Het kleine geschenk 1946

[p. 19]

De tweeledige beteekenis van het exlibris

De begeerte naar het bezit van een ‘exlibris’ is tegenwoordig zeer algemeen; al is de behoefte, deze ook voor zijn eigen bibliotheek aan te wenden wel eens minder groot. Dikwijls is een bescheiden verzameling boeken reeds voldoende om de wensch naar een, of zelfs meer exlibris te rechtvaardigen. Er zijn hartstochtelijke bibliophielen, die hun opdrachten tot het ontwerpen van deze eigendomsmerken zelfs tot meerdere tientallen uitbreiden; liefst in onderscheidene technieken en van verschillende kunstenaars.

Voor den niet-ingewijde mag dit een vreemde liefhebberij lijken, ofschoon in 't algemeen de hobby een zoo veel voorkomend verschijnsel is, dat men geneigd is er, al of niet schouderophalend, aan voorbij te gaan. Het is echter het gevolg van een, alweer zeer algemeen verschijnsel in onze moderne wereld. Het hangt samen met de verbrokkeling van ons cultureele leven, dat wij de schoonheden, welke zich eertijds in samenhang en als geheel voordeden, thans tot zelfstandigheden gaan verheffen. Dit onheilvol geestelijk verlies bestaat in het ver-

[p. 20]

lies van de groote stijl en van de vanzelfsprekende samenhang onzer uitingen. Inplaats van een breede massa met een algemeen begrip voor de juiste maat, is getreden de kleine groep met een krampachtige vereering voor het schoone tot in het overmatige.

Zoo is ook het exlibris - eertijds een in zijn simpele bedoeling meestal stijlvol vignet als eigendomsmerk in het boek - veelal uitgegroeid tot een bijna zelfstandig grafisch product, dat terloops óók in het boekenbezit als kenteeken dienst doet.

Dit schijnt een overschatting van de ware beteekenis eenerzijds, welke anderzijds op een onderschatting berust, tengevolge van een begripsverwarring, die de inhoud verwisseld heeft met het beeld; een verschijnsel dat wij op tal van gebieden der kunst kunnen waarnemen: bij de z.g. ambachtelijke kunsten, de sier- en nijverheidskunst, zoo ook bij de postzegel, enz. Bij alle gevaar dat ons onderscheidingsvermogen, en dientengevolge in wezen onze geestelijke samenleving hier bedreigt en waarvan het genoemde verschijnsel slechts symptoom is, heeft de kunst in zijn onderdeelen hier en daar toch zekere belangstelling herwonnen; en beleeft in dit geval de grafische kunst een kleine

[p. 21]

4 exlibris in houtgravure
NICO BULDER
PAM G. RUETER
Th. MAUVE
D. VAN GELDER

[p. 22]

opvlucht, welke haar stellig ten goede komt en waardoor wederom het exlibris thans in zijn tweeledige beteekenis waardevoller wordt.

Wel ligt de ontaarding tot een zuiver ruil- en verzamelobject vlak voor de hand. Een onzer grafici kenmerkte het reeds als de colibri in de grafische kunst, een gedachte die even slordig is als vindingrijk. De oorspronkelijke en eigenlijke bedoeling wordt hierin over 't hoofd gezien en het is wellicht nuttig daarop de aandacht te vestigen. De grafische kwaliteit los te maken van het gegeven is n.l. een fout, die tot gevolg zal hebben, dat de kunst haar zin gaat missen en zwevend wordt. Tenslotte mag het vignet, wil het aan zijn bestemming ten volle beantwoorden, niet uit het kader worden gerukt, waarbinnen ook het boek zelf is ontstaan. Merkwaardig is wel, dat weer vele echte bibliophielen zich tegenwoordig bekeeren tot het typografische exlibris, een vorm die dus als 't ware één is met het boek.

Elke grafische vorm van hoogdruk echter, zooals de houtsnede en de houtgravure, hangt ten nauwste samen met de typografie en biedt mogelijkheden tot een volmaakt exlibris.

Andere grafiek behoort in het boek minder thuis (kopergravure ets of litho); maar de

[p. 23]

eigenlijke ontaarding begint pas, waar opdrachtgever of uitvoerder zich vergaloppeert in een teveel, hetzij door een te groot formaat, door een technische oververfijning, of in de zoo gebruikelijke overlading van het beeld, dat dikwijls volgepropt wordt met slechte symboliek. Mogen wij bevrijd worden van het exlibris, dat slechts beoogt een staalkaart te geven van des bezitters ambities of àl te laag-bij-de-grondsche liefhebberijen!

Zonder àl te scherpe grenzen te trekken, mag toch gezegd worden, dat van een exlibriskunst, welke op de eenvoudigste wijze haar tweeledig doel tracht te dienen, wij het meest mogen verwachten: een persoonlijk merkteeken in zuiver grafischen vorm, bestemd voor het beminde, eigen boek.

Dirk van Gelder

Veere, Januari 1946.