog daar. De beste voorwaarde voor het ontstaan van vernoemingsnamen in de militaire sfeer is een geïnteresseerde neutraliteit of hoogstens een neerbuigende partijdigheid van de naamgevers ten opzichte van wat er in den vreemde plaatsvindt.

Oorlogen die ons reëel of emotioneel te dichtbij komen voldoen hier niet aan. De oorlog in Vietnam begon weliswaar in dezelfde sfeer als die in Korea, maar ontwikkelde zich al snel in een andere richting. Dank zij de televisie werd hij mede in onze huiskamers uitgevochten. Dit bracht een heftige discussie over de Koude Oorlog en onze verhouding tot de Verenigde Staten op gang. Uit naamkundig oogpunt maakte dit de oorlog in Vietnam al te gecompliceerd.

Aangezien de gemiddelde naamgever nu eenmaal niet van ingewikkelde oorlogen houdt, zullen we dus vergeefs naar Vietnam als vernoemingsnaam zoeken.

Korea, Lombok, de Krim en Waterloo zijn plaatsnamen als alle andere. Het verschil met namen als Hengelo, Bleiswijk en Zijdewind zit hem in het taalmateriaal waaruit ze zijn opgebouwd en de

[p. 14]

omstandigheden waaronder ze zijn gegeven. De naamkunde, als taalkundige wetenschap, onderzoekt de vraag hoe en wanneer eigennamen ontstaan zijn, wat ze betekenen en welke variaties ze vertonen. Ik denk dat de lezers van dit boek daar ook in geïnteresseerd zijn. Daarom hoop ik in de volgende hoofdstukken duidelijk te maken hoezeer eigennamen tot onze taal behoren.