Levensgang: roman uit de diamantwerkerswereld

Zesde hoofdstuk.

Van Zeelt had Hein op vergadering gehoord dat juffrouw Eva plotseling heel naar was geworden; pijn in de borst met hevige benauwdheid. Ook Zeelt wist 'r niet veel méér van, maar dàt tenminste had ie gehoord op den winkel van Rozijn, die juist bij juwelier Bresser was toen de dokter geroepen moest worden. Thuis en de paar dagen dat ie werkte op fabriek, was Hein een en al onrust. Elke vijf minuten wou ie weten hoe 't met Eva was, en nergens kon ie iets zekers van haar hooren. Al 't zich van haar àfdenken was weggevaagd in z'n hoofd, nu 'r angst-drang zat in z'n ziel voor haar toestand. Als 'n dooie pier, verbleekt-stug, zat ie te werken, star voor zich uit, tusschen al z'n geploeter alleen ziend haar kopje op de kussens, bleek en stil, rondkijkend haar mooie

[p. 129]

kamer, waar ie eens, in 't voorbijgaan naar den winkel, door 'n deurkiertje voor was blijven loeren, en waarvan ie altijd 'n vreemden, blijmakerigen herinneringsgeur bij zich gehouên had. Vroegen z'm op fabriek waarom ie zoo stil was, dan wees ie naar z'n hoofd, alsof 't koppijn was, om van 't zeurige gevraag af te zijn. Maar koorts had ie, dat voelde ie zèlf aan huiver-hitte en kou-rilling tegelijk door z'n lijf. 's Middags kon ie 't niet langer uithouên, werkte ie dubbel, ademloos om wat doppen voor te komen, snakkend ernaar even op straat te zijn. Dan liep ie den kant van Eva's huis op, in z'n verlangen 't noodlot vreemd-dwingerig te willen zien bukken voor zìjn wil, eischend bijna iemand van den winkel tegen te komen die 'm iets zeggen kon van Eva. Maar niemand kwam. Dan draaide ie voor 't huis in 't rond, of ie maar brutaal-weg zou aanbellen en vragen hoe ze was. Wilden z'm afsnauwen dan zou ie 'r koel onder blijven, omdat ie 't toch voor Eva alleen deed. Maar vlak bij de stoep van 't groote huis verlamde 't voornemen in 'm. Dan durfde ie alleen nog maar opzien naar 't raam waarachter Eva's kamer lag, àl maar kijkend naar 't ruit als ie mensch-beweginkjes of 'n gezicht meende te herkennen, totdat ie weer z'n bezinning kreeg dat ie op die manier nog minder hooren zou. Dan holde ie weer hals over kop naar de fabriek, at 'n boterham onder 't werken, verstrooid in angst-gedenk aan Eva, in z'n onrust bleeker en lijdender voor zich halend haar gezicht, met die schitter-streelende oogkijking. Voortijlend in z'n angst, zag ie vreemde schaduwdansjes om haar donker glanshaar spelen... rond haar hoofdje... vreemdwild, als doorleefde ie in zìjn koorts hàar benauwdheid... zag ie donkere schaduwtjes over haar oogenglans trekken, opgaand en rondspreiênd in zwarter schimmetjes heel haar hoofdje... overal, overal omduisterend.

Donders, wat voelde ie zich rillig, heet-koud, telkens anders weer, prikkelig-pijnlijk in al z'n leden. Innig blij was ie dat ie morgen weer 't werk af had, dan uit die muur-gevangenis kon hollen, den heelen dag kon blijven slenteren rond haar huis.

Den volgenden dag liep ie al vroeg in storm-sneeuw, zwerf-leeg, hol-nieuwsgierig, in den omtrek van Bressers huis heen en weer. 't Huilde woest in 'm dat ie nu niet bij Eva mocht zijn. Zou ze aan hèm denken... aan hèm? Malligheid... ze zal blij zijn dat z'm kwijt is... Ach, wat dol, dol graag had ie 'r nou es gezien, bij 'r gestaan, aan haar bed... om 'r'van die kleine handdrukjes te geven.... wat z'm in 't Vondelpark zoo stilletjes had laten doen.... En als ie 'r dan ereis noemen mocht: Eva... zóó waar allemaal bij waren... heerejé!... en zìj hèm Hein!... wat zou ie dan al eigen met 'r kunnen zijn.

Dichter vlokte de sneeuw, in wit-verblindende wemeling, opgejaagd soms in wolk-nijdigen warreldans rond, maar niets voelde ie, niets. Alleen huilde woester in 'm smart-diep gepijnig dat ie niet vrij mocht inloopen dat huis, waar iemand lag die hìj kende, die

[p. 130]

hìj dol lief had, waar 'n schat van zìjn ziel was, van hèm, afgehouên, omhegd met tronies en menschlijven die op hèm neerkeken... Mochten die haar nou zien, en zoenen en goeien dag zeggen, en bij 'r zitten helpen en oppassen? O, waarom mocht hìj niet?... Maar och... zìj wou 't toch ook niet... dan had z'm toch wel laten roepen. - Plots zag ie iemand de deur uitkomen; 't was Saartje, die haastig, toch schuwtjes, de gladdig-besneeuwde stoep-treën aftrippelde. Diè zou ie vragen. In 'n vaart schoot ie op 'r af, loodzwaar van ontroering om wat ie hoeren ging. Besneeuwd, met wittig bevlekt gezicht, onder wègdoezeling van z'n wenkbrauwen, stond ie wild-nerveus voor haar, met gejaagde vraag hoe juffrouw Eva was. Saartje, geschrikt door 't plots op 'r afschieten van 'n ‘lang manspersoon’, Hein niet herkennend, dacht dat 'r 'n troepje kerels voor den gek wilde houên.

- De jùffrou?! - ratelde ze, onder mal gezichtsverdraai, nog bevend van schrik, - wat-gaat-joù-dat-an, - neem-je-moeder-in-de maling-in-plaats-an-mijn! - wat-zeg je me-dàà-van?!...

En snel stapte ze door, Hein verstomd staan latend, die in z'n wilde besneeuwing en nat, verbouwereerd, gipsbleek gezicht, met z'n vuile bontmuts schuin over z'n ooren getrokken, niet snappen kòn dat Saartje hem niet herkend had. Kwaadaardiger chagrijnde nu drift in 'm op. Godallemachtig, snikkend van verlangen had ie de woorden uit 'r mond willen trekken en nou hoorde ie weer niets, geen letter van háár! Nou zou ie maar door blijven wandelen tot twaalf uur, dan moest bij Bresser de winkel toch loskomen. - Weer liep ie rond in al gloeiender angstgedachten, gejaagd-huilend van binnen met stille, morrende woede-smart dat ie, zóó in haar nabijheid, buiten blijven mòest. Eva niet zien mocht. Zoo ie nou es Bresser op den man af vroeg?... Zou ie durven?... Wat zou ie 'm meer kunnen doen dan beleedigen?... Dat had ie, om van haar nù iets te hooren, wel duizend maal er voor over... Loopend, dichter omsneeuwd, zelf koortsig warm in de natte kou, loerde ie door de vlokdwarreling naar de stoep van Eva's woning. Maar geen sterveling zag ie van den winkel komen. Nou viel'm ook plots in dat 'r niet gewerkt mocht worden bij Bresser aan huis, om Eva. Dan zou ie maar inééns naar Zeelt gaan en kijken of dìe thuis was. Banger joeg 't door'm, heviger dat ie nòg niet wist hoe 't met'r was. Zou ie maar 'n beetje dichter bij de stoep durven, dan kon ie zien of 't briefje er nog hing... Doen?... ja,... ja! - En meteen liep ie ijzervast en strak op 't huis aan, de stoep op, alsof ie 'r wezen moèst. Achter 't bijna dichtgesneeuwde hekwerk van de deur zag ie op 't raampje geplakt met groote letters: ‘Verzoeke uiterst zacht de trappen op te loopen en niet te schellen.’ Uit de letters wou ie halen wat 'r scheelde, turend achter de besneeuwde raamrandjes. Plots hield voor de stoep 'n rijtuig stil.... Hein schrok hevig... de dokter... dat zag ie aan 't afgemeten uitstappen. Niet haastig genoeg wist ie waar zich te bergen. Gauw glibberde ie de

[p. 131]

stoep af, terwijl de dokter òp kwam. Toen, bleek-ontdaan, bleef ie even staan. Wat lang toch moest de dokter wachten eer opengedaan werd, vond ie. Eindelijk kierde open deur... Als ie nou es meeglipte naar boven... Och, te dol om over te denken... ze zouên 'm voor 'n dief houên.... Nog nèt zag ie den dokter op z'n teenen zacht de trap opgaan, gedruischloos zakkend in de traploopers. Dan zacht drong de deur weer dicht en alles bleef stiller om 'm in 't stoei-gewemel van vlokkenwit. Als ie nou es wachtte op den dokter en nèt deed of ie 'n goede kennis was, die in 't voorbijgaan nog heel eventjes informeerde!... Ja!... drommels wat 'n goed idée! - 'n Beetje vroolijker, nu zeker wetend dat ie goed zou hooren wat'r scheelde en hoe ze was, liep ie heen en weer, z'n voeten niet meer voelend van marmerkou, nu en dan wegslaand en afstampend sneeuwnat van z'n gezicht en kleeren. Als die dokter nou maar niet zoo'n trotsche klant was die 'm eerst zou ondervragen wien ie voor had. Lang-geduldig bleef ie doordrentelen heen en weer, niets ziend dan de stoep waar de dokter afkomen moest.

De sneeuw dwarrel-vlokte in zachtere sprei-wemeling neer, ge- ruischloos verwittend menschen en straat. Duidelijker kon ie 'thuis zien; maar weg bleef de dokter, vreemd-lang. Dàt drukte 'm weer, stapelde bange vermoedens in 'm op. Groote god, wat was er nou an de hand met 'r?... wat zou 'r nou gebeuren?... wat wou ie 'r doen?... Als ze nou es verschrikkelijk benauwd was?... als ie 'r pijn deed?... als ze nou es èrg, èrg naar was?... Och, maar dat kon toch niet!... nee, nee, dat kòn niet... wat kon ze hebben?... gisteren was ze nog op, en goed zei Zeelt zelf... Verkoûen, anders niks, benauwd van slijm... Maar Jezus, die dokter,... waar blijft ie! - Sussen wou ie zichzelf, wègduwen angst-vermoedens, malle, zenuwachtige vrees. Maar de dokter kwam maar niet - God-alle- heilige!... als ie nou es achter de deur mocht staan van haar kamer!... Wat zou ze toch doen?... wat zou ze nou denken?.. hoe zou ze liggen?... zou ze èrg bleek zijn?... zou ze wel goed verzorgd worden?... en zou ze toch mogen praten?... Als ie nou es plotseling voor d'r bed kwam, zou z'm dan herkennen?... en zou ie haar handjes mogen drukken?... zou 't?... Hoe zou ze liggen?... heelemaal apart?... hoe liggen nou eigenlijk zulke rijke meisjes?... zóó in d'r onderkleeren?... En de dokter nou?... moest die 'r nou zóó maar onderzoeken?... Heilige maagd... wat stil, wat naar!... Nog niks, nog niks! -

Allemaal afgebrokkelde denkinkjes en knagende wanhoopsangstjes brandden in z'n hitte-hoofd; nare, jagende vermoedens, killer, verwarder dan ie wou, - of ze wel sterk genoeg zou zijn, of ze tegen 'n stoot zou kennen, en of de dokter wel 'n goeie was. En sterker schreide 't in 'm dat ie 'r niet dadelijk mocht zien. Alles, alles zou ie 'r voor gegeven hebben als z'm toelieten, éven maar naar d'r kijken, dan zou hij aan 'r oogen dadelijk wel zien of ze 't vervelend of goed vond dat ie kwam... Zou ie Bresser es vragen... zou

[p. 132]

ie?... Maar als Eva dat nou es verschrikkelijk naar vond, indringerig, mal-brutaal... God-Kristus, kwam daar Bresser zèlf niet aan!... Heere Jezes, ja!...

Hein voelde zich doodsbleek worden. Hij zou naar 'm toe gaan en 'm vragen, ronduit; die dokter kwam toch nooit, gilde z'n wanhoop in 'm. En stap-vast schoot ie af op Bresser, die al bij de stoep stond en net deed of ie Hein niet herkende. Lam vond ie dat. Beverig ontdaan, doodsbleek bleef ie vlak voor den juwelier staan, schuifelend even met z'n beenen achter- en vooruit. Hij voelde dat ie 'n hoop woorden te veel ging zeggen, dat ie zich zou verwarren door 't strakke, minachtende gekijk van dien vent.

- Neem u me nie kwalik, meneer, - kwam 'r bleuig-haperend uit, - ik wou u vrage... neem u me nie kwalijk... ziet u... maar de juffrou is ziek,... enne.... nou... ziet u... hoe is ze nou... wat heeft ze... ken u me dat zegge?

Bresser stond met één been al op de stoep, kregelig, half-verdraaid naar Hols gekeerd. Eerst wou ie doorloopen met 'n snauw, maar 't bleek-ontdaan-ernstige van Hols' gezicht vond ie bangdreigend... tegen hèm. En Hein dacht alleen in z'n schuwe aarzeling van spreken, dat Bresser naging wat híj, die wild vreemde kerel er eigenlijk mee noodig had.

- Nog niks van te zegge! - zei Bresser eindelijk, nijdig dat ie antwoord moest geven tegen z'n zin, omdat ie bang was voor de dreighouding van Hols, - en doe me 'n plezier, en strooi me nog niemendal rond onder me mènse!... Grabbelend in z'n zak naar z'n straatsleutel, ging ie zonder 'n woord meer haastig de stoep op.

Weer stond Hein geslagen. Wat wist ie nou meer?... ‘Nog niks van te zegge’... Wat nou?... Langer kòn ie niet meer wachten.... Dan maar naar Zeelt, in de Weesperstraat. Aan de hondsche lompheid van Bresser en z'n angst voor 'n ‘dreighouding’, waar hìj juist bijna niet durfde spreken, had Hein zich niet eens gestooten, want nou dwaalde alleen weer door z'n bange vermoedens: ‘Nog niks van te zegge’.

Bij Zeelt deed z'n moeder open, maar hij zelf was niet thuis; van avond, om zes uur, tegen eten, zou ie maar terugkomen, dan was ie 'r zeker, 's Avonds, precies zes uur, was Hein 'r weer en, tusschen 't drukke straatgeschuif en trap-heen-en-weergeloop, hoorde ie, in 'n nauw hoekje met Zeelt opgedrukt, dat juffrouw Eva vandaag erger geworden was dan gisteren, en de dokter meende dat ze plotseling 'n hevige longontsteking beet had, maar dat ie 't ook maar nazei van hooren zeggen uit de derde hand, omdat niemand bij 'r mocht.

Moedeloos, dood òp, sjouwde ie weer terug, met brandgepriem achter z'n oogen en heel z'n lijf in 'n doffe, gloeierige koortsbroeiing. Nee, nou kon ie niet naar vergadering... z'n onrust was te onstuimig vandaag. Drie dagen bleef zoo voor Hein 'n pijnigende spanning aanhouên, waarin ie, alleen van buiten af, uit vreemde, koele monden, haastige mededeelinkjes van haar toestand hoorde afbrokkelen.

[p. 133]

Maar hij zelf kon niet aan iets ergs, iets levensgevaarlijks gelooven; dàt kon ie zich niet indenken. Nog pas had ie 'r gezien vol leven, en nooit was ze ziek geweest. Nee, suste 't weer in 'm, dat loopt nog 'n beetje hooger misschien, en dan zou 't teruggaan, minder en minder worden, tot ze niets meer voelde, weer òp kon zitten en spreken met allemaal... Wat gelukkig voor dat lieve meisje... mocht ie 'r maar zìen! - Na onrustig geslaap 's morgens weer wakker, en alle rust en zelfgesus weer uit 'm. Dan zat ie in z'n treurhok, omgierd van winterteistering, dood-alleen, met 'n wilde wanhoop van niet-bij-'r-te-zijn; dan stortte schreiende, bijtend-woeste smart uit 'm, dat ie zóó van háár afgehouên stond. Waarom, waaròm mocht hìj nou niet bij 'r?... was ie dan zoo'n schurftige kerel?... mocht ie niet net zoo goed als al die andere knechten belang in 'r stellen?... en had zij 'm niet gezegd haar Eva te noemen?... was hij daarom al niet in haar eigen oogen gelijk aan die neven en familie die nou bij 'r mochten, vlak bij 'r?... die 'r mochten steunen en opheffen 't hoofdje als ze erg benauwd was?... die 'r te drinken mochten geven en om 'r heen staan om alles te doen wat ze noodig had?... Dat juist, dat wou hij doen!... sluipend zacht zou ie loopen... slapen zou ie niet, alleen maar naar 'r kijken, om op 'n wenk klaar te zijn met zachte lieve weldaadjes.... met die heerlijke, rustige gemakjes die 'n zieke als zij zoo goed doen. Hij zou letten op 'n vingerbeweeg, op 'n oogenknikje, en hij zou 'r zoo teêr en zoo voorzichtig helpen als 'n verpleegster... Ja, noù voelde ie, in volle, weenende diepte, hoe lief ie 'r had, die vrouw, die heerlijke vrouw, dat tengere, goddelijke, dol-mooie kind... Gek werd ie als ie 'r niet te zien kreeg, stapelgek!... hij moèst, hij zoù 'r zien!... al zouên z'm d'r afsmijten!... hij zòu naar boven loopen!... hij moest 'r zien, zien!... hij moest weten of z'm herkende!... zóó kon ie niet langer blijven!... dat bloedende gemartel, die jagende onrust, dat half-en-nog-es-half gebrokkeld vertellen van háár, maakte 'm bang, dol bang. Nee, dat wilde bange schreien van z'n ziel moest ophouên,... dat schok-gefolter!... Want soms, zoo in 't bruisend geklots van z'n angst-verbeeldingen, zag ie inééns, haar heerlijk hoofdje, bleek, maar met glansoogen die hèm riepen, hèm!... Was dat krankzinnigheid? En 't staarde voor'm, 's nachts, 's morgens, 's avonds... Morgen zou ie 't doen, en al zou Bresser 'm slaan, al zoûen z'm met politie wegsleuren, wegrukken van 'r bed, hij zoù 'r zien! - Stil overlegde ie. Hij zou wachten voor de deur tot de dokter kwam... met hèm tegelijk zou ie de deur indringen en inééns op haar kamer aanstappen... Hij zou 't doen met 'n verschrikkelijke, alles-neerslaande kracht... 't zòù, 't zòù!... Nee, razernij wàs 't niet... razernij zou 't worden, als ie zoo bleef!... Laten z'm ranselen er nà, zooveel ze wilden... hij zou zich weren... niet bij haar, als hij Eva maar éven gezien had! - Dat zeker-geweldige besluit koortste òm in z'n hoofd, in gebons en gegloei, maar gaf kracht

[p. 134]

en uitzuchtende verlichting aan zwaar achteruitgedrongen verlangen. Want ook, star had ie 't onder de oogen gezien; zoo nu en dan slingerde door z'n binnenste wildbange, door niets te temmen onrust, die 'm opdrong haar doodsgezichtje, schreiende vrees dat ie 'r nooit meer zien zou. Juist die grauw-vale waanzin, die folteridee moest wèg uit 'm, wèg heelemaal, en dat kon niet anders als door haar te zien met eigen óogen!

Dienzelfden avond kwam Zeelt op z'n kamertje. Droef-strak stond z'n gezicht toen ie Hein zei dat juffrouw Eva er verschrikkelijk aan toe was; dat ie 't nou van den dokter zèlf hoorde. Beverig had Zeelt 't verteld en Heins gezicht zag ie verbleeken in schrikgrauw, met 'n stilstand van alles in 'm, alleen wild gedraai van oogen door geel-wit, in verdiepte kassen-deuking. Zeelt voelde zich beroerd; hij wist niet hoe te beginnen. Zelf kon ie erom huilen, en nou ie in Heins oogen verbijsterde traan-ontdaanheid zag, voelde ook hij grienschokken, pesterige onmacht. En langzaam kwam 't eruit, dat de dokter Eva had opgegeven, dat ze zwervende long-ontsteking had gekregen, die met vreeselijke benauwingen en stikkingen ineens op z'n ergst was uitgebroken.

Hein was stil ineengezakt op z'n bed: er dwarrelde verdoofde razernij in z'n kop; van wat om 'm was voelde ie niets meer; de stem van Zeelt, in de laagte troost-gebrom, gedrukte meelij-woorden, bleef rond'm gonzen zonder dat ie ze hoorde. Alles was inééns vreemd voor 'm geworden, alsof ie op z'n hoofd stond, verstijfd in gek-standen. Voor z'n oogen holde duizeling, sliertte alles in tuimelval, draaierig van den grond wègzwevend in hobbeling. Toch voelde ie niets, hoorde ie niets, was alles om 'm als in verdoofde verte; bleef ie zitten, verstild in neergesmakte razernij, die zocht en zocht van buiten naar iets herkenbaars, naar 'n toestand waar iets begon wat ie zich herinneren kon, alsof ie jaren had geslapen, wèg geweest was uit de wereld. En niets had ie gemerkt meer van Zeelts troost, van diens zelf dood-ontdane toespraakjes, dat ie 'm water had gegeven, 'm de hand had gedrukt en de trap was afgegaan.

Zoo, in één waanzingekruip van schrik die verlamd had, bleef ie in verdoovende bedwelming doorademen tot den volgenden morgen, zonder zich te verroeren.

'n Paar dagen daarvóór had z'n moeder 'm chagrijnig wat toegeroepen met z'n verjaardag; gezegd dat ze maar in Veenhuizen moesten gaan wonen als die werkloosheid zoo voortging. Meteen had z'm toegeschreeuwd dat 'r 'n pak voor 'm gekomen was. Hein had, zonder te kijken, z'n moeder verzocht 't maar bij de andere boeken en pakjes van z'n vereeniging neer te leggen, op z'n plank, want 't was juist de dag dat ie zich voorgenomen had wat te weten te komen van Eva. En nou in 'n paar dagen tijds, was inééns de slag gekomen, was Zeelt met z'n strak gezicht opgeloopen 'm vertellend hoe 't met Eva stond. De heele boel had nog geen zes dagen geduurd.

[p. 135]

Tegen den ochtend kwam 'r beweging in 'm, trok iets los in z'n hoofd, begreep ie inééns al wat ie gehoord had van Zeelt.

Met de eerste post bracht z'n moeder boven 'n briefkaart van Zeelt, waarop, in 'n paar droeve woorden, heel kort, gemeld stond dat juffrouw Eva gisteravond om elf uur was overleden, na twee uur hevigen doodstrijd.

De briefkaart nam ie aan, kalm,... hij hoorde zich spreken en lezen,... maar weer stortte die schrikverlamming zich over 'm uit... als was z'n kamertje, alles, alles om 'm in zwachtels gewikkeld, zoo luidloos verstikt en vreemd roerloos stonden de dingen voor 'm, zoo ver dwaalden ze van 'm af.

Hij begreep niet meer waar ie was, wie ie was... wat ie gedaan had... Alleen voelde ie bange stilte, omsuizelend en omjagend z'n hoofd,... benauwing en drukking in z'n hersens,... stikkende hitte... En dan ineens voelde ie omduistering nevelen rond 'm, overal donkere, donkere diepten waarin ie wegstortte... Dáár, in dien gedachten- duizel, achter 't donkere gebons in z'n hoofd, in 't tuimelgedreig rondom, hoorde ie wat 'r gebeurd was... Eva... juffrouw Eva was heengegaan... nou ja... wat?... Eva... Eva was die heengegaan?... Néé!... onzin!... 't kon niet door z'n kop... 't stuitte, 't drong niet dóór... Wat droevig was 't hier, en wat stil... en was ie niet vlak bij zichzelf?... Nou las ie weer wat... wat... Eva, wàs die overleden?.... heengegaan?.... waar?..... waar?.....

Maar toen inééns, als brak in gloeivaart door z'n ziel wild-neergesmakte, ingeperste spanning, tuimelde òm al wat ie van zich af had gezien, draaide terug in slingering voor z'n oogen, hoorde ie, voelde ie, begreep ie weer, als vielen erzware wattendotten uit doof-bemetselde ooren, ging er schrijning van hevig leed als 'n zielsstriem door z'n bewustzijn,... begreep, zag, las ie... juffrouw Eva is dood... juffrouw Eva was niet meer... dood... dood!...

In één pijnlijk gekronkel, in één woest-kijkend gesnik, wild-schokkende smart, plofte ie neer op z'n bed, uitschreiend in razende stijging van leedbesef, trappend en stuiptrekkend, zuchtend en kermend onder verbroken begoocheling uit den neerduizelenden tuimel van wezenlooze, strakke waanzin-spanning, neergesmakt nu voor 't feit, het feit dat eerst z'n brein niet dóór kon, verdoofd en verslagen als 't was in eersten schrik van ontzettingsramp. - En midden in uitrazende smartbreking voel-huilde ie nu alleen dat zìj weg was van hèm, zìj zìj,... dat ie 'r nooit meer zien zou,... háár niet,... Eva niet!...

Dichter schroefde de uitgeschreide, moe-gefolterde, droge smart weer om z'n keel, z'n hoofd, diep-diep omprangend z'n heel denken, z'n leven; en weer daarna stortte krampschokkende smart z'n oogen uit, in brand-tranen omvloeiend z'n gezicht, verdonkerend weer de dingen voor 'm in die zwarte angst-diepte, die leegte, die vreemd- stille leegte, waarin ie nou hoorde alleen: Eva was beenge-

[p. 136]

gaan!.... heengegaan!... zonder dóór te vatten... wie... wat... waar....

II.

In de groote eetkamer van juwelier Bresser, waar de neergelaten gordijnen, donker-laag, doffig licht naar binnen geelden, zat 't stampvol van familie, makelaars, juweliers, vrienden en kennissen. Zacht-roe-zemoezig gingen gedempte stem-murmelingen van rij tot rij, soms onderbroken in stilte-val die tusschen bezoekers stortte, aanstekerig smoorde gepraat, wegstervend in enkele korte vragen en halve antwoorden over de doode. Bresser liep met uitgehuilde, rood-randige, wilde oogen heen en weer, telkens z'n zakdoek uit den zak van z'n pandjas halend en weer wegstoppend in onhandig gegrabbel achter zich. Mevrouw Bresser zat naast 'n leeg rijtje lage, zwarte chîwe-krukken,¹⁾ in rouw-strakke kleeren, dood-leeg voor zich uit te kijken, spraakloos, ieder die 'r wat zei of vroeg alleen maar mal-stil bestarend. Stug-stom achter haar stonden vrienden-kunstenaars van Eva, afgescheiden-stijf van de negotieantenmassa. Op alle bezoe-kersgezichten strakte ernst. Sak Bresser stond in z'n gebochelde houding, met handen op den rug, zachtjes te smoezen met 'n paar makelaars en juweliers die om 'm groepten. Z'n gezicht rimpelde grauwstrak, alsof ie nachten gewaakt had. Ieder sprak met kleine zinnetjes van ontzag, eerbied uit voor de overledene, in gulle opsomming van haar goedheid en liefheid.

- Hoe is 't gods-mense-mogelik? - zei Sak, zwaar zuchtend met zwak-schraperige stem, telkens terugdringend 'n huil die draaide om z'n woorden, - de vorege weuk hèt ze me nog angesproke, ole-wecholem... hèt ze nog pret mit me gemaak... en hèt ze me nog opgechmoes allemaal speulgoeth... en lappies veur de kindere... wat e gechiwes... wat 'n engel was 't... an geen vlieg hèt ze gekenne kwaat doen... wie hêt 'r nouh géén ragmones...

Tranen dreven z'n vreemd-lichtende oogen in; bevender haak-huilde z'n stem, stikkend-zacht, klankloozer van aandoening; en voort prevelde ie, recht voor zich uit, zonder iemand aan te kijken:

- Zoo inééns deruit... één hart al hart... as ze hèt gekenne géwe, hèt ze pas gekenne léwe... hoe bin ikke nie gegaan veur haar... zoo e jong léwe... 'n schróónheit... ellek eene hèt 'r angegaap... had 't Opperweuze mìjn maar genomen... te goejim... dan was 'k deruit!... O-mijn-wi-o-mijn...²⁾.

Stilte huilde na; beverig-ontdaan had z'n stem geklonken en allen luisterden in ontroering.

- Nòh-jááá!... gekheid is dàt!... jááá je mag Onzelieweheer daar verzoekke! - zei 'n joodsch-portugeesch vrouwtje, dat achter 'm

1) Laag stoeltje bij de Israëlieten in gebruik tijdens de treurdagen.

2) Ongeveer: het zij zoo, amen.

[p. 137]

stond, met lupusvlekken in 't gezicht, als was ze in 'n stapel frambozen gevallen, die platgedrukt op haar wangen en oogzakken kluit-kleefden, - ze zegge wel ereis alles komt op zìjner tijd!... al binne we allemaal affanaàade¹⁾ d'r van.

Sak zweeg; huil-grimmiger stond z'n geel-grauw hoofd in smartverwring.

Bresser liep heen en weer, ál wilder. Telkens slaakte ie 'n zwaren zucht, onder krampige huil-uitbarsting zich wringend met bezakdoekt gezicht tegen 'n hoek, smartvol schreeuwend in doffe stemschokken:

- M'n èn-gel, m'n èn-gel!... wàt hèt God me gestraft!... m'n oògappel!... àlles weg! - en schok-schouderend, in krampig beweeg van rug en beenen, huilde ie door, met z'n kop weggeduwd in den hoek, in zenuw-hooge gilrochelingen, tot ze op 'm aandrongen met water.

- Bedaar Lewie, bedaar! - zei 'n zuster van 'm, die, zelf bevend bleek, met 'n glas water voor 'm stond en weekig bang àl maar tegen z'n rug stond te kloppen, - je bint toch geen kint!

Maar Bresser keek niet om; in dieper duikend gedruk van z'n hoofd tegen den muur, doorhuilend in man-zwaar gekerm, angstigwoest, soms inééns opschokkend van heftig lijfsverwringen en wanhoopsgebaren, doorschreeuwend met wroegstem dat God hèm gestraft had, wilder ijlend Eva's naam. Z'n oogen stonden zwel-rood, kleinwild, wezenloos, licht-zwak z'n hoofd uitkijkend zonder bril. Woest krulden z'n haar en baard, verdund en nat gehuild. Toen ie voelde dat z'n schreien opdroogde, dat ie geen tranen meer had en toch verkwelde van smartwroeging, bijtend-knagende spijt, liep ie de kamer uit om alleen te zijn, ergens achter 't huis, waar ie 'n beetje tot bedaren kon komen. - Mevrouw Bresser staarde krachtloos, iedereen aankijkend met glazige onverschilligheids-oogen. Ze zat omdruischt van zacht stemmengeroes, maar niets zei ze, geen traan drong op haar bleek gezicht.

'n Makelaar met 'n ouê-mannetjes-verfrommeld zuigelingengezicht, die naast Sak Bresser stond, vroeg of de dokter die 'r behandeld had, goed was.

- Ik bin maar 'n leek, natuurlik! - zei de makelaar schuw, - maar van Heiman hoor 'k, as wanneer de dokter d'r geholpe hèt... dat ie d'r ijs hèt gegéwe... op alles kouht... en toen mìjn schoon-moeder, nog geen twee jaar gelède, ook longontsteking gehad hèt... hèt ie d'r de heele dag late uitsweete... alles mit warreme doeke... precies 't tegendeel as nou!

- Oggg!... wat geef nou àl dat gechmoes! - driftte Sak knorrig, nu grootere groep weer om 'm heen te luisteren stond, - hoe je n't neme wil,... 't is en blijf altoos è dubbeltje op ze kant!

'n Klein vrouwtje, vervreemd-wenkbrauwloos, als door zonnehitte

1) Portugeesche uitdrukking: geslagen.

[p. 138]

weggeschroeid uit bruin rimpellaag voorhoofdje, met 'n git-zwarte, in bruin-strakke scheiding gespleten bandeau op 'r kopje geplakt, waar 't natuurlijke, grijze haar onderuit schoof in kleine, zilverige kartels, nietig-verzakt achter mansruggen, viel inééns uit, met piepstemmetje vragend hoe lang Eva gelegen had.

- Zes dage, en uit was de grap! - zei Sak beef-toonloos, kijkend vlak op 't wezenlooze gezicht van mevrouw Bresser, zonder haar te zien.

- Genèbbiech, - teemde voort 't vrouwtje in piepstem, sprekend nog achter mansruggenmuur, maar die in uitwijkende beleefdheid 'n eindje voor d'r opengebrest was, - laat ereis zien... 'n goeie drie weke geleje hèt ze me nog allemaal naaigoed voor de kindere in me hande gestop... jáá ik wou dat ànneme,.... maar ze hèt me nie losgelate, om as ze gehoord had dat me Arie permitswe¹⁾ was geworre... en hèt ze nog chtosz gemaak²⁾ en gezeg: u zal 't aan mìjnn zoon beléwe... En tòch... ik wéét 't niet... hèt ze allang bleekig gezien, von ik... as je me de waarheit vraag... ik weet niet... ingevalle, intersiek... bleekies...

- Ja, - stemde 'n andere vrouw in, - goet hèt ze nooit uitgezien... altijd 'n pietsie ingevalle... en zoo 'n pietsie mager...

- Ogg!... wat záneke jullie, - zei 'n jonge juwelier, die dol op Eva geweest was, - 'n schoonheid was 't... jáá bleek!... Van 'n kleur mot je 'n boel zegge... M'n zuster die verlede jaar gestorve is... twee weke voor d'r dood lagge de roze nog op 'r gezicht... elkeen hèt gezegd: ‘Wat is dàt voor 'n boerin?...’ en twee weke d'r na was ze d'r uit... 'n meid van achttien jaar.

- Natúúllik, as je wat mot overkomme, komp 't dóch - wijsgeerde uit 'n hoek, waar 't tot nog toe stem-stil geweest was, 'n dikke vrouw, tante van Eva, met 'n egoïstische koelheid haar japon, die kreukend knelde 'n beetje tusschen 'n buurmansstoel, met koprood-taaiîge inspanning lostrekkend onder 't spreken.

- Nóh!... zal ik stèrrewe as 'k ken hoogte krijge van zóó 'n dokter!... - piepstemde 't joodsche bandeau-vrouwtje weer hardnekkig erdoorheen van achter de mansrugbres, - wáár is 't... wie laat de godgánselike nach toezjoer 't raam ope bij zóó'n zieke!... dan mòt je toch kou vatte.,. Alles hèt zijn goed en hèt zijn kwaads... maar zoo iets....

- Ráre ménse binne juilie, - zei langzaam in plechtig gekijk rondom 'n vrome makelaar, heel luchtigjes op z'n tonnigen buik slaand uit spreekverlegenheid, - iedereen hèt 'n eige zig-zelwers an zig,... we motte d'r allemaal an gelóówe... de ééne vroeg, de àndere laat!... iedereen hèt zìjn gezàire³⁾... Waaragtig... niét om wat te zegge... ik had 'r hónderd jaar gegund... maar wat

1) Meerdetjarigverklaring volgens de joodsche wet.

2) Geschertst.

3) Z'n rampen.

[p. 139]

God doet... jáá daa kenne wij mense ínkomme!... binne wuilie daa kompaabel voor?...

Lozij, die naast 'm zat, maar in 't sterfhuis geen ruzie wou maken, voelde dat 't op hèm ging, den atheïst, en verkneukte zich alleen met breed-spottend te kuch-lachen, zoodat ze allemaal naar'm keken en zien konden hoe ie die sentimenteele godsonderworpenheid aan z'n laars lapte. - Driftig ging voort de vrome:

- Wat God doet is wèlgedaan... daar motte wìj ons bij neerlegge... wéé an degeene die dat vergeet... Wat zeg jìj, Rafii?

De aangesprokene, 'n donker, klein joodje, verschrompeld-chlemielig in te wijê jas met lange mouwen, kwaadaardig overal rond-kijkend, schudde van ja, maar antwoordde niet verder.

De papegaaien waren weggenomen uit de hoeken en overal in 't rond stoelen gezet. Aan 't linker raam, in duisterig licht op elkaar geschoven, zat 'n groep babbelaars te fluister-smonselen. 'n Buikvette makelaar, met zwart, kort-nijdig krulhaar en groote, spot-bruine oogen, had 't met 'n paar juweliers over 'n failliet, waar ie pas op de klub van hoorde. Smonzel-schuchter, met telkens scherper stemverheffing van opwinding en wildheid, ging ie in vlotte roddelgraagte¹⁾, over-en-weer met z'n hoofd naar alle hoeken tegelijk sprekend, rondstrooien z'n nieuws. 't Kleine, zwarte joodje Raffi, in z'n chlemiel-wijê jas, was tusschen de stoelen doorwringend naar 't groepje geslopen. De dikbuik was nog aan 't spreken.

- 'n Patch hèt ie... Streewe, waar ie nie meer van opkomt!... nô-jááá, Sallie hét kloumich²⁾ z'n pottefúlje verlore!... dat kenne we!... ik zal alle maand verdiene wat d'r in was!... over m'n einde!... van Streewe alleenig maar had ie zestig duizend frank an roosies en van Moos Pos dertig duizend gulde an geslepe fijn briljant.

Fluisterend aan alle kanten werden 'm nu vragen gedaan wie 'r nog meer in zat, en waar ie heen was, de gefailleerde. In vuur van gesprek vergetend 't sterfhuis, negeerend de sufsmart van mevrouw Bresser, Levie niet meer ziend in de kamer, omgonsden ze 't vertrek met gedempt klubgekonkel en gesmoorde uitlaaiing nog van kijfdrift-hartstocht. Giftig, met woede-blik, mengde zich 't klein-zwarte makelaartje in 't gesprek, even schuin achter zich ziend naar de deur of Bresser nog niet terug was, en ie wel spreken kòn, wegduwend in drift armen en wijshand van den vetbuik.

- Ga naa huisss!... je weet d'r 'n nefieche vàn! wáárom zoo'n naaches? ...³⁾ weet je hoeveel as 'r geslepe in was?... tachtig duizend gulde - wie hèt 'r hier retisch⁴⁾ gegete?... wat 'n luch... 'n pesstank - afijn en weet je wie d'r in zitte... Moos Salzburger uit de Sarfatistraat... en Daved Zallif... van de Kloweniesburgwal, en Manes en Joos Cros,... alle twee broers!.... En mit roosies hèt ie ze ook te pakke - addenom wat è luch, em te beswijme

1) Roddelen: kronkelen.

2) Kloumich: schijnbaar.

3) naaches: genot.

4) Ramenas.

[p. 140]

- 'k geloof an Levie Bresser hier óók... 't is maar geen àfzetter... Ondewijl z'n vrou... kê-jullie 'r niet? - wat è luch! - zìj is Pessie van Rijnes.... zoo'n dikke.... ogg jawèll... jullie kenne 'r wel!... nôh, om op m'n apperpoo terug te komme... toen zìj naar 't mikwe¹⁾ was is hìj gevlucht, want ze hét altijd as 'n klit án 'm geplakt.

't Mannetje had verhit voor zich heen gekeken, met lol van onkreukbare handelseerlijkheid, wel wetend dat de dikbuik dien ie wegduwde, overblufte, twee maal zelf leelijk failliet was gegaan.

- Nôh! - zei ie nog bits na, óver den dikbuik, z'n slachtoffer, dien ie 'n steek wou geven, strak héénkijkend, - die boter op de kop hèt mot uit de zon blijwe!... dat is mijìjn opienie!...

- Voorwàt? - nijdigde de dikbuik terug - zóó as we daar zitte, bìj mekàar, géwe ze geen dubbeltje voor ons as wanneer 't op betrou-baarheit òppan komt!... die wil 'n uitbrander gewe... Ik heb gehoord dat 't veel minder is, en dáár blijf 'k bij.

Stille nijd was er losgerukt tusschen de twee makelaars van Bresser, doodsvijanige konkurrenten bij den juwelier.

- Jij ken nòòit anders dan overdrìjwe!... Oggenemmes²⁾ is 't de half minder.... van tien maakt ie duizend!... je weet, 'n gojsche³⁾ honderd gulde is meer dan e jiddische⁴⁾ tauzend! - lachte de dikbuik, ronddraaiend in spot-kijk z'n hoofd langs de rij luisteraars.

Gedempt-schreeuwerige gesprekken over alles rondom; licht gestrij, fluister-wild en gepraat aan alle kanten doorzoemde de groot-donkere kamer.

Uitgehuild-verkalmd kwam plots Bresser weer binnen. Nieuw ingekomenen liepen gauw op 'm af met verdroefde kondolatie-strakte in gezichten. Met iedereen sprak Bresser zacht-klaaglijk-bescheiig, dood-òp. - Gezwijg van konkelaars, drukkende stilte-spanning, met ritselend gevraag van gesmoorde stemmen naar Eva's ziekte weefden weer dreig-leed van sterven door de donkere zaal. Nu en dan druischte òp 'n bezoeker in alleenig stoelrumoer, loopend naar Suus en Lewie, in aandoeningsteederheid eruit persend: ‘vèrder geen leed....’ opvangend in terugslag ‘dankje’ of ‘insgelijks’, zachtjes wegteenend achter de deur, waarop dan weer stilte neerzonk, zwaar, loodzwaar gezwijg van lijven en koppen die barstend vol gepraat zaten, maar hier, ingesmoord tusschen Suze's strakke spraakloosheid en Bressers klaaglijk-zachte stemsmart, zich met kracht-geweld intoomden tot meelij-deemoed, rust in mond- en lijfgebaar.

Melancholischer grauw-licht besufte de kamer in donker gezwijg, met

1) Mikwe: vrouwenbad dat, krachtens ritueele voorschriften, gebruikt moèt worden, na de menstruale periode.

2) inderdaad.

3) gojsche: kristelijke.

4) jiddische: joodsche.

[p. 141]

de gordijnen zwaar neer, waarachter zwak zongestreep wrong uit reten, omspattend flauwe vlammetjes van kroonboog.

Zusters van Bresser en van Suze zaten vlak om haar heen, met zakdoeken voor gezicht gedrukt, of in open traanbiggeling versmart te huilen, stil-schokkend, of pratend zenuw-hoog over Eva. Soms luwde eaudecologne-lucht uit hun midden op.

Weer was in den hoek bij de groote makelaarsgroep 't gesprek, maar nu stil gedempt in fluister-wildheid, teruggedraaid op 't failliet en op de krizis die volgen moèst, met 't dolle stijgen van de ruwprijzen.

- Wil ik jullie es wat zegge? - heeschte zacht 'n makelaar naast den dikbuik, die aan den rouwrand van z'n hoogen hoed zat te pulken. - 't sindikaat is goógem... of ik bin temmich¹⁾.... Je zal zien de andere week, as Lewie naa Londe gaat, ken ie niks krijge... is d'r geen ànkomme an!... ze zijnne doodzuinig op haarlie goet... wat ze hebbe, houe ze ijzervast, dan kenne zullie de prijze de hoogte in krijge... wat 'n mischgazzers²⁾!...

Juist kwam Bresser langs de groep sprekers; stilte zakte tusschen ze in. Zacht-belangstellend stonden 'n paar van d'r stoel op, Bresser vragend beminnelijk-indringerig, ‘wanneer of de lewaaje³⁾ was.’

- Woensdag tege tien uur, - zei ie toonloos-smartelijk.

En weer liep ie stil tusschen en om de visite, of bleef strak kijkend voor zich uitstaren. Hij voelde zich veel lekkerder nu ie uitgehuild had; dat gaf 'm lucht. Dat 'm verdriet pijnigde kon iedereen wel an z'n ponem zien... want hij had 'r toch blind lief gehad... maar wat was 'r an te doen?... hoe meer ie zich over-stuur zou maken, hoe erger 't zou worden voor z'n huishouên en voor hèm... Maar wie kon haar plaats innemen?... wie was te vertrouên in dien dievenboel?... Nôh, daar zou ie maar niet an denken!... jawel... goed gezegd... maar waar vond ie d'r een... Wèg, inééns weg was ze!...

En weer kwam huilkramp in 'm opschokken, maar 't kon 'r niet uit, 't stuitte, 't zat zoo vast als 'n prop in z'n keel; alleen voelde ie gloei-getintel door handen en voeten.

Dwaalkijkend over z'n visitie, zag ie inééns hoe de makelaar met z'n zuigelingengezicht, speel-luisterend naar 'n ander, met bemodderde laarzen de lagere galerijpunten van z'n buffet zacht be-trapte. Godverdomme, dàt kon ie niet hebben... wat 'n lomperd... zeggen wou ie niks... ze zouên denken dat ie niks anders nou in z'n kop had... dan zou ie 'm roepen en net doen of ie 'm iets te vragen had. Afgemikt, als toevallig toch, kwam ie bij 'm staan en fluisterde 'm iets in 't oor, waarop de makelaar vereerd òpveerde van z'n zetel

1) Niet goed in 't hoofd.

2) Zwijnen op de mest.

3) Begrafenis.

[p. 142]

met stillen geluksglimlach dat hèm iets gewichtigs was opgedragen door den juwelier.

Plots kwam druk ingeloop van half-rebbes, arme chkomeloopers en kabronem¹⁾, hinderlijk luid sprekend in gezagtoon, ploffend op de drukkende spanningsstilte, heelemaal zich hier baas voelend. Hun bevelengekibbel, gestrij en gemeet scheurde rauw-brutaal door 't vertrek achter de eetkamer, waar 't mes²⁾ gewasschen moest worden door joodsche vrouwen, die, klaar, in zacht gekonkel stonden te wachten. De stilte in 't doodenhuis was weggekrompen onder hun eerste lawaai, dat erger losbrak in de achterkamer tusschen de vrouwen en mannen. Bresser durfde niets zeggen, al voelde ie wraak en blufferij tegen hèm in de gulzige beveelwoede van die kerels, bang als ie was voor verwijten. Want tot 't laatste oogenblik had ie niets willen weten van 'n waakster, en van 't heele stelletje kabronem niet. Onritueel bleef er niemand bij 't lijk, was er ook geen chijmes³⁾ gezegd, niets. Z'n vreemd-heete woede was tegen 't vroom gehuichel van al die lui losgebroken, maar stelliger hield ie achter 't weten dat z'm 't vel over de ooren zouên halen, als ie zooveel jaren achterstallige schuld als balboos⁴⁾, z'n plaats in de choel en z'n kontributie als aangeslagene in de gemeente moest betalen, nù hij weer hun diensten noodig had. Maar Suze had er ineens met 'n heftig woord 'n eind aan gemaakt en gezegd dat Eva op z'n joodsch begraven zou worden, al kostte 't wat 't kostte. Onder haar dreigoogen had ie plots toegegeven, en nou waren de kabronem en allerlei joodsche gèwere saugers 'm komen overrompelen en beheerschen in brutaal-indringerig geschreeuw en uitdagend rondgekijk. Straks zou de waakster komen, 't lijk gedekt worden. En in stil-mokkende vijandigheid schuwde ie 't naar ze te zien, deed net alsof ie niet bemerkte hun moedwil-drukte en opgeblazen zakelijkheid, hun sar-kijk naar hem, nààr hèm, chmadponem. - In triumfantelijk luid geheersch schoffelden ze onnoodig lang 't heele huis door, gangen en kamers in, volschreeuwend met gebeveel, bruut omdruischend stomgeslagen smart van mevrouw Bresser, met overal ge-verzet op eigen houtje van meubelstukken die hùn in den weg stonden, joodsch-druk, elk met 'n ander plan, kijf-pratend, dóórzettend strijdlustig-taai ieder z'n wil.

Midden tusschen dat plotse gesjok van wild-vreemde, baard-zwarte, groezelig verschrompelde joodjes, en àl nieuwen aanloop in druktemakerig rumoer, kwam Saartje, heelemaal in lustre-zwart, met 'n klein, vlinderig gestrikt rouwmutsje op d'r geschulpte, vet-glanzende krullen, naar Bresser toe, hem influisterend, intiemerig, vlak op z'n lijf gedrukt uit zich-eigen-voelen door leed-sympathie, dat 'n slijper 'm wou spreken.

1) Behoorend tot de begrafenisregelaars.

2) Lijk.

3) Aanroepen den eenigen God.

4) Lid van de gemeente.

[p. 143]

- Is ie stapelgek die kerel!... weet ie dan niet dat 't kantoor acht dage geslote blijft?

- Wach-uwes-èffetjes! - drong Saartje er nijdigjes tusschen in, - hij-zeg-'t-is-nie-om-'t-ketoor, hij-mot-uwes-zelwers-spreke,-het-ie- gezeg....

- Wat is dàtt? - hield Bresser nog woedender aan, - laat ie over 'n jaar terugkomme!... bin nóu in de rèchte bui om me te late koejeneere!

- Nôh, wat-mot-'k-an-die-Hols-dan-zègge? - angstigde Saartje, met bange knipoogen tegen Bresser opkijkend - hij-wil-niet-van-de-deur!

- Hols, Hols!? - vroeg verschrikt, 'n beetje verbleekend Bresser, plotseling z'n woede smorend, - is 't Hols?... o, nôh, laat dàn maar effe hierkomme.

Bresser had 'n hevigen schok gevoeld op 't hooren van Heins naam. De verpleegsters en de dokter hadden 'm verteld dat Eva in erge koorts altijd maar uitgeschreeuwd had: ‘Hein... Hein...’ en dan weer Hols, en dat ze soms niet anders dan zacht naast 'r had gestreeld 'n kussenpunt, fluister-lief aansprekend en vragend of ie bij 'r bleef, en of ie niet bang was; en dat ze 't levenlooze ding had gekoesterd alsof 't 'n menschengezicht was. Ze hadden 'm toen gevraagd wien ze toch bedoelen kon, of dat soms 'n vriend van hen kon zijn, en of ze dien dan niet mochten laten roepen, al was 't voor 'n oogenblik, alleen zien. Maar hij had ze uitgelachen in hun gezicht, ze voor- gehouèn dat 't maar geijl was, dat je geen touw kon vastknoopen aan alles wat ze dan zei en ie ook nooit dien naam gehoord had. Waarom moest ie die vreemde menschen, die ie God-weet maar eenmaal zou zien in z'n leven, zeggen dat 't 'n vuile slijper was, waar ze wel es mee gesproken had. Ze zouên 'r maar schandaal van spreken. En toen ie nu 'n dag later nog van den dokter hoorde dat ze hevige longontsteking had, dat 't juist koorts mòest zijn, en vooral geen sterveling bij 'r mocht, had ie zich nog sterker gerustgesteld gevoeld, blijêr dat ie zich niet te verkleineeren hoefde. Maar toen de dood zoo plotseling op Eva was neergestort, voelde ie berouw, vreemde wroeging, knaagde onrust in 'm waarom ie 'r zelf niet gevraagd had wàt ze wou, omdat de verpleegsters, als de koorts 't hevigst was, na de benauwdheid, toch aldoor weer teruggekeerd waren op haar roepen naar iemand, naar Hols, en hij maar even halsstarrig gelogen had, dat ie totaal niet wist wien ze bedoelde, er Suus ook angstigjes buiten houênd. En nou kwam daar ineens Hols - diezelfde Hols - bij 'm. In z'n bijgeloovige ziel kroop vreemde angst. Wat was ie geschrokken! Toen ie de kamer uitging zag ie, onder aan 't trapje Hein staan. Kalm-vast kwam ie op 'm af, en zonder Bresser zelf iets te zeggen over z'n verlies, zei ie, met dreiging in z'n stem, heesch-zacht toch:

- Meneer, ik wìl de juffrouw nog es zien.

- Je wil?... je wil? nô jáá!... motte is dwang!... Jáá, as 'k... nôh!

[p. 144]

Hij wist niet wat te zeggen, Bressen Pressie voelde ie in de strakke woorden van Hein, maar toch durfde ie 'm niet aankijken. Kalm-strak stond Hols even te wachten, met iets van looien onverduwbaarheid in z'n lijfshouding. En angstiger kroop 't bijgeloof in Bressers hoofd. Hij durfde niet weigeren... nee... hij durfde niet... God weet waar Eva nu was... Nee... nee! - Hij voelde dat ie 't zou doen, al wilde ie niet. Toch wrokte haat in 'm tegen dien stijven goj¹⁾, die 'm daar nou met z'n paar woorden, steen-hard, verlamd had. Ja, hij moest 't doen .., Eva was boven op de kamer... maar God weet waar ze was!...

- Kom maar eerst effe binne, - zei ie gedweeër.

- Nee meneer, ik wil alléén maar juffrouw Eva zien... Gaat u maar voor, dan loop ik achter u.

En Bresser keerde zich om als was elk woord bevel in z'n bijgeloof-angst, en òploopend naar de sterfkamer, vloekte ie in zichzelf, waarom ie zich dat nou weer had aangehaald met dien vreemden goj, tot alles in staat, 'n wild-vreemde kerel, zoo maar alléén bij Eva! En pesterig, vol nijd dat ie had toegestemd, sjokte ie op, met Hols zwijgend-strak achter 'm aan. Hein wist, voelde niets van wat 'r in Bresser omging, waarom ie zoo gauw toegang kreeg; 't kon 'm ook niet schelen.

Voor Eva's kamerdeur bleef Bresser staan, wou ie nog liegen dat 'r al 'n waakster bij zat, en bij ‘hen’ nooit de overledene gezien mocht worden. Maar voelend dat dáár vlak bij Eva lag, draaide ie, durfde ie niet.

Over Heins gezicht was grauwe bleekte getrokken, z'n paarse lippen beefden en dol-hol lichtten z'n oogen, toen ie zacht openduwde de deur, kamer in. Niemand was er. Doof voor alle leven, Bresser niet meer bij zich voelend, stapte ie voetje voor voetje naar 't bed waarin Eva lag, half onder de dekens, in wit, omkant jakje.

Wat eerst als 'n woest-dolle zee van barstende teistersmart in 'm had rondgekookt en gegolfd, kwam nu zacht òmkabbelen z'n ziel, in staar-stille droefnis, starende mijmering van roerlooze teederheid, in traanlooze schreiing, één smacht-weedom, ontzettend van diepte en stille getroffenheid... Vreemd-rillende beklemming overviel 'm, angst van àl beter te willen zien de doode, de stille doode, dat levenloos gestaar... Iets in z'n hoofd binnen in voelde ie scheef gaan, buigen, hol worden, zonder bevatting, hol-zwaar toch, waterzwaar-vol. Door 't vertrek droefde 'n angstig ritsellooze stilte... neersomberend gebroken licht drensde achter de laaggezakte gordijnen... Leegte, leegte met 't stomme gehang van schilderijen, 't wezenlooze, starend-verstijfde van meubelbrokken... Plots voelde ie 't verschrikkelijke, dat ie was vlak bij 'n dooie... 'n beweeglooze. Voor 't eerst van z'n leven stond ie 'r zoo vlak bij, voelde ie die roerlooze, stille ontzetting en neerdroeving van de dingen eròm,

1) Kristen.

[p. 145]

die geheimzinnige wegkruiping in 'm van kalmte en rust-aandacht naar iets dat er lag, nog heelemaal zóó als 't wàs in 't leven, en toch zoo ànders, als vreemd vergoocheld in trekjes en houding. En sterker, prangender voelde ie om zich 't gestaar van alles, alles. - Nog dichter 'n stappie... heel dicht... te ver, te dicht nu... God wat ligt ze stil... Angst, angst voor allemaal onbestemde schrikgeluiden kneep z'n keel dicht... z'n hart bonkte, bonkte zwaar, in hamerslag, en z'n lijf stond verstijfd in verlamming van aandoening dat ie 'r heelemaal zien, herkennen zou... Dat wòu ie niet.... kòn ie niet... dan maar eerst van zich afschuiven dat die dooie daar, die stille, Eva was... Néé, niet dichter bij. En tòch ging in verstijving z'n voet 'n stapje verder tegen z'n angstwil in, die 'm wèg wou duwen. En nou, zag ie 'r door de licht-duistering heen... Gillen, zware scheurkreten uitrazen wou ie, huil-gillen, slaan, stampen. Diep begon in 'm te grommen smart, die zich ergens in wou vasthaken, ingroeven. Maar de starende mysterie-stilte op 't gezicht van Eva dreef 'm tot stommen kijk... Wat lag ze daar in wond'ren sluimer... roerloos... haar toegedrukte oogen keken door de leden heen, achter haar eigen gesluimer uit... strak stonden de donkere, fijn-oogende wenkbrauwen in 't gips-bleek gezicht dat tooverde 'n ernst-lachje, zoo héél éven maar, zoo vreemd-ontroerend, zacht-stil en godlijk lief... En overal, om'r zwart, nu in duister-licht glansloos haar gezichtje, zoo engelmooi verblankend nog in eigen bleekheid. Dieper kuilden weg de oogkassen, en ingedeukt puntte de kin neer, als in lichte vermagering... Nog twee stappies dichter schuifelde Hein op naar 't bed. Nu zag ie 'r weer anders in 'r starre bleekheid. De oogen keken, lichtelijk even openluikend, achter wimpergeschaduw door... over haar bleek hoofdje droomde 'n vreemd-wazige, verdoolde lichtval, die haar omzweefde in kruipenden schemer... Nou lachte ze duidelijker, lachte ze met dien goddelijk-kleinen, innigen mond, dien zachten toover-lieven ernst-lach, diepste streeling van haar ziel... En anders nu, raaf-blauwig, glansde weer haar kapsel rond 't ingezonken gezichtje, verspringend in donkere krulsprenkeling om voorhoofd en ooren... teêr-klein wit de handjes uit de dekens.

Stom, stom stond Hein, in z'n smart, voor dat stille lichaam... Noù wou ie geen vinger meer bewegen... nou ie 'r zag, zoo vlak bij 'm, wou ie gillen, wou ie 'r optrekken en roepen... Eva... Eva... zie je me niet?... Wou ie dat?... Moest ie gelooven dat dààr lag Eva?... Eva dood?... die ie stikkend, smorend liefhad?... Nee, nee, hij voelde 't niet, niks ervan, alleen gehamer in z'n kop... Zou ie 'r wakker schudden?... zou ie?... God wat 'n gehamer, gebons, gedreig in 'm... wat zou dat moeten?... Zou ie gek worden, stapel gek?... Gillen zaten klankloos in z'n keel gepropt, opgedrongen klemvast... Ze zou daar ineens opschrikken... ze zou opzitten en 'm aankijken... ze zou zien dat hìj 'r stond, hìj Hein... dat ie toch naar d'r was toegehold... en hij zou maar iets stamelen dat

[p. 146]

z'm niet weg moest sturen... dat ie blijven mocht... 'n uurtje maar... 'n half uurtje... maar niet weg, want dat ie dol op 'r was... ja juffrouw Eva... dol... Als ze nou maar wakker wier en opkeek en 'm vragen zou wat ie hier kwam doen.

Bang, wezenloozer, stond Hein met bleek, sidderend gezicht voor 't bed en rauw kantelde z'n denken weer in 'm om, draaide vòòr 't besef dat ze niet meer was, dat z'm niet zien kon, dat ie haar, die strak verlamd stond voor 'n dooie, voor Eva, zijn heerlijke Eva, die straks wegging, van 'm af, die 'm nooit meer zou roepen, van wie ie de stem nooit meer zou hooren. En als gebroken ineens, volgestort met bewustzijn waar ie was, zonk ie neer op den grond, z'n hoofd gedrukt in de dekens, grijpend de wit-blauwig vermarmerde handjes, die er lagen gestrekt in vinger-ragge gratie. En schrilkrampend kwam opgolven weer z'n smart, wegklotsend in schrijnende branding van wroeging, heet gehuil in snik-koorts, wilder, dóórvoelend de gruwel-leegte van z'n toestand, kuilde ie met z'n hoofd dieper naast Eva, brul-woest, woedend-wild dat ze toch gestorven was, gestorven zonder dat ze hem gezien had. - Wat was ze van hèm... wat?... och, dat wist ie niet, kon 'm niet schelen meer, maar hij, hìj leefde niet meer zonder haar... hij zag ineens de wereld rond 'm als afgebrand tot duisteren aschklomp, zonder haar oogen, haar leven, haar koestering!... Lief had ie 'r, verschrikkelijk, hevig, hevig, zooals ie nooit nog voor 'n mensch had gevoeld... En nou was ze af van 'm, stil, eeuwig zwijgend... Stiller overvloeide z'n gezicht in tranen, krampschokkender stuipte op z'n smart door heel z'n sidderend lijf, dat knielend neergewrongen lag aan 't bed van Eva, die ie in 'r leven nooit had durven zien, naderen.

Nee, hij kon niet langer hier zijn... hij voelde zich gek worden, razend dol, in staat tot alles... hij moest weg, wèg van die stille, neergesloten oogen, die 'm aankeken, riepen in dien schuwen, even openluikenden blik... hij moest weg van die gluipende schemering om dat bleeke hoofd... wèg van dat goddelijk gezichtje dat daar maar lei te glimlachen, àl maar door, in 'n zaligheid van rust, maar zóó vol trekjes om 't mondje van onzeglijke droefheid, zóó smartelijk zacht 'm toefluisterend iets in de stilte, dat ie 't hooren wou!... Nee, gek zou ie worden, dingen doen die 'm voor iedereen dol maakten! - In wilden drang strompelde ie weer op z'n beenen, drukte haar marmer-handjes, verkild op z'n gezicht en zoende in hevigen schrik-druk haar mondje, één keer, wild weggebukt over d'r heen. - En nou, weg, wèg van haar, om niet te schenden haar stil geluk, haar roerloozen glimlach. - Vervreemd, verouderd, gebroken en uitzinnig strompelde ie weg, zwaar, loom-zwaar, met op 'm gesmakt 'n looiên smart, niet wetend waarheen....

[p. 147]

III.

De week na 't sterfgeval had Hein levenloos doorgeademd, niets van z'n bestaan voelend. Zonder werk weer was ie blijven doorsuffen op z'n kamertje, benulloos, dood-vervreemd voor alles om zich heen, in 'n rond-starende verstomming uitgemagerd en verbleekt, spraakloos, verschrompeld, vereenzaamd, met één zwarte ontdaanheid in 'm... Eva dood... juffrouw Eva dood.

Op 'n avond had Zeelt 'm bezocht en met niet woesten en niet weeken troost Hein aangesproken, 'm zachtjes voorgehouên z'n vroeger bestaan, z'n werk, waaraan ie zich wijdde toen juffrouw Eva nog leefde en hoe heerlijk ze dat ínwerken in alles van hèm gevonden had. Geluisterd had Hein bij den naam Eva, en Zeelt volgend, was plots weer bezinning en leefbesef in 'm opengebarsten, weer àlles ondergravende knaagsmart. En Zeelt alleen; wetend wàt 'm scheelde, bleef 'm opporren en toespreken, elken dag 'n beetje langer; bleef 'm vertellen en uiteenzetten, aldoor maar weer iets persoonlijks van Eva ertusschen halend. En zacht-schuw stamelde Hein dan onder traansmoring: Ja, zeg iets van'r... vertel iets van'r. - Zeelt ontroerd, bewogen in diepe hevigheid, sprak dan langer van Eva, zei 'm iets van 'r doen in huis, op kantoor, op den winkel, en staar geopend met wonderdiep luister-licht in z'n oogen, hoorde Hein aan, volgde ie 'm met bange spanning in z'n gezicht dat Zeelt plots op zou houên. Doorspreken bleef hij dan, koesterend, warm-houênd z'n aandacht, voelend dat op hèm de plicht rustte Hein over z'n stilte-krizis heen te helpen, vol meelij nog met die gloei-ziel, die daar in de vunzig verduisterde eenzaamheid van z'n rottig krotje wègdroomde 'n leven dat nooit meer voor'm zou keeren, 'n onbekende, ontzettend-verstilde ramp, 'n tragiek die nooit iemand zou hooren. Zoover kreeg ie Hein dat ie stil opstond en 'n beetje lucht hapte. Ook had ie Zeelt beloofd weer bij 'm te komen, als ie maar kon. Toen, in barstend gesnik en gehuil, was z'n stomme wezenloosheid uitgebroken in heete pranging van smart en Zeelt voelde zich al heel gelukkig dat ie 'm zoo ver gekregen had, dat ie tenminste zich herinnerde die smart; dat z'n stem weer klonk, dat ie weer stond, liep en òpleefde in z'n verdriet, naast 'm. Middenin kwamen weer 'n paar dagen werk en Hein ging stil, in gore vermagering en verbleekte dofheid, als had ie maanden geleefd in koorts en uithongering, naar de fabriek, werkte gewoon, alsof er niets gebeurd was, alsof niet dood lag alles in 'm, stil-wijd-dood z'n heele leven en begeeren van vroeger, neergesmakt op grimmig, duister, wild-verwaarloosd kerkhof van stomme wanhoop. Vroegen z'm of ie ziek was, schudde ie ja; wàt 'm scheelde, dan zei ie maar iets dat 'm inviel om 'r af te zijn.

Weer verliep 'n week zonder dat Zeelt 'm losliet, uit angst voor terugkrabbelen in eenzaamheid, na z'n ontzettende versombering van eerst. Want zeker wist ie dat, wàs Hein op een of andere

[p. 148]

manier voor goed over z'n krizis heen te brengen, z'n geestdrift voor anderen 'm wel weer zou regeeren. Dien dag had Zeelt 'm 'n pak gebracht met boeken en papieren van 'n vereeniging waarvan Hein sekretaris en hij voorzitter was, met 'n briefje erbij, waarin ie hem erop wees hoe achter ie geraakt was met z'n werk, en of ie dat langzaampjes aan nu inhalen wou. Toen Hein van de fabriek kwam, stond z'n moeder aan de deur. Onverschillig wou ie naar z'n kamertje doorloopen, toen z'm zei dat 'r weer 'n pak voor'm gekomen was, en dat ze 't boven had neergelegd bij dien rommel van laatst, door 'n kruier gebracht. Hij hoorde 'r bijna niet aan onder 't opsjokken van de trap. Op z'n houten tafeltje, vlak bij 't raampje, zag ie 't pak liggen, herkende ie de hand van Zeelt. In 't nog schemerige zeven-uurtje van 'n einde-Maartschen dag, las ie 't briefje. Wat innig goed vond ie Zeelt nu in z'n warm, geduldig opporren, in z'n taai aanhouên. Gedachteloos rommelde ie in de papieren, maar 't verveelde 'm, hij voelde 'r niks voor. Zoo greep ie 't pak op, lei den rommel erboven en drong 't op z'n boekenplank. Even ging luider-klaaglijk z'n ziel mee op week-zacht harmonika-gespeel van 'n blinde, achter op 't plaatsje, omrouwend z'n krotraampje. Nu eerst zag ie 'n ander pak, waarop met 'n slingerige krulhand, deftigjes stond: - Den Heer Hols, s. s. t. t. - Ook van Zeelt? - Daar begreep ie niks van... Maar donders, toch kon ie nog zien dat 't zijn hand niet was. En nou ineens, zonder goed te weten waarom, overviel'm iets vaag-duizeligs. Wild trok ie aan 't touw òm 't zware pak, dat niet los wou. Onrustiger, met bevende gejaagdheid in z'n handen, rukte ie dik-taaie papierkaften weg; nòg een en nòg een, die zwaar propten bij de boeken in krachtpunten... en eindelijk zag ie boeken... in fijn-witte vloei-omslagjes gepakt... Nou begreep ie 'r nog minder van!... Hij wist zelf niet wat ie verwacht had, maar toch heel iets anders dan dien stapel. Toch wou ie verder zien, want zijn naam had ie toch heel duidelijk op den kaft zien staan. Gejaagder weer, omdat ie 'r niet gauw genoeg bij kon, onder al dat kruisgeknoop van touw, waartusschen ie 't pakpapier uitgewrongen en bij opgekrulde dotten afgescheurd had, haalde ie z'n mesje uit z'n zak en sneed aan vier kanten dóór de war-banden, beverig, overrompeld door vreemd-gejaagde verlanghaast van ál meer willen zien. Boven de boeken zag ie op verkreukte enveloppe weer z'n naam staan, maar nu door 'n vrouwenhand kriebel-fijn geschreven. Zenuwachtiger greep ie 't briefe en scheurde 't woest-bevend open. Vlak bij 't raampje ging ie staan om in de duister-grauwte nog even te kunnen zien van wie 't kwam. Ademloos las ie, bleek-koud, vreemd-vóórvoelend-gedrukt: ‘Zeer waarde Hein’ - Hij kon niet meer doorlezen; in kijk-gulzigheid zocht ie naar 't end, sloeg om één zijdje, twee en drie zijdjes, en eindelijk zag ie, bevend tegen 't raampje opgedrukt, in schemergrauw, aan 't brief-end: ‘Je innigst toegenegene Eva.’ - Hevig ril-beefde ie: zweet omklamde z'n hoofd; z'n beenen voelde ie weggelicht onder

[p. 149]

t lijf, alsof ie neerstorten zou. - Wat nou!... wat nou.... van haar? - Vreugde holde over z'n schrik, trok'm uitéén, scheurde, rukte en gilde van binnen met stomme kreten. - Zou ie lezen?... lezen?... waar?... stikdonker... licht... licht!.., niet zien... van haar!... godalleheilige... nee!... zien 'r hand!... 't Schemerde, de fijne letterjes,... regeltjes-zwart... Op straat?... nee!... 't lampje, 't lampje! - En in wilde verhitte aandoening zocht ie lucifers, stak in beef-haast aan 't lichtje, wat 'm duurde uren, ùren voor 't aan wou. Eindelijk, eindelijk was 't 'r... kon ie zien... haar hand!... hooren haar stem! in extaze-strakke spanning, soms stil houênd, uitrustend in 'n zalig geluk, met breeë, luide lach-verukkingen als van 'n gek, dan weer huil-stikkend in traan-smart, las ie:

Zeer waarde Hein.
Als ik eerlijk wil zijn, dan moet ik bekennen, dat ik hierboven wou zetten, lieve, zeer lieve Hein. Maar ik durfde niet. Hé, nu staat 't er metéén, nu durf ik toch wel. Zeer lieve Hein, kijk niet al te verbaasd van mij een briefje te ontvangen. Ik had je al veel vroeger willen schrijven, maar ook dat heb ik eerst niet goed aangedurfd. Gek hè, en niet erg moedig? - Ja, wat jij er ook van zeggen wilt, ik zal het mij getroosten, maar ik durfde niet, meer om jou dan om mij. Morgen is het je verjaardag. Hoe weet je dat?... Opgevischt, lieve vriend. En dien dag heb ik nu, zoo conventioneel mogelijk, willen gebruiken als een aanknoopingspunt... om je te schrijven. Zie je?... dat wou ik zoo. Ik wou heel conventioneel een zeker gelegenheidje hebben je iets te sturen. Ja, kijk niet boos, ik weet nog niet goed hoe ik het aandurf, maar ik doe 't. Hierbij stuur ik je je lievelingsboeken, met nog een paar kleinigheidjes. Wees nu toch vooral niet kwaad Hein, dat ik je bij de boeken nog iets zend, want ik ken nu al 'n beetje je trotsch, onafhankelijk karakter. Zie eens Hein, ik wou zoo graag veel voor je doen; ik voel me met de weelde om mij heen zoo bezwaard, als ik aan jou en je kameraden denk. Ik wou zoo graag veel van je zorgen wegnemen. Ik weet wel dat je onmiddellijk zeggen zult: - wat geeft het een te helpen; liefdadigheid is niets voor ons, socialisten - maar stem dan in, dat ik het tegenover jou niet beschouw als liefdadigheid maar als een schuld. Heusch, dat zou geen redeneeren zijn. Ik ben vooreerst precies zoo rijk, om alleen voor jou te kunnen zorgen. En luister nu eens naar mij, lieve vriend. Ik ben heelemaal geen briefschrijfster; het gaat me zoo stijfjes af, dat voel ik zelf ook; toch wou ik je in het kort iets verklaren dat verklaring eischt Ik weet het wel, o! je behoeft me niets te zeggen, ik had het al onmiddellijk gevoeld dat je het lang niet prettig gevonden hebt, dat ik met je wandelde, en voorzorgen nam om niet herkend te worden. Zoo iets stuitte je, omdat je wellicht meende dat ik mij een beetje schaamde voor jou en mij verbergen wilde. Maar, o, Hein! wat heb je me schromelijk onrecht aangedaan met zoo een onderstelling, die je gemaakt hebt en die uit al je trekken te lezen was. Daar komt nog bij, dat je mijn zwijgen, laatst, toen we het weer over onze wandeling hadden, en over het moois, toen gezien, ook verkeerd hebt uitgelegd. O! dat heb ik stil gevoeld en het was ook van je gezicht te lezen. En dat alles is zeer verkeerd van je. Want juist in den laatsten tijd heb ik meer dan ooit gevoeld hoe veel waars er is in je beschouwing van ons leven als bezittende klasse, en van al wat wij mooi vinden. O, Hein! zooveel nachten lig ik tegenwoordig wakker, en ziè ik àl 't verschrikkelijke leed dat je voor me opgeroepen hebt, waarnaar je me dwong te zien, als ook een deel van de natuur die wij zoo eenzijdig bewonderen en soms alleen bewonderen willen. En nu, lieve Hein, met hoeveel zielsgeluk en oprechtheid kan ik je dit zeggen! ik zie, ik hoor, ik voel, ik leef ook heel anders dan vroeger, voor ik met jou gesproken had. Nooit heb ik dat zoo goed ingezien als nu. En als ik ergens kom, waar ik b. v. een jong kindje zie stoeien en spelen op den schoot van zijn moeder, of ik zie allerlei uitingen van sympathie en vertroetelingen bij de menschen onder elkaar die het goed hebben, dan voel ik hoeveel schandelijk egoisme in die teederheid, in die koesteringen ligt opgesloten, en hoe overal ons leven zich in kleiner

[p. 150]

kringetjes insluit, zonder om te kijken met oogen van oprechte sympathie naar andere wezens, die toch juist, naast hun vreeselijke ontberingen, groote innigheid en liefde noodig hebben. Maar toch zijn er dingen waar over ik geheel anders denk of heel andere gevoelens van heb dan jij. Zoo moet je me den tijd laten om alles goed in te zien. Ik kan maar zóó niet stappen over allerhande bezwaren, die door mijn opvoeding, (??) mijn zinnelooze omgeving om mij heen gestapeld zijn, en mij beletten vrij en ruim uit de borst te roepen: ik behoor voor altijd bij de jouen. Ik begrijp en voel jullie strijd, ik tob en worstel en weet niet of ik heilig en oprecht dàt kan loslaten wat ik zoo schoon en heerlijk vind in de natuur en in de kunst.
Je weet niet, Hein, in welk soort verrukking ik een groot deel van mijn eenzaam leven heb doorgebracht met die kunst, die mij zoo dierbaar is. Ik kan je niet zeggen welk leed en welke vreugde ik heb doorleefd voor schilderstukken van mannen, wier naam je wellicht nooit gehoord hebt, maar die in mijn ziel één groote en lichte ruime plaats hebben ingenomen. Werken van mijmeraars, van dichters, van heftige groote karakters in muziek. Verrukkelijke werken van schilders, landschappen, koppen, kinderen, groote composities, met het heele leven er op uitgebeeld. o Hein! van àlles, van alles. En zelf weet ik nu, dat die uitingen jou heel weinig zeggen zullen, maar mijn zielsleven hebben ze beheerscht en beheerschen ze nog voor een groot gedeelte. Wellicht dat mij later nog eens heel klaar wordt of ook zulk genot alleen kan doorleefd worden door lieden van onze klasse, en wij het zintuig missen, om dieper, althans zóó op het leven in te gaan als jij en de jouen. En toch Hein, ik heb 'n stille en peinzende natuur, en geloof niet, dat ik gemakkelijk tot die overtuiging te brengen zal zijn. Nu kan ik me al levendig voorstellen wat jij antwoorden zult. Het zal dààr op neerkomen: Onze strijd is aan rijkdom en diepte van aandoeningen veel grootscher en verhevener dan alle schilderijen bij elkaar van wien ook kunnen opwekken. Want ook wij erkennen de schoonheid, strijden voor hoogmenschelijke idealen, maar in deze maatschappij moet allereerst gevochten worden voor Recht, voor menschelijk leven. En verder zul je zeggen, dat mijn klasse-egoïsme aan mij vastgegroeid is, waar ik mij, alleen ten koste van eigen geestelijk levensgevaar, van los maken kan... Niet Hein? dàt of zoo iets wil je zeggen. Maar ook daar zal ik nog veel op te antwoorden hebben. Want als ik me overgeef aan dien strijd, moet ik mee kunnen strijden; niet alleen zeggen: jelui hebt gelijk, strijd maar, spreek maar, en in stilte toch maar aan mijn werk blijven. Niet Hein? Dat nu juist moet ik voor mezelf nog veel zekerder uitwerken; daarvoor moet ik ook veel meer weten van het socialisme. O! je weet niet wat een toer het voor mij is, om daar nog in te komen... Och, lieve Hein, als je eens goed wist hoe weinig onze klasse er van weet en ik zelf in niets uitgezonderd. - Ik bedoel van de geschiedenis, den wèrkelijken maatschappelijken groei. Dat allemaal houdt tegen. - Maar nu - wat ben ik afgedwaald - nog een verklaring, een persoonlijk iets. Zie, onder het schrijven je niet aanziend, voel ik me inééns sterk het je ronduit te zeggen. - Ik wou op onze eerste wandeling inderdaad niet herkend worden; ten eerste omdat ik werkelijk weinig van je wist, en je niet flauw vermoeden kunt, zoo we in niets bij elkander hadden gepast, in hoeveel allerellendigste en platte verwikkelingen ik gekomen zou zijn als men mij met jou gezien had. Maar de hoofdreden is toch dit. Toen ik bemerkte hoe sympathiek je mij was, had ik het besluit genomen eenige jaren voor je te zorgen, met je om te gaan, maar niet openlijk. Ik zou dan gelegenheid hebben jou beter te leeren kennen en jou de gelegenheid geven het mij te doen. Nu zou, bij een openlijk optreden van mijn kant, omdat ik nog niet mondig ben, mijn vader zich met hand en tand verzetten tegen een intiemen, zelfs vriendschappelijken omgang tusschen ons, als ie niet tot heel andere uitersten zou overgaan. Ik zou op een of andere wijze, zoolang hij mij zijn maatschappelijk overwicht kan laten voelen, moeten gehoorzamen, we zouden elkander niet meer zien en nog veel minder bereiken, dan met schuilevinkje een poosje. Ja Hein, je ziet, dat ik met platte en berekende overwegingen te werk ben gegaan. Maar veroordeel nog niet, want er komen zooveel dingen bij, die het duidelijker maken, of althans toegeeflijker je er voor zullen stemmen. Je moet weten dat ik zeer, zeer veel van mijn moeder houd, en zij, vastgegroeid aan het orthodox-joodsche standengevoel, zou 't bestorven hebben als ze aan den weet kwam dat ik met een christen jongen liep, onverschillig van welken stand. Zie Hein, ondanks de vurige liefde voor alles wat groot is, heb jij er geen idee van hoe diep dergelijke vooroordeelen ingeplant, en met hoe fijne vezels en wortels ze samengegroeid zijn met dat, wat voor hen het ‘heiligste’ in het leven is. Toch geloof ik wel mijn moeder te kunnen voorbereiden en, zooal haar niet te

[p. 151]

kunnen overtuigen, dan toch háár hevigste smart te kunnen temperen. Zou ik dan echter, na alles te hebben uitgesteld, zooals de liefde van mijn moeder daar recht op heeft, die o, zoo een lieve vrouw is, koppigen tegenstand blijven ondervinden, dan zou ik, voor dengeen dien ik als vrouw liefheb, alles trotseeren. Ik zou dan mondig zijn, mij veel vrijer kunnen bewegen en Ik zou voor jou en je gezin kunnen zorgen. Want ik heb alles zoo gewoon ingezien, niets overdreven, niets overhaast. Je moet uit dat bol weg, je moet minder werkuren op de fabriek hebben, je moet je geestelijk beter kunnen onderleggen. En och Hein, ik smeek je dat alles niet te beschouwen als liefdadigheid, maar als schuld die de heele bezittende klasse aan jelui allen te voldoen heeft, al zoo langen tijd. Zie vent, ik wou jou kleeden, verzorgen, ik wou jou helpen met allerlei stoffelijke tegemoetkominkjes vooreerst, maar later zou je zien dat ook ik veel meer eischen durf en veel meer eischen kan op ander gebied. Maar ik stel mij voor, na dit eerste stijve briefje, dat we alles veel vrijer en prettiger met elkaar kunnen bespreken. Want al je smart wil ik, als het kan, temperen en al je geluk, als ik mag, meeleven. Spoedig schrijf ik je, wanneer we elkaar weer kunnen zien. Wat graag had ik je nu al uit die ongelukkige buurt gehaald! Overleg met je gezin waar je nu wonen zult. Hoe graag had ik vandaag je zelf geluk gewenscht, want dat weet ik toch nog wel, dat jou verjaring de gedenkdag is van dien ontzaglijken Communedag, waar je me eens met zooveel heerlijke geestdrift van gesproken hebt.
Wat dit briefje voor ons worden zal, wie weet,... Maar al leg ik 't eerst mijn hart voor jou open, Hein, geloof me, al lang heb ik gevoeld dat 't jouwe voor mij niet gesloten is.
Met warmen handdruk
Je innigst toegenegene
Eva.

Voor den vijfden keer las ie den brief nu. Eerst had ie 'm doorgehold zonder te begrijpen, alleen maar hoorend haar stem uit de zinnen, den vreemd-zachten klank van zijn naam uit háár mondje, in één geluksduizel alleen maar voelend groote, toch kiesch-bange, schijn-koele overgave van háár aan hèm. Toen, al langzamer, las ie zin voor zin, inzuigend den klank, de bedoeling, bekijkend woord voor woord, letter voor letter. Nog schokte niet over 'm smartbewustzijn dat niet meer leefde zij die nu tot'm sprak... En eindelijk, toen ie elk woord had doorkeken, bevoeld met z'n blik, gezoend met z'n verrukking, wild, overstelpend, kwam aanstormen 't uitrafelende verdriet dat ze niet meer leefde... In duistere, rillende naaktheid stond z'n smart-angst nu voor 'm.... alleen, alleen, zonder haar. Daartusschen in nu ging knagen, licht-onrustig, gejaagd, zelfverwijt dat ie 'r zoo verkeerd gezien had. Waarom niet durven denken dat zij van hem had kunnen hoûen... Waarom niet?... Maar wat gaf 'm nu dat peinzen?... alles was gedaan, gedaan, zoo leeg, zoo wreedvèr en zoo ruw doorgehakt.

Diepe, smeekende weemoed kwam weer in 'm rondsluipen... Dood, dood, zijn Eva dood, zonder dat ie 'r ooit zeggen kon hoe brandend, snakkend lief ie 'r had, zonder dat ie zich bij haar uit storten, boete doen kon voor z'n in-zich-zelf verteerden, altijd maar weggedrongen twijfel en wanhoop... In één smeekende, één ontzettende verteedering omsnikte, omprangde ie 't leven, met smartestem vragend 'n wonder... of ie 'r niet terug kon krijgen... of ie 'r nooit, nooit meer zien zou... Zwarter zonk en sloop z'n weemoed om 'm heen... geen wanhoop meer die oplaaide, uitgierde z'n ziel

[p. 152]

in wild-woeste krenkingen van àl wat om en met 'm geleefd had... Maar in alles nu lag weerschijn van haar lach-droefnis, haar teêre, godlijk-stille rust, zooals ie 'r gezien had op 'r doodsbed... toen ie z'n bruid op leefloozen glimlach-mond den eersten zoen gegeven had... En als ie nu weer wou dringen uit z'n verpletterde weemoedsmart 't visioen van dat droef goddelijke gezichtje, die half gesloten oogen, dien lichtval waarin ze omweven was, als ie 'r op woù wekken uit dien langen, stil-strakken droef-lach-sluimer, dan ging ie maar lezen,... om te hooren haar levende stem,... te zien op 'm afkomen haar heerlijk lijf,... te zien lachen die goddelijke oogen, met die streeling in 'r kijk, dat oogen-inhakende aangestaar en dan ineens weer dat wegdwalen en verdroomen van alles wat voor 'r stond, om voor 'm te zien uitwaaieren die vlugge, schattige gebaartjes. Maar weg was 't omjubelen van lichte, prikkelende opgewektheid,... die diepe levensdrang om goed en groot te zijn, die ie in zich voelde openbarsten als? zij 'm toesprak, toelachte met haar glanzende, gloeiende innigheid op 'r gezicht,... dat mooie, heerlijke gezicht, waar ie wel eeuwig op kon blijven kijken.

Vlak voor z'n raampje nu zat ie weer, neerstarend vaag in 't schemergeschim van de achteruitkrotten. Op 'n donker, in 'n hoek weggetrapt plaatsje, beneden-achter, hoorde ie nog den blinde, door 't vale geduister heen, kreunslepend, toongedempt uitzuchten z'n harmonikadeun,... heenorgelend nu geheimvoller door de grauwe stilte, klaaglijk-zacht, in versmeltend-schuchtere toon-zuchten schreiende harmonietjes... Zang-zacht bleef weenen en ruischen stille ademhaling van 't verdroefde instrument door verstild slop-schemergrauw... O! wat weenden die tonen mee, gerekt, uitgehaald in dat kreunende, kermende rhythme, volschreiend de krotjes... Daar stond ze weer voor 'm... in den hoek van z'n hokje... z'n Eva... haar heerlijk gezichtje... haar droomoogen, met erin die fluweelstreeling,... dat ranke lijf,... die zachte lieve gebaartjes, dat vlugzekere, dat licht zwevende dat 'm altijd zoo pakte... Zij, die vrouw, had ook hèm lief gehad.... hèm. -

Heviger snikte z'n neergeslagen, kruipende weemoedsmart, onzeglijk diep van ontroering, van knagende schrijning, van alles òm 'm leeggravend leed, in spraakloosheid van verstomming..... En nu.... gedragen zoo vreemd werd z'n rouw op die bevende, schuchtere samenklanken... droefnis uit zangerige harmonika, die doorweende klaaglijk, diep, diep ontroerend, met hooge en lage streel-smachtende toon-teederheid, verzuchtend in lichte klankstootjes, of uitkermend breed luchtgehaal, roerend schoon, dóórweenend al snikkender achter grauw, schriklijk slopschemergrauw... Stil nu, in verstom- mende smart, als in 'n zwarte ontzettingslucht bleef ie droef-staren z'n raampje uit zonder te zien, ademend in koorts, in snikkend gesmeek aan 't leven hèm te laten doodgaan, vèr van alles; vlak, vlak bij haar.

En dòòr nu weende in zuchtende droefnis 't verborgen instrument

[p. 153]

bang-ademend, z'n platten slopzang verdroevend tot hevig smartelied, in schemergrauw... verschreiend zìjn leed, zìjn snakkendsten, diepsten zielerouw.

IV.

Den volgenden avond kwam Hein twaalf uur van vergadering. Al 't geld dat ie van Eva gekregen had, was ie den dag daarvoor z'n moeder gaan brengen, zonder 'n woord verklaring, haar alleen zeggend dat ze zoo gauw mogelijk moesten verhuizen, en ie nou 'n heele poos, wel twee weken rust verlangde, niet naar 't werk zou gaan. Want stil voelde ie zich verplicht te doen wat Eva 'm zoo smeekend geschreven had, weg te gaan uit die krottenbuurt. Toen ie boven kwam, stond, door de plots gul uitgestorte liefde van z'n moeder, 'n groote lamp op z'n tafeltje, fel-hard licht uitstralend, zooals ie nooit nog op z'n hokje gezien had. Slapen kon ie nog niet. Eva's brief droeg ie, in tiendubbel papier gewikkeld, met 'n koordje om z'n hals, op z'n borst, zoodat ie 'm altijd bij zich had en, wanneer ie wou, lezen kon. Want klaarder en klaarder was 't 'm geworden, dàt zìj haar leven hèm gegeven had, niemand anders, 't Was wel onbegrijpelijk, om krankzinnig te worden, maar 't wàs zoo; haar eigen stemmetje zong 't op z'n borst, haar eigen oogen schitterden 't uit, en haar eigen mondje lachte, nu nog ingehouên, god'lijk lief tegen hèm.

........................

Nachtstilte suizelde door 't hokje, - 't hokje dat 'm had gezien in z'n wanhoop voor háár, in z'n geploeter, z'n getob, z'n lusteloosheid en z'n breeën ijver als zij 'm 'n woordje liefs wou zeggen. Nachtstilte in geheim-suizel door z'n hokje, waartusschen doorknette stemgescheur van zij- en benedenburen soms, met donkere, diepe verschuivingen van stoelen en ondervloersch gedempt nachtversjouw. Feller lichtte z'n krotje, dat, met z'n diep verkerfd balkgekruis, verlichte rot-stutsels en schimmelgroensel, nieuw, open beschenen, angstig uit grimmig-duistere bedekking aan alle kanten op 'm aangedreigd stond. Belicht, wijd-fel, schaduwplekte in gouên gloed 't uitgesloopte, verzakte hokje, met z'n lendenverkromming, ingedrukte borstkast, z'n reutelende verrotting en ruggegraat-vergroeide afbrokkeling, z'n gerammeid geul-barstend lijf, rib-gekneusd in schimmelende ontbinding van stankvocht, met z'n druipende dakwonden, waaruit zwart verklont modderbloed en steenzweet rotte tusschen geul-gaterige planken pleisterbrokken in groene scheuren, omklodderd van vochtbrij en glimnat, tranen van rottend steen en hout dat in doodsuitputting walgwreed rauw te ontbinden stond in 't felle goud-brons van lamplicht. Zoo dreigend had ie z'n hok nooit gezien... had dàt z'n eersten liefdegroei voor Eva meegeleefd? Toch wou ie 'r blijven, blijven om de herinnering, omdat ie bij eiken hoek iets tegen haar gefluisterd had, er iets weer opschoot uit z'n eerste gedenk aan haar... Maar toch,

[p. 154]

nee, zoo mocht ie zich niet verliezen; z'n eerste gedachte aan haar was overal, overal uitgebarsten... dat krot had 'm vereenzaamd, verstild, vermald in 't leven... Och, als ze een keer hier had kunnen komen, wat zou ze gerild hebben. Want ook zìj kon niet weten hoe hier geleefd, gewoond, geademd werd, òm, naast, onder 'm; daàrbij had hij nog rijkdom soms... Maar och, wat kon hèm nou zijn krottenleed schelen... nou... nou... Zij stond bij 'm, zij, Eva, zijn Eva... Kon hij 't helpen dat haar brief d'r weer levend had gemaakt?... kon hij 't helpen dat ie na weken eerst, hoorde de stem van een die 'r niet meer was, die niets meer kon zeggen en tòch sprak met hèm?... die niet kon zien en toch keek naar hem?... die niet ademde, niet stond, niet ging, en toch hem vertelde éven, in zacht gezang, zoo zilver-zacht, van háár liefde, háár innigste geluk, van haar groeien en tobben, ànders, maar toch ook als hij?... Nee, dat kon ie niet helpen dat ie nu eerst 'n doode hoorde spreken tot hem... dat wondre geluid, opklinkend uit 't briefje, dat z'n leven weer in vlam gezet had, waardoor eeuwig, eeuwig haar zilverstem, haar lach, haar gang, haar licht gestap weer voor altijd bij 'm was... Niemand had 'r als hij, niemand als hìj, vlak op z'n borst,... op zijn borst, waarop ze nu sprak, zong, schreide.

........................

Nachtstilte overstelpte 'm met opschokkend herinneringsgeluk, trok den rouwmantel van 'm af, klaarde òp z'n kop. In die suizel-zware nachtrust, dien hoogen, roerloozen leefstilstand, moest ie denken aan haar met klaren levenswil, moest ie met haar spreken, antwoorden op haar woordjes van geluk, liefde. Want heel z'n leven stond vóór 'm, veranderd. Wijd-uit overal was leegte, leegte, sombere, leeflustelooze grauwe, angstige, duistere leegte, leegte voor hèm die zich zoo één gevoeld had met anderen. Stonden die anderen dan niet in zijn zielsgeluk, of hij niet in 't hunne? Hoe zou Eva oordeelen als ze nou es zìjn smart had kunnen zien? Maar waarom ook waren den laatsten tijd juist z'n gedachten over haar zoo vol martelende, stugge dwalingen en aftobbende vermoedens geweest? Ook aan dien kant had ie zich vergist, zooals ie zich vergist had in z'n anarchistische vrienden, in z'n leef-ideaal eerst. In de richting van z'n zelf-zucht lag 't, te koesteren zìjn geluksleven met Eva; wat hìj voor haar, maar vooral zìj voor hèm had kunnen zijn. Zoo was toch z'n smart rechtvaardig, omdat z'n bloeiendste, volste leven gebroken was, wreed-rauw geknakt; omdat de dood van hàar door z'n jong bloeibestaan heengeflitst had, zooals bliksem omkronkelt in vuurflits 'n jongen boom, neerschroeit tot asch; 'n lichaam, 'n leven dat éven daarvoor nog in geluk van jonge lente uitgeurde jubelende bruidspracht van bloesemblank, op eiken tak z'n jeugdjaren wiegelend... Zoo was z'n smart rechtvaardig, kon ie navoelen wat ie in haar verloor, moest loslaten, hoe blind, blind lief ie 'r had. En toch, nu ie denken wou, klaar, met wil van ernst, zag ie dat niet rechtvaardig zou zijn in hem: verstompende afwending van ander leven, zelf-

[p. 155]

insluiting van z'n bestaan-nu-nog-in-smart, wegdeining in eigen namartelingen van persoonsleed, zalig kerven in individueele droefnis. Want zonder z'n gevoel voor 't betere gemeenschapsleven, zou ie ook haar niet eens gekend, en zìj hèm niet begrepen hebben. Z'n volle levenskracht zou nooit terugkeeren, nooit: dààrvoor sloeg alles te diep in, had ie lief gehad 'n vrouw, hij met z'n angstig getob, met z'n bleuheid zooals er geen tweede kon zijn... voor hêm. Die kracht kon niet terugkomen, omdat ie stappen moest over rauwe, rauwe, zwarte, hevige, pijn-smeekende smart, die niet te temperen viel, nu niet, nooit niet. - En toch zou z'n persoonlijke teistering, één lijden onder millioenen lijdensgestalten van anderen òm hem, niet z'n verder bestaan beheerschen. Mocht ie, omdat z'n innigste, diepste, zacht ingehouên verlangens niet waren ontbloeid onder hààr droomoogen, verhooging van vast te houên geluk voor anderen uit zich bannen? Mocht ie, omdat 't leven niet gegaan was langs 'n lijn die hij had willen trekken, zich terugsmakken in smartvertroeteling, in uitputtend gegrien, in zelfmartelend gemor?

O! geen sterveling zou ooit voelen, navoelen, hòe hevig z'n ziel gestriemd, hoe ontzettend z'n hart bloeden bleef door hààr dood. Maar toch zou ie weer opleven. Want als dat lijên in hem zóó was, hoe hevig, ontzettend, rauw en teisterend zou 't niet slaan, bloeden en knagen bij al die proletariërs, die verliezen hun liefsten onder honger, onder marteldood van zorgen, onder langzamen moord van werkuitputting, in gasthuizen, op fabrieken, bij alle ongelukken en droefnissen? O! hoe ging dáár 't moordend gekruip, afgebeul en gemartel van die klasse, zijn klasse, in 't duister van haar bestaan? Hoeveel smartgestalten verschenen daar niet, op den dag, in den nacht, 's avonds, 's morgens, altijd, altijd? Hoeveel leed werd daar niet uitgegriend, uitgerocheld, onder dolle vloeken, of klaagloos, stil, zielsverterend, lichaambrekend, doodknagend leed; hoeveel rouw van lievenden die elkaar pas hebben, van moeders, vaders, kinderen? Hoe ging nu zijn smart hem hier voor, bij 't doortasten van 't hevigste, snakkende verdriet daar in die kringen waar geen woorden zijn, geen tranen, geen geld; waar de diepste wroeging, de knagendste leefpijn uitgebraakt wordt soms in vloektonen, in giftige, platte, wezenlooze razernijen, in giftlucht van drank, in dierzwijmel bij troepen, maar waaronder hevig, heilig geleën wordt; waartusschen smart en wroeging wringen in stuiptrekking van 'n schrijn-pijnlijk bewustzijn; waar klachten terugstommen achter muur-graven en luchtgaten; waar elke stap leed is, zorg, vernieling van leven, ziel, rust; neertrapping, versombering van bestaan.

Nu jong-oud, bitterlijk geslagen, ging ie voelen dat 't groote, eeuwige leven zijn eigen, onafwendbaren gang had, buiten alle verlangens van menschen om, en dat 't volgen daarvan, hoe wankel-stappend ook in 't begin, alleen leeflust en kracht liet behouên. Nu zag ie klaar dat er enkelen onbegrijpelijk fel geslagen werden,

[p. 156]

met wonden bloedend hevig, voor altijd uitscheurend de ziel, de rust, geestdrift, en dat daartegenover troepen luchtigjes door 't leven kankaneerden, zorgeloos, vrij, spot-lollig, met opstapeling van allerlei toevalletjes en gelukjes rondom; die ongedeerd, ongeraakt blijven gaan, staan, babbelen, lachen. Maar, - zag ie 't niet klaar, - zooals daar rustte op enkelen 'n leefvracht, soms als verdoemenis in schriksmart eindigend, zoo stonden voor die geteisterden uren en dagen van hevig hoog genot, van groote, schreiende of lachende verrukking, diepst diep, hemelhoog boven àl wat in langeren duur, onder luchtig-losjes-rap gestap van herrie en zang, in drukte en pretgrage, leef-genietende opgewondenheid door al and're troepen genoten werd. En als ie nu voor zichzelf wou aannemen, wat 'm aan alle kanten door z'n geestverwanten voorgehouên was, met schrik-ernst, dat de menschen maar weinig invloed hadden op den diepsten en verborgensten gang van 't leven, dan werd 't 'm meteen duidelijk waarom aan beide kanten haat en vijandschap scheurden tusschen menschen onderling, van één menschengroep klassen makend; dat beìden leven willen in de richting van hun verlangen, dat de kapitalistische klasse, in merg en been verfoeilijk als massa, zichzelf 'n doodskuil graaft, omdat ze ging tegen 't leven in, maar zijn klasse juist volgde den weg van 't moéten, naast in hart en hoofd overal den weg van 't willen. Klaarder zag ie dat de kapitalistische roof en uitbuiting, hun heel levensbegrip, hun verkrachting en langzame of snelle vermoording van menschen door gek-langen arbeidsduur, door krot-smoringen, zorgen en materiëele verdoemenissen, in oorlog en konkurrentie, oproepend en aanvurend de laagste dierdriften van menschen tegen menschen, en dan weer klasse tegen klasse, - klaarder zag ie dat die roof beheerscht werd door machten, werkend in tegengestelde richting van 't georganizeerde proletariaat, met verbijsterend resultaat, gebonden aan andere maatschappelijke wetten. En juist omdat die machten in den grond verborgen zijn, maar in resultaat te zien voor iedereen, geloofde ie innig aan de bekeering van bourgeois, zooals zijn Eva bekeerd was, en volkomener zich nog zou hebben overgegeven, als ze de ellende meer nabij had zien schimmen voor d'r oogen, de achteruitzetting, verlaging en vertrapping. Zeker zag ie in dat bekeering van of ideaalwekking in bourgeois, doel niet was van 't socialisme, maar integendeel alleen bedoelde opwekking van proletarisch bewustzijn, in 't wijzen op menschenrechten, groei van maatschappij en leven. En al voelde ie in merg en been dat alleen door de massale aanzwelling van 't proletarische gevoel, 't strijden en organizeeren samenliep met den groei van 't opwekkende, nieuwe leven, waar dat van burgerlijke kringen uitdoofde en verzakte, in samenhang met 't gansche groeiproces van 't sociaaldierlijke in 't kapitalisme, toch zou ie zich in z'n verder leven wachten te veroordeelen bourgeois, die opgingen in heilige beginselen van hùn levensbeschouwing, die zich zóó eerlijk geven in hùn werk, dat 't is alsof ze nooit kunnen komen tot hun

[p. 157]

strijd, maar waaronder zijn, al staan ze in den kring van individualisme, met 't breedste gevoel en de grootste kennis; wezens die, waardoor ook, eenmaal in aanraking gebracht met dien stroom van 't groote proletarische levensbegeer, als in siddering, in schok van nieuw bewustzijn gaan zien, begrijpen, gaan meeleven in hùn midden, en al schoonheid, al liefde brengen dáár waar 't leven ze dan héénduwt.

Wat verblind was ie geweest, dat ie zoo onnoozeltjes 't lijên van Eva had voorbij gekeken, haar onrust en angst dat hìj was Kristen en zìj Jodin. Wat was ie daar zelf overheen gestapt, omdat ie nooit aan háár gedacht had als Jodin. Zoo had 'm toch menschenkennis moeten zeggen, hoe ingevreten, onuitroeibaar geloofstraditie voortvezelde in al wat leeft en denkt in dogmatische formulen, terugkeerend in kringetjes van geslacht op geslacht, tot 'r één 'n hak geeft, wild en ontzettend in zwaren zwaai van heftigheid, in dat walgelijk gemakzuchtig overgeneem van gewoonte en hebbelijkheid, waarin op zichzelf niets heiligs zat, en, in heiligen zielsdrang tot planten van 'n hoog rechtsideaal, al dat femelend vastgehou aan dooie formulen en letters stukrinkelt in 't rond. Had hij nù zoo'n hak kunnen geven in haar kring, bij Bresser den juwelier, bij haar moeder, haar familie?... Toch nooit, nooit!

Zoo drong heel 'n leven van nieuw strijdgevoel door z'n hoofd... De nachtstilte bleef fluisteren 'n hoog geheim van iets eeuwigs, iets onzeglijks zachts, en hunkerend luisterde ie naar z'n eigen bepeins, en klaarder, in zilverder schalletjes, luidde naast 'm op de stem van zijn Eva, die hèm nu zei dat z'n smart zou zinken als ie de verdrukten uit 't grauwe, donkere leed mee zou helpen brengen naar dat licht, waar zijn eigen oogen altijd vol van hadden gestaan; dat ie zich nog meer dan eerst moest geven aan z'n proletarischen strijd; overal weer waar ie kon moest opstaan, vechten en worstelen voor dàt wat ie haar met zooveel vuur en zooveel aandoening had verklaard; dat ie haar dan zou zien in zìjn smart, met gerustheid, met goedheid. En was hij onder de gekerfden, de jong getrapten en geslagenen, dat ie zich zou òpworstelen tegen 't lot, dat hèm ònder smakken, hèbben wou zijn trotsche gloei-ziel, zijn leefwil, zijn doen en willen; dat 'm onder allen wurgen wou, om ook hèm te merken met 't teeken van den Ik-zwakken, verachtelijk gestorven aan eigen smart-ziekelijkheid, vergetend dat gestaan had voor hem dat reuzenleven van 'n massa, in wier zee-kolkend leed zìjn smart één druppel maar bleef. Zoo hoorde ie zingen op zìjn borst haar zilveren stem, dat hoog in 'm zou staan, onaantastbaar, 't bewustzijn dat ook zìj tot elkaar waren gekomen, door de ware uitstorting van zijn levenskracht, door haar in zìjn ziel te trekken, en dat die herinnering hèm altijd weer de kracht moest terug geven om zich heelemaal te wijden aan zijn reuzenstrijd, want dat ook zij

[p. 158]

dat wilde. Weer voelde ie in 'm openbarsten nieuwe geestdrift voor z'n ideaal. Ja, hij zou weer kunnen strijden, strijden, dat voelde ie ruim. En al was voor eeuwig van 'm wèggerukt, z'n levende liefde, die heerlijke vrouw, aanvuren zou ie en opleven met die klasse, waar ie in merg en been toe behoorde. Ja, hij zou weer strijden voor dat goddelijke recht, voor verdrukten en geslagenen, en zonder dat men zou weten, wat in hèm gestorven lag, z'n jonge, reine, stamelende liefde, zou ie weer gaan naar z'n dag-hel, zou ie weer tusschen hellegeraas, dreuning van machines en vloekrazernijen van kameraden, z'n werk van opvuren en uitstorten terugvinden, met dat eeuwige, stil-schrikkelijke drama in z'n ziel.... z'n jonge liefde, gebroken, rauw geknakt door 't vreeselijk-vreemde Leven, waardoor ie al de smarten van z'n makkers, van 't heele proletariaat nog zuiverder, dieper, merg-indringender voelen bleef.

En nou, op z'n krotje, in stilte-fluistering van hevigen nacht, met tranenhitte in z'n oogen, smeekte ie dat Onbekende, dat Leven waarin ie verder zou groeien, om kracht, kràcht om te blijven meevechten voor dat goddelijke rechtsideaal, dat alles omvatte: leven, schoonheid, diepst genot,... kracht om te weren weedom, die terug kon storten in z'n ziel... 'n ruïne van z'n geluksgevoel zou maken... nu niet meer voor hem, maar voor z'n klasse. Want ongeschonden tusschen de treurnevelen van z'n eigen smart, was ie vreemd zeker blijven zien 't klaterlicht, de gloeizon van 't nieuwe leven, voor zijn klasse... Nooit was dit zelfs één minuut in 'm ondergegaan, als ie gedacht had aan hùn strijd, diepst geloof in hún triomf en hùn heiligst Recht. En duizel-hoog boven elke persoonsramp hoorde ie hun wereldstap voortdreunen over de aarde, zag ie 't planten van hun rooie wappervaandels voor recht en menschelijkheid, zag ie aaneenrijen, in àl machtiger zwelling 't proletarische leger over de heele wereld, klonk 't lied van den Opstand uit millioenen monden naar'm toe, dat'm verrukte, ombonsde van goddelijk genot en blijdschap.

Niet zou ie afwenden, 'n anderen dag weer, z'n oor, als ie uit donkere krotten en stegen hoorde kermen den somberen klaagzang van den Dood, in zijn martelgestalten sluipend onder de armen. Want eens toch zouên die kermingen en vloeken verzwakken, als sterker ging klinken de zang van dien Opstand, als vurig ging vlammen 't rood van de vaandels uit proletarische rijen. Want daarònder waren de worstelaars die vochten met allerlei wapens, allereerst met 't goddelijk rechtsgevoel, de hoogste aandoening van levensgeluk náást de schoonheid die ook zijn Eva maar half doorleefd had, wapens in hun rijen verdeeld, omgezet en gesplitst in vormen van gevoel, groot geestelijk scheppen en doordringen, iedereen naar aanleg en levensbegeerte.