In de schaduw van gisteren

Hitlers ‘via mala’

Die zondag, de 22ste juni 1941, was een snikhete dag. Mijn vrouw en ik hadden met twee vrienden wat verfrissing aan het Zandvoortse strand gezocht, zoals tienduizenden anderen. Het wilde niet erg lukken. 's Middags woedde een hevig luchtgevecht boven de kust, toen Engelse bommenwerpers Nederland trachtten binnen te dringen en door Duitse jagers werden onderschept. Als aangeschoten eenden tuimelden sommige uit de lucht en al spoedig was het nodig in het dorp te schuilen voor de rondvliegende metalen splinters. Een kleine herinnering aan het feit, dat op deze zomerse dag Nederland ook in oorlog was.

Voor het overige speelde zich die oorlog wel heel ver van onze grenzen af. Midden-Oosten, Afrika, Atlantische Oceaan, en dan de slechter wordende verhouding tot Amerika en Rusland. Wie nog verder kijken wilde, las met zorg de berichten over de moeizame onderhandelingen in Batavia met de Japanners. Er moest wat gebeuren en er is iets gebeurd.

In de namiddag drongen de berichten ook tot de Zandvoortse boulevard door. De oorlog met Rusland was begonnen.

Een stoot van vreugde joeg door de duizenden slenteraars. Er werd meer gelachen, er werden V-tekens gemaakt en overal zag en hoorde men in gebaren, blikken en woorden die geheimtaal, die goede Nederlanders in de omgang met elkaar hadden ontwikkeld.

Des te meer troffen ons de paar woorden van de Duitse soldaten, die in onze coupé terugreisden naar Amsterdam. Twee mannen en een geüniformeerd meisje. Ze hadden geen onsympathieke gezichten en reeds het feit dat ze niet de voor hen gereserveerde Wehrmachtscoupé's hadden genomen, verried iets van hun gezindheid.

[p. 63]

Hun ganse gesprek bestond uit drie zinnen, niet meer, niet minder en daarom zal ik het nooit vergeten.

‘Was wird jetzt kommen?’ zei het meisje. Stilte...

‘Es wird ein via mala,’ antwoordde de oudste soldaat, na lang stilzwijgen en meer tot zichzelf dan tot de anderen.

De jongere lachte, of althans probeerde het te doen. Hij bracht zijn arm in de Hitlergroet, trok hem in de elleboog samen en balde zijn vuist.

‘Ach was, wir werden von so so machen müssen,’ zei hij. Van de Hitlergroet naar de communistische groet.

Ook zij zijn wellicht in de sneeuw en de modder van het Oostfront gecrepeerd.

Als ik aan hen denk kan ik zelfs met Duitsers medelijden hebben...

Het is een ‘via mala’, een slechte weg, geworden voor Hitler en zijn legers! Het is ook een bloederige weg voor de Russen geworden. Maar dat was nu juist de meest attractieve kant aan de zaak, althans voor vele Nederlanders. De eerlijkheid gebiedt ons te erkennen, dat weinig mensen zich zorgen maakten om het lijden dat het Russische volk tegemoet ging.

‘Laten die twee mekaar maar opvreten,’ daarmee is de stemming het best gekarakteriseerd. Het Russische bondgenootschap met Hitler stak velen nog scheef in de keel en men begreep dat de edele strijd voor vrijheid en democratie een vreemde complicatie erbij had gekregen.

Churchill verklaarde onmiddellijk de Sowjet-Unie met alle mogelijke middelen terzijde te zullen staan, ook al waren die middelen, vooral in de eerste tijd, niet bijzonder indrukwekkend.

Onze Koningin zei het wat indirecter, maar ook niet mis te verstaan. Nederland zou aan de kant van Engeland blijven strijden om zo, met Engelands bondgenoten (en daar hoorde van nu af aan Rusland bij!) het nationaal-socialisme te verslaan. Ietwat later zou Nederland zelfs de diplomatieke betrekkingen met het Rusland van Stalin herstellen. En nog later zou een Nederlands dichter zich tot tolk maken van ons volk toen hij schreef:

Zo hebt Gij eind'lijk Heer,
Het Duitse beest geslagen
Gij kondt niet langer meer
Zijn rauw geweld verdragen.
Gij hebt van Stalingrad
Zijn vlucht tot hier bevolen.
Vandaag klonk in de straat:
‘De Russen staan in Polen.’

Europa ademt op,
In nooden dood gevangen.
De vrijheid staat in knop

[p. 64]

 

En wil de bloei ontvangen.

 

Heer, zend uw milde zon,

 

Te lang ons reeds ontstolen,

 

Nu dat de roep begon:

 

‘De Russen staan in Polen¹⁸.’

Maar dat was alweer veel later. Het was Nieuwjaarsdag 1944, en toen lagen de Russische steden en dorpen in puin en was er voor de miljoenen doden tussen Wolga en Weichsel nauwelijks tijd geweest om een graf te delven. Op Hitlers via mala liepen niet alleen Duitsers en Russen, bijna alle Europese volken waren met hen deze vermaledijde weg op gedreven, en ook de Amerikanen en de Japanners, de Arabieren en de Birmezen en nog vele anderen. Maar de tol aan mensenlevens en verwoesting, die de Russen hebben moeten betalen, is van geen ander volk gevraagd.

Twintig jaar later, midden in de Koude Oorlog, die een temperatuur heeft bereikt, zo laag, dat de kilte tot in de verste hoeken van ons persoonlijke en nationale leven doordringt, is het moeilijk de tijd te begrijpen toen elke kilometer opmars van de Sowjetlegers als een signaal van de komende vrijheid werd begroet. In de Nederlandse nazi-pers tekende men het wapen van ons koninklijk huis gecombineerd met hamer en sikkel. Illegale werkers die werden gepakt, heetten Oranje-bolsjewisten. Mussert zocht entree bij ons volk met de leus ‘Mussert of Moskou’. Ik heb mij wel eens afgevraagd hoe ons volk zou reageren indien Musserts redevoeringen en artikelen thans, zonder zijn naam, opnieuw in onze pers werden afgedrukt.

‘De teerling is geworpen. Het gaat voor Europa op leven of dood. Ieder mens moet in dezen zijn standpunt bepalen, tenzij hij zich wil gedragen als een koe in de weide, die slechts belangstelling heeft voor de malsheid van het gras, tot het tijdstip komt, waarop de slager haar komt halen.

Het gaat om het recht op volwaardig burgerschap. Het recht om God te dienen, het recht op arbeid, gezinsvorming, op levensblijheid en verzorging wanneer men oud geworden is.

Laten wij de zaak eenvoudig stellen en klaar zeggen: hij, die er vreugde in zou scheppen dat zijn volk zou worden uitgehongerd, dat godsdienst en cultuur in bolsjewisme zouden ondergaan, zo iemand is of krankzinnig of een misdadiger van de eerste soort.

Laten wij aannemen, dat Engeland en Rusland de strijd militair zouden winnen, dan zouden de bolsjewistische legers staan in het hart van Europa. Niemand is zo dom om te kunnen veronderstellen dat de bolsjewieken dan Europa zouden ontruimen...’

Het lijkt bijna of het mannetje Mussert werkelijk gelijk heeft gehad en de profeet was waarvoor hij zichzelf hield. Maar uit deze citaten hebben wij alles ge-

18 ‘De Russen staan in Polen’ - Gedicht van Jan H. de Groot, in de oorlog illegaal gepubliceerd.

[p. 65]

schrapt, waarin hij Hitler en het nationaal-socialisme aanprijst als de enige reddingsmogelijkheid van de wereld.

De democratieën hebben het zonder Hitler gedaan omdat zij, terecht!, dit gevaar groter achtten dan dat van Moskou. Hoe weinig de toevallige bondgenoten elkaar vertrouwden is na de oorlog wel duidelijk geworden. Misschien had een andere strategie (door Churchill voorgestaan), die sneller en dieper in Europa was doorgestoten vóór de Russen er kwamen, een ander naoorlogs Europa kunnen scheppen, misschien heeft een ietwat naïeve loyaliteit van Roosevelt de Russen te veel in de kaart gespeeld... Misschien.

Maar zeker is dat zonder Rusland een landing op Europa's kusten onmogelijk zou zijn geweest en men kan zich nauwelijks voorstellen wat er gebeurd zou zijn als Hitler zijn beste legers (die nu in de Russische steppe verbloedden) beschikbaar had gehad in West-Europa en Afrika.

Rusland en het Westen hebben elkaar gered! Dat het beide partijen niet gelukt is op de grondslag van dit geweldige militaire feit ook een politieke modus vivendi te vinden is van een tragiek, waaraan Oost en West, beide, dreigen te creperen.

De schuld daarvan ligt voor een zeer aanzienlijk deel in het persoonlijke regime van Stalin. Alle bedenkingen jegens Chroesjtsjow ten spijt kan men zich afvragen wat er gebeurd zou zijn, indien deze in 1945 aan het bewind gekomen was. Heeft de neus van Cleopatra dan toch zijn twintigste-eeuwse analogie in de gezondheid van Stalin? Misschien niet...

Schuilgaand onder een puinhoop van materialistische overwegingen, machtsbegeerte, belangen, verraden beginselen, was de Tweede Wereldoorlog nochtans in diepste wezen een strijd voor de waardigheid en de vrijheid van de mens en we zullen er aan moeten wennen, dat die strijd nog niet ten einde is. Als we daarbij tevens maar beseffen dat ook armoede, ziekte, honger en economische monopolies die vrijheid en die waardigheid bedreigen!

Terug naar ons lieve vaderlandje. De oorlog met Rusland luidde een verscherping in van het nazi-regime. Mussert, Arnold Meyer¹⁹, Van Rappard²⁰ en de andere handlangertjes van Hitler waren ijverig in de weer ook Hollandse jongens voor Hitlers kanonnevlees te werven. Ook Arnold Meyer, die tot vandaag de dag toe door velen nog als goede vaderlander versleten wordt. Ze hadden niet veel geluk met hun wervingsacties. Hitler kondigde de liquidatie van de Russische legers aan in drie maanden. Zijn bedoeling was de Russen vóór de Dnjepr definitief te verslaan en aanvankelijk leek het erop of dat gelukken zou. Enorme Russische legers werden omsingeld en gevangen genomen of vernietigd. In plaats van tijdig terug te trekken wilde Stalin kennelijk zijn land in het westen verdedigen. Eerst nu erkennen de Russen officieel zijn blunder. Maar de Russische generaals en vooral ook de jonge lagere officieren leerden snel.

De Duitse bevelhebbers, die na de oorlog door Liddel Hart²¹ zijn geïnterviewd noemden het als één van de oorzaken van hun nederlaag. Er waren

19 Arnold Meyer - Leider van de op het Italiaanse fascisme geënte groep Zwart Front (later Nationaal Front).

20 Dr. E.H. Ridder Van Rappard - Leider van de Nationaal Socialistische Nederlandse Arbeiderspartij, een zeer kleine, maar nogal roerige fascistische groepering.

21 B.H. Liddel Hart - Engels publicist, vooral bekend door zijn vele gezaghebbende artikelen en boeken op militair gebied.

[p. 66]

trouwens meer misrekeningen. Hitlers sterk gemotoriseerde leger, dat in het westen zoveel succes had, kon op de landwegen van de Sowjet-Unie heel wat minder goed manoeuvreren. Le défaut de ses qualités! Het Russische volk kwam in zijn grote meerderheid niet in opstand tegen het regime, evenmin als het trouwens lukte om in West-Europa in groten getale rekruten voor het oosten te werven. En dan de fout van Hitlers eigen stijfkoppigheid en waandenkbeelden, waardoor de Duitse generaals gedwongen werden posities te handhaven, die onhoudbaar waren. Hoe het zij, toen de winter kwam stonden Hitlers horden wel diep in Rusland, maar bewegingloos en onbeschermd tegen sneeuw en ijs.

Daarmee was de Russische veldtocht beslist. Hitlers drie maanden werden jaren. In Nederland was het de inleiding tot de slavenjacht en de honger. De oorlog had eindelijk zijn onwezenlijke masker van bliksemsnelle overwinningen, betrekkelijk weinig slachtoffers en een ongemakkelijk maar nog niet onmenselijk bezettingsregime verloren. Van nu af aan zouden we zijn ware gezicht ontmoeten op een ‘via mala’ die wij allen moesten gaan.

17 juni 1961.