|
| |
| |
| |
[Deel 2]
Eerste hoofdstuk.
Na z'n gesprek met juffrouw Eva, laaide in Hein 'n hartstochtelijke vreugde los, die met alle zware levensdingen kaatste. Stilletjes kwam ie thuis, verdòken in z'n eentje en holde naar z'n grienig hokkie. Daar barstte 'n stameling van geluk open, die 'm mal maakte, 'm deed huilen, snikken, lachen, zóó onder-elkaar-door, 'm deed voortstormen en rondwar'len in één geluks-gedachte van-wat-'r-nou-gebeuren-zou; 'm dan plots razend oplichtte uit z'n geluk, neersmakte in één weemoedsstemming, uren lang, stil-bedrukt, luisterend naar wat er zoo raar-angstig-blij in 'm sprak en juichte, of spraakloos hield, in droom-wee gevangen, gevend nog dieper, tevreëner geluk, rustiger genot dan z'n eerste dolle vreugd. Op de fabriek werkte, praatte ie, schold of vocht tegen lammelingen en vuillakken. Met drie looiers op z'n kamer had ie gebakkelaaid, omdat z'm wilden meetronen, hinderen in hun roes, en hij niet woû, om niets ter wereld; toen had ie ze van zich af geslagen, éen voor éen, zoodat ze ontzag kregen voor z'n ijzeren knuisten en z'n wil.
Zelfs probeerde ie, in 'n stemming van smartmeelij, Bukkin, buurman-maandaghouêr, man met gezin, eens te bepraten, nam 'm in bui van week-goeiige, half-dronkemansteederheid onder handen, en zei 'm, met vloeken en schijn-ruwheid, dat ie door z'n rottige leefwijze, z'n heel gezin verpestte, z'n vrouw en z'n kinderen. Schouêr-aanschouêr tegen-elkaar-op, liepen ze, dóorpratend, Hein vergetend eten en thuis, volgend één diep prangenden drang tot goed-doen, tot overstorten van geluk uit z'n overborrelende ziel in anderen, die ie zag wegzinken in zwijmel. Zelf kon ie niet veel áánbrengen tegen den alkohol-vloek, omdat ie 'r niets van wist uit boeken; maar spontaan zei ie 'm, wat hijzelf gezien had, zoo in 't leven, van z'n broer Jan, die al erger en erger zoop, en nou, als 'n afgemodderd zwijn, lag te reutelen in hoeken van stegen, thuis gebracht als 'n paars lijk, door nog vuilere kameraden. En rillender drong ie 'm 'n beeld op voor z'n verdofte, bange kijkers, hèm omdat ie'm gekend had als 'n goeien jongen. En dieper drong Hein op'm in, aldoor meer, in 't willen uiten van iets warms uit z'n ziel, in z'n smacht- | |
| |
drang tot rondstrooien van geluk en vreugde ook bij anderen, en vooral bij hèm, dien rusteloozen, door hartstocht-zwijmel verteerden en uitgemagerden kameraad, dien ie met z'n bleek-ingedrukte kaken, tusschen hevig verlangen, ràzend-bevend snakken naar drank, en denken aan z'n vrouw, iederen dag tragischer zag worstelen. Van wien ie den angst méé had geleefd; den, met uren feller opstijgenden lust naar 't brandvocht, als Bukkin zich door niets liet afhouên eindelijk, in één snak-verlangen naar dat gloei-gevoel in z'n maag, en op z'n tong dat prikkelende, scherpe gebijt van iets helschlekkers, zich doorzóóp, onkenbaar, verdoofd, om dan op 't einde der week in gekkenvaart door te werken, niet opkijkend van achter z'n molen, weer worstelend tusschen bloedender gepijnig van z'n zwakheid, z'n willen afblijven en niet kùnnen, door opnieuw aandringende schokken van verlangen, van niet-kunnen-inhouên-meer; om wéér in wild ooggestaar weg te stappen, vooruit al voelend angstvracht op z'n borst dat ie vallen, toegeven ging aan dien hitte-duivel in 'm, omzichtig kijkend of Hein 'm niet snapte, of z'n baas; zich uitzuipend, héét, droog, met zwaar verloop van tijd en werk. En den volgenden dag zag Hein weer in 'm, àltijd wéér, angst en schaamte voor terugkomen, in opjaging van wat ie in te halen had, in één stuip-angst kijkend en ploeterend met beefhanden, om wat er smoorde in z'n zenuwen, zich zelf bekotsend als monster, als uitgekookte suffert nog voelend z'n zwakke geraffineerdheid en zelfmartelend schuldbewustzijn als looier. En als Hein dan had gesproken, zoo schouêr aan schouêr, kon ie zien in Bukkins gezicht spannendbang-volgen van wat ie 'm voorhield, bleef er drie, vier dagen rust van binnen, om dan, midden in z'n heftigst voornemen niet weer te zuipen, bij 'm te zien opdringen angstwekkende beklemming, 'm te hooren zuchten naar den steek-geur van den borrel, dat prikkelscherpe, dat ie in gedachtelust àldoor proefde op de geschroeide tong, dat 'm weer pakte, opnam, vernietigde, dat 'm alles dof voor de oogen deed worden, 'm weer opjaagde, bevend, beklemd, met schokken die niet te smoren waren, schrijnend z'n binnenste, tot ie 'r bij was, vlák bij, aan den toonbankrand, bij 't heete vocht, 't vuurgevloei ervan tegen z'n sprakeloos-droge keel voelde aanspoelen, in 'n brandenden genotstroom, besluimerend z'n gedachten en angsten, z'n knaging van verwijt en berouw.
En dat ontzaglijke lijên, 't gemartel van dien zwakken ongelukkige, had Hein zoo hevig gevoeld. Hij zou 'm nu, in z'n vreugde-kracht, zóó'n por geven, zóó lang bezig houên met te geven heelemaal alles wat in 'm zat, dat ie moest duizelen van z'n laagheid en ingevreten driften.
Die behoefte om in te dringen in alles wat opheffen kon, was ook bij hem zelf weer pas opgekomen. Z'n leeswereldje begon ie weer te koesteren, voelde ie weer mèt 't eerste geluk op 'm aanstormen, en diep verlangde ie recht in zich te zetten, de kracht die 'm nu aan 't werk had gebracht. Elk leefuur buiten de fabriek werd god- | |
| |
delijk genieten voor 'm, kon ie heelemaal geven aan wat 'm bezig hield. Dan zag ie in 't licht van z'n innig gedoe, altijd Eva 'm beloeren, altijd, altijd, zoo waar, zuiver, dat ie keek, en haar zag en naar haar toe wou gaan. Maar dan omspeelde 'm z'n droom niet meer, voelde ie 't ijle van z'n gestaar, begreep ie dat ze er niet was, niet kon zijn, en ze alleen daar stond 'm altijd zoo'n beetje te bekijken, omdat ie zoo innig aan haar dacht, zoo sterk door haar aangegrepen was; omdat ie in haar bijzijn ook zoo iets overweldigend gelukkigs, iets zoo lichts en wonderlijk innigs voelde, dat ie niet meer denken kon zonder haar gezichtje te zien en haar stem te hooren. Wat ie deed of dacht, hij voelde haar bij zich, òm zich. Hij zag haar 'n eindje maar van 'm af, in 't licht, met die goddelijke oogen, dat zacht-diepe gedring in z'n binnenste, en dan dat éven kijken naar 'm op, zooals z'm aangekeken had op kantoor, in 't gesprek met hun beidjes, dat gezicht, zoo goed en zoo goddelijk lief, en dat lichaam, zoo lang als hij bijna, zoo mooi recht, dat fijne en zachte in al die beweginkjes, dat zoo-heelemaal-niet-trotsche, en kalm-gerust je néerzettend aan haar zij. O, dat zag ie altijd weer, altijd. Maar dan, midden in, ging ie denken wat ie eigenlijk van 'r wou, wat zij was voor hèm, wat hij voor háár. Dan drong ie weg z'n vreugde om haar te zien, om zoo in z'n droomen en begeeren met haar te zijn, vlak naast 'r, te hooren spreken haar stem die 'm zoo diep ontroerde; dan wou ie zich nuchter vragen, streng, pijnlijk strak: Wat wil je nou van die dame, wat drommel? - en dan voelde ie ineens vlijm-scherp, dat die dame in juffrouw Eva 'm bardwars zat, dat ie daar geen raad mee wist, dat die 'm bang maakte, zoo-èrg, dat ie 'r wel voor vluchten wou, 'r nooit meer wilde zien. Tot Eva, meer niet, kon ie alles zeggen - dat voelde ie sterk - alles wat er in 'm omging, omdat ie haar zoo gewóón zag, zoo goed, en zoo niks-bizonders, zoo eigen, alsof ie sprak in zich zelf, of met Lies, al wist ie, dat ze rijk was en erg mooi en mal-veel meer begreep en voelde dan hij.
Maar als îe zoo doorging tot Eva, bleef ie ineens middenin staan, want dan, onder 't naar haar toegaan met heel z'n intiem levensvrachtje, zag ie 'r vergroeien. - Zoo vlak voor'm werd ze jùffrouw Eva, de vreemde, rijke dame, die zoo mooi sprak en lachte, 'n beetje spottend; zag ie 'r onder 't licht, met dat fijne gezicht en dien mond en dat lijf, o jé, dat vreemde, rijke lijf met al die geur-kleeren, en dat van-hem-affe, dat ongenaakbaar deftige, toch-lieve, zoo eventjes maar uit 'n gril naar hem toebuigend, in poezerige lieverigheid over z'n kop aaiend. Dan werd ie bang voor d'r, bang; dan begreep ie heelemaal niet meer wat ie daar eigenlijk bij doen moest, hoe ie met háar juist te spreken kwam. Dan dacht ie te zijn gelokt, om half bekeken en bespot, geteekend en effetjes besproken te worden; zoo vreemderig-nieuwsgierig iemand oppikkend uit lageren stand, en dan vond ie 'r náar, als al die rijke, hardvochtige, zielskouê pieten, met die hoog-afgemeten, liplachende vriendelijkheid,
| |
| |
je toch opzij duwend, als je bij ongeluk uit hartstocht 'n beetje te dicht bij ze komt, zooals ie eens had hooren zeggen 'n patroon tot z'n slijper, achter uit 't loketje op kantoor: - Hè kerel, ga 'n beetje opzij, je stinkt zoo uit je mond! - Dat gevalletje kon ie nooit vergeten, omdat 't 'm vuurrood van schaamte en woede gemaakt had en ie wel huilen wou toen, zóo grievend was 't 'm voor dien armen kerel, die daar in z'n verbouwereerdheid nog beleefd ‘Jawel!’ ging zeggen. O! als 't hem gebeurd was, hoe had ie dien smeerpoets 'n klap op z'n snuitwerk verkocht. En zóo, zóo iets, wel niet precies, draaide in 'm om soms, als ie dacht aan 't bekijk en 't belanggestel van juffrouw Eva in zijn wezentje. Maar 'n anderen keer, wanneer ie minder wantrouwend was en alles weer van begin af naging, dan begreep ie z'n vreugd niet als ie háar zag, als ie dacht aan dat ongegeneerde, dat ongedwongen zachte in haar stem, dat lieve, innige kijken, en éens toch dat beschermen, en 't ontroerende beloven met hèm mee te zullen gaan, bij hèm te komen. En hoe dol ie was geweest, nog 'n week na hun gesprek, vergat ie nooit, toen z'm haar handje gegeven had, zoo gewoontjes, als aan 'n kameraad. Hij had 'r toen wel willen beetpakken, drukken, zoenen, en heel gewoontjes willen vragen of z'm Hein wou noemen, en of ze met 'm mee op z'n kamertje wou gaan, z'n boeken bekijken en zien z'n plantje, en of ze veel van 'm wou hoûen al wàs ie arm en anarchist; dat ie eigenlijk niemand had buiten Liesje, waarmee ie weinig kon uitspreken; of ie véel mocht doen voor haar en van haar ook veel mocht hoûen; en al was hij twintig en zij een jaartje oûer, z'm toch niet als 'n dollen jongen wou zien, want dat ie toch heel ernstig was en niet had 't jolige van jonge naturen, 't los-eropin-levende met alles, opgaand in pret zoo-van-buiten-af. Dat allemaal durfde ie 'r in z'n eentje zeggen, bij zichzelf overpeinzen; maar als ie voor haar stond, durfde ie niets, niet eens haar handje vasthoûen, met raren angst dat ie 't zou kwetsen, 't te sterk drukken, te intiem, zóó dat ze zou voelen hoe eigen en gelukkig ie met 'r was, en zij dan beleedigend kon zijn, hem nijdig van zichaf zou stooten, óok terug beleedigend. En daarom durfde ie 'r ook niet goed aankijken, bang dat ze uit z'n oogen kon zien hoe véel ie van 'r hield, hoe rustig en blij ie was, als ie 'r iets zeggen mocht van z'n denkinkjes en z'n leven. Alleen begreep ie nooit waarom ze toen zoo heelemaal niks meer gezegd had op 't end, hèm zoo maar had laten uitratelen. Maar wel had ie doorzien dat ze eigenlijk nooit bij elkander hoorden. Want hoe dol-graag ie Eva ook zag, hoe weg-droefde in 'm dat klagende pijnverlangen naar iemand voor wie ie zich kon uitstorten, iemand die zich ook hèm gaf, toch wilde ie dat strakke praten over 't ‘mooie’, aldoor opnieuw, niet uitstaan; en dàt toch had ie lekker gezegd, al wist ie heelemaal niet meer hoe. Maar óok stond 't vast voor 'm, dat ie in dat gesprek, toen ze vroeg wat ie eigenlijk vóórstond, zelf niet goed wist wat ie wou, dat ie nog maar raar losliep met z'n anarchistische gevoelens; was 't 'm duidelijk
| |
| |
geworden, dat ie onder 't toelichten van denkbeelden, zelf voelde er verder van af te zijn geraakt. Zou Zeelt dan toch gelijk hebben, dat ie over ‘vrijheid’ maar wat nagesproken had, zonder zelf te begrijpen wat ie er allerdiepst mee bedoelde? En heel menschelijk gewoon, zonder boekenhulp, wou ie zelf nu eens kalmpjes nagaan, hoe 't in 'm vergroeien ging op die manier, nu Rozalie er niet meer was om 'm telkens scherp neer te zetten. Want al heel lang had ie zich voor z'n venijn-tong verborgen gehoûen; niet uit angst voor zich zelf maar dol bevreesd dat Rozalie iets in 'm zou zien van z'n blijdschap met Eva, en 'r zou afbreken, of op 'r schelden.
Afbrengen van 't feit dat de maatschappij rot is, liet ie zich nooit meer, en ook niet, dat de hongermassa niet alleen snakt naar al wat meer eten geeft, meer weelde, maar ook hongert naar 'n beter, zuiverder leven, waarin ze niet meer vertrapt en vernederd wordt, niet meer uitgezogen en verpest. Was hij zelf wel iemand die scherp en zuiver doorvoeld had dat ie niet enkel jalòerschte op de weelde van de rijken, en zou ie eigenlijk niet zèlf ook dolgraag veel duiten en veel mooie dingen willen hebben? Meer dan eens had ie er zich op betrapt, hoe hevig ie verlangde naar 'n heeleboel zaken die ie zag staan in winkels, en met geen andere gedachte dan: dàt wou ik nou ook ereis hebben, heelemaal voor mij alleen, heelemaal zonder te denken aan anderen. En dikwijls had ie gevloekt in zichzelf, dat ie zoo'n nakende rot was, niets eens weg kon naar andere streken, nou nooit eens mocht reizen, niet werkend onderwijl als loonslaaf, maar genietend, vrij, zooals zìj dat kunnen die 't geld bij stapels hebben. Zóo moest ie zich bekennen, dat ie zich nog al eens 'n zelfzuchtig genot ingedacht had, en ie veel wou hebben, hèbben voor zich, heelemaal zooals de rijken 't ook nemen wanneer ze willen.
En op die momenten had ie heviger en ruimer z'n weelde-fantazie uitgebouwd, heftiger gesmacht en gedacht aan toevallig rijk worden, hoe ie dàn vreeselijk zou genieten van al wat ie kon krijgen en koopen, om alles waar ie zich kon aanzetten. Dan was ie gaan denken aan groote tuinen, die ie zelf zou verzorgen, waar ie de heerlijkste bloemen zou laten groeien, aan z'n leeren, goddelijk hard werken, en dóórdringen in alles, maar dàn met weelde om zich heen, aan geluk strooien rondom en geven, en alles-wat-ie-maarwou van reizen, de heele wereld rond. Dan wou ie enkel weten van planten en dieren, van muziek, van wat er stond in de mooiste boeken, en al zou ie nooit meer iets kunnen geven van zich, omdat ie te oud was, kon ie toch altijd maar dóorwerken, zoo stilletjes-gelukkig, en met de wereld zich nooit bemoeien. Die malle gedachten wou ie zich zelf nu voorhouên, zich afvragen of ie dan eigenlijk niet nèt zoo hondsch en genotzuchtig, zóó uitzuigend en alleenvoor-zich-levend zou geworden zijn als de rijke lui, die ie nou zoo vervloeken, verafschuwen kon om hun dierlijke hebzucht en
| |
| |
verdrukking. Maar dan bleef er nog de waarheid, dat ie de weelde-gedachte heel zelden in zich gekoesterd, dat ie 'r z'n heel leven misschien vier maal aan gedacht had, in z'n jeugd nog wel, toen ie vijftien of zestien jaar was, en dàn nog altijd in koortsig verlangen naar zien, werken met z'n geest, hóoger op, uit de benauwde broeisfeer van z'n afjakkerenden dagarbeid, in oogenblikken van opgekropte verbittering, droefenis om z'n ellendig thuisleven, en in vloekbuien, zooals iedere jongen heeft die zwaar werken moet, altijd van fabriek terugkeerend in 'n nòg grienender, vloekender omgeving, dagelijks gepest door 't nijdigste, pijnigendste van fabriekslol en huishoudruzie. Want z'n heele leven lang had ie meer òm, dan ìn zich gekeken, en wanneer ie even wat bezat, hoe minnetjes ook, zich bezwaard gevoeld, als ie 'r een tegenkwam armer, ongelukkiger dan hij. Zoo was voor jaren z'n lust tot rijkworden voorbij, vernield, leefde ie alleen weer mee 't leed en de smart van al de geziene ellende; wou ie, wòu ie voort, voort, ontnuchterd door 't vreeselijk gebrek, dat spookachtig tegen 'm aangedrukt bleef, niet voor z'n oogen wèg kon. Een anderen keer zag ie weer eens wat er waar te nemen viel in de wereld, wat er te leeren was. Dan wou ie alleen weer z'n kop laten werken als ie maar geen duiten voor z'n ouêrs had moeten verdienen. En tusschen al z'n gedroom en gestommel door, wou ie vasthouên wat 'r gloeiend warrelde in z'n hoofd, als ie uren en dagen soms, rondslenterde, om 'm 't leven zag grijnzen in duistere slophoeken en stegen. En zou 't heelemaal zoo èrg wezen, dacht ie, als ook zij, ploeteraars, eens verlangden naar meer geraak, meer rust, meer dingen waarvan je genieten kon? Nee, nee! hij begreep dat ze dàt mochten eischen, dat ze véel meer moesten hebben, niet alleen om te bestaan, maar om te genieten. Dat voelde ie al lang, en z'n natuur had'm, in in stroeve verbittering op alles, daarvan al gesproken, wel bonkig, met schokken, maar toch gesproken, al wilde ie 't zich niet altijd bekennen. Van ideale ‘vrijheid’, van die beschreven ‘goedheid’ en ‘rechtvaardigheid’, waarvan ie wel gelezen had, kon ie in 't werkelijke leven nooit iets te zien krijgen, bij geen sterveling; overal was 't woordgespeel. En ontmoette je al die ‘vrijheidsvechters’ in eigen kring, dan giftten, bekonkelden, bekliekten en hinderden ze elkaar, vernielde de eene de ‘vrijheid’ van den ander, zoo grof, zoo beestachtig ik-zuchtig, en met zooveel heersch-hebzucht soms, dat je dacht door 'n troep wilde beesten vernield te worden, behalve nog hun laaghartige trucken, streken, en ingewikkeld leugenspel zooals dieren 't niet kennen, Maar hij, argeloos dikwijls, had dat tòch gezien, hij walgde, hìj, zoekend, niets-wetend en geloovend, snakkend en vasthouênd, met angst-liefde, kleine uiterlijke dingen die voor hùn ‘vrijheidstheorie’ spraken, altijd weer vol beklemming, ontgoocheling en smart-weemoed als ie zich stootte aan 't heerschzuchtige-lage, dat werkelijkheid was in zijn zoogenaamde ‘vrijheidskringen’. Zoo had ie Rozalie vreeselijk hooren afgeven op Veeges,
| |
| |
op heel z'n daadleven, in walgelijk kontrast met z'n mondbestaan; zoo Veeges weer op Rozalie, en op 'n troep uit de ‘verbroederings’ - klub, die ie striemde of onderwees; zoo allemaal verborgen of òpen tegen elkaar, vittend, beleedigend, helsch jaloersch, alleen in extazebuien de ‘vrijheid voor iedereen’ uitgalmend. En hoewel ìe 'r nooit met anderen nog over gesproken had, knaagden die ervaringen bitterlijk z'n ziel open. Hij, die gelooven woù in 't hoogste goeie, hij zag, in z'n onbewust diepste verbeelden, dat ruimer meegegaan was met z'n geestgroei, uit z'n jeugd, van wilde fantasmen nàar zieningen, hij zag daar gedoe van 'n troep wezens, die als helden wilden vechten voor de vrijheid, maar vlakbij bekeken, nare, grofjaloersche, nijdige en scheldende kerels waren, met ruwheid, list en misselijke streken, heel mooie woorden uitkramend, juist nog erger dan anderen, die niet opgaven van vrijheid.
En 'n leer, die 't meest de persoon naar voren drong, in 't licht van 'n ideaal geloof aan de hoogheid van 'n menschenziel; die leer werd, zóó, bezoedelde theorie, onbereikbaar, leeg uitdenksel van enkele waargroote en diepmenschelijke karakters, wien iets van zoo'n hoog streven naar zielsgrootheid vóorschemerde, maar die vergaten meê te rekenen, den ingegroeiden hebzucht-hartstocht van iederen mensch in die maatschappij, met z'n vernietigend neerhalen, z'n begeeren, uitpluizen, z'n jaloersche driften, z'n valschheid en ik-zucht. Wat zag ie op fabriek niet gebeuren? 'n Socialist werd belachelijk gemaakt, uitgejouwd, nageroepen, bekotst, gehinderd, door lui voor wie hij juist vocht, in wier koppen hìj juist 'n beetje licht wou brengen. En 'n anarchist werd òf door 'n dier-bende schreeuwend toegejuicht, zonder te begrijpen 't grootsche en goddelijke willen van z'n beginselen, alleen uit lust tot verzet, tot herrie, òf werd, veel erger nog dan de socialist, gekielhaald, gegriefd, diep, diep vernederd, getrapt, overblufd door de stomsten, die kropen voor den baas en 'm de hielen likten. In z'n eigen kring zag ie niets dan kleinheid en levensgeniepigheid, stuitende berekenzucht en karakterloosheid. En al kende ie zoogoed als niets van ander leven als wat er broeide en duisterde in stegen, krotten, fabrieken en werkplaatsen, met nu en dan vergaderingsmenschen, toch had ie z'n eigen oordeel en wereldkijk, overpeinsde ie alles, wanneer ie in z'n eentje wandelde langs z'n stille lievelingsplekjes, de Schans af, de Meer door, of Utrechtsche Zij op. Als er dan viel zoo'n droeve avondstond, en ie één diepe verteedering, smachtende liefde voelde voor al dat gebroken en gerammeide slavengeploeter, dat verstompte, uitgegrauwde bestaan, dan leefde ruimer in'm òp z'n wereldkijk, zachtjes, zwalkend nog, onbeholpen, maar zoo diep en echt, met één grondgevoel waarnaar ie nooit behoefde te zoeken, dat ìn 'm was, eeuwig en eeuwig, en altijd smeekender opkwam, wanneer ie die droef stervende grootsche natuurpracht om-zich-heen zag vervloeien. Zoo had ie met Zeelt wel gewandeld den laatsten tijd, maar die leefde zoo niet mee in de goddelijke natuurdingen, die luchten, dat buiten, die kleuren en
| |
| |
stemmingen als hij. Die lachte soms droog-ironisch om z'n gevoeligheid voor alles wat om'm heenstaarde in groote donkere weiën en de groote zee, die ie ééns maar in z'n leven gezien, en hèm met zoo'n ontzetting en ontroering geslagen had, dat ie 'r nooit meer van durfde spreken, met niemand; ook omdat ie eens Zeelt iets wilde zeggen schuchtertjes van z'n indruk, maar 'm toen raartjes had zien lachen. Net zoo was 't met z'n wandelingen. O, dat was zoo raar-wee in 'm als ie liep, en hij zag zoo'n donkere wei oneindig beduisterd, doodelijk-gedempt-stil, met 'n roerloozen nacht die er in dreef, en van verre één bange luchtdiepte, donker, verdiept in duister-wazen van avondval. Dan zat er 'n prop in z'n keel, kon ie huilen, en dàn juist voelde ie 't best, 't zuiverst wat er mooi en echt gezegd was op vergaderingen, door sprekers die ie gehoord had. Kon hìj 't helpen dat ie zoo was, en maar heel moeilijk onder 't felle licht in die benauwde zalen, onder gerook, gestommel en gepraat, kon meejuichen met 'n tierende massa, of mee-uit-lachen en meeschimpen onder opgejaag van woorden, aan allen kant? Soms ja, als ie hoorde dat er ziel vlamde uit 'n spreker, een die zich gaf, die alleen zich uitstortte om z'n gevòel, om dat brandende in 'm te laten leven naar buiten, voor de starende oogen van z'n hoorders; die, dood-op, zich heelemaal vergat; niet in kouê gevatheid en afgemeten kracht woorden bijééntrekt, zinnen aan elkaar koppelt, of alleen in ironischen schimp ging vlijmen; dan, ja dàn kwam ie ook dáár in verrukking, en was ie altijd geweest één van de eersten die meevochten, zonder ooit 't te voelen als iets anders dan plicht, achteraf houdend zich toch in alles; alleen als iemand die iets dòen wou, die overal uitkwam voor z'n overtuiging op oogenblikken juist dat ie de hardste toejuichers en revolutieschreeuwers in vergaderzalen had zien wegsluipen, bang, kleintjes, met den moed van n' haas in hun hart. En hij, de stille, tobbende, onwetende, die altijd peinsde en twijfelde, nooit durfde dringen tusschen groepjes waar ze veel méér wisten dan hij, veel beter spraken, spotten, scholden en durfden, veel sneller oordeelden en schreeuwden; hij, die zich kleintjes en minnetjes voelde bij al die bazen en pieten, hij begreep niet waarom ie weggelachen moest worden, daar ie dat leed toch ook diep voelde. Want dàt zou ie den besten spreker in z'n gezicht kunnen spuwen, als ie 't hard zou gehad hebben te twijfelen aan de oprechtheid van z'n gevoel, omdat ie niet veel toejuichte, niet veel zei in 't openbaar. Maar Zeelt had toch gelijk als ie'm verweet dat ie te veel droomde, tobde, of 'm zei dat ie meer moest àanpakken, steviger op z'n pooten staan, praktischer moest zijn, kìjken, kijken en nòg eens kijken; dat ie al 't mooie gedroom in de natuur van zich af moest smijten, en al 't erg gevoelige voor 't leed van anderen ook. Want dat daardoor toch geen verbetering kwam, en al dat gesuf en gelamenteer eigenlijk egoïsme was, dat niet doortasten, verdroomen en niet volgen de schrik-werkelijkheid van al wat je de maatschappij aan rampen en gebrek zoo sarkastisch-koeltjes voor je neus neerdondert. Dat
| |
| |
ie met z'n eigen geloop en gefantazeer er nooit komen zou, en eerst zich maar weer eens grondiger moest verdiepen in 't wezen van 't maatschappelijk leven, dat zich ontwikkelt in bepaalde richting, z'n onverschuif bare wetten, z'n gang heeft, al lang aangewezen door 'n groot schrijver, die in ons land minder, maar in 't buitenland véél aanhangers had onder arbeiders met geest en handen. En als ie dat ging doen, zou ie inéens 'n heel eind erbovenop wezen, ook met z'n getob over karakterechtheid en zuiverheid, allemaal zaken die heel aardig zijn om zoo eens bij 'n kopje thee te bebabbelen, maar voor den zwoeger met proletarische voeling geen steek waarde hebben. En nog hoort ie Zeelt zeggen: Zie je Hein, jongen, denk nou niet dat 'k zoo'n onmensch ben, denk nou niet dat ik al die dingen zoo laag tel, maar jij met je diep gevoel en je wil om hoogerop te komen, om te begrijpen, te verwerken wat je ziet in 't leven, jij die wilt vechten voor recht, jij mag niet afdwalen, jij moet al je meegevoelen omzetten in daden, in doen voor de zwoegers. Naar die straffe woorden had ie toen geluisterd, stil, en 't was zelfs in'm gaan grommen, maar op zijn manier weer. Hoe zou 't komen, dacht ie, dat Zeelt zich zoo gemakkelijk heenzet over alles wat hèm zoo gruwelijk hinderde? Allemaal grootheid van karakter, scherper zin voor 't werkelijke, of gebrek aan gevoel voor dingen waar hij zooveel aan dacht? Was 't soms de rare, in z'n schulp gekropen vereenzaming van vroeger leven, die nú nog nawerkte, hèm bedreigde en Zeelt niet? hèm zoo dikwijls versomberde, beangstigde voor de menschen, op momenten dat ie zich juist heelemaal aan hen wou geven, maar ze dan ineens weer zag, door 'n oordeel of 'n konkelpraatje, valschheid of oneerlijkheid, als laffe kereltjes, die met 't woord ‘rechtvaardig’ maar den mond spoelden in hun ware natuur zich blootgevend, als ze dachten niet bekeken te worden? En zooveel andere dingen nog kon ie nooit eens worden met Zeelt. Wat dìe als 'n daad beschouwde, kon hìj geen dáád vinden, nee, maakte slaafscher en onderworpener z'n vakgenooten en kameraden.
Wat begreep ie den laatsten tijd dit veel beter: de menschen zijn eigenlijk dieren voor elkaar, zoo wreed, hondsch en hebzuchtig. De rijken doen 'n beetje aan weldadigheid, slappies, grof beleedigend of druktemakerig-bedilzuchtig, aan-de-groote-klok-hangend. Dat had ie heel goed zelf gezien, toen ie onlangs opgekomen was voor 'n uitgehongerd gezin bij 'm in de buurt. De priesters had ie leeren kennen als huichelaars, leelijke zondaars, grofzinnelijke naturen, valsch-oogenuitpikkerig als roofvogels, azend op zwakke prooi; of fatsoenlijke onnoozele broekies, niets kennend van 't leven, die met vagevuur, hel en hemel je maag willen vullen. Ook dàt had ie zelf ondervonden, schamper striemend, pijnigend, hondsch. Met z'n waarnemingen was ie altijd voorzichtiglijk in z'n eigen kringetje gebleven, bevreesd aan den tast te geraken als ie daarbuiten ging. Maar van de meeste jongens had ie 't zelfde gehoord. En nu wist
| |
| |
ie ook dat oûe feit, dat er was 'n wereld van weelde, 'n klasse uitzuigers, genieters, en 'n veel grootere wereld, 'n ontzaglijke klasse van heel- half- en kwart-hongerlijêrs, maar allemaal uitgezogenen en neergetrapten, die dagelijks van hun arbeid worden bestolen, alleen in grof bekijk 't leven afslijten. En als er onder zijn wie 't zóo gaat, dat ze 'n ‘fatsoenlijk’ bestaan hebben, dan is dat zoogenaamde ‘goed-fatsoenlijke’ bestaan, op de keper beschouwd, maar larie. Want wat is dan 'n goed bestaan? Is dat voor één mensch wat anders als voor 'n anderen, voor 'n zwoeger anders als voor 'n prins? Waarom? Waarom? Waarom 'n reuzegroep onder de menschen, direkt al bij de geboorte, 'n merk, 'n schandmerk meegegeven: bezitloos? Waarom zoo'n bestaan begonnen in armoe, waardoor ze al direkt moeten kruipen, likken, onderschikt zijn, vol kommer en angst voor hun leven als ze ouêr worden of ziek, heelemaal zonder iets, zonder arbeidskracht, die ze eerst nog van den doodhonger redde, overgegeven met huid en haar aan de lui die over alles beschikken? En waren dat de goeien, de deugdzamen, de werkers, de levenskrachtige ideale naturen, waarvoor je kon knielen van eerbied?
Wat was ze anders, de bezittende klasse, als 't beest-achtige opzuig-monster van de beste krachten die zij, zwoegers, in zich hadden? Hein kon niet begrijpen dat iedere arbeider dit niet onmiddellijk inzag. Donders-nog-toe, zoo'n laagheid, zoo'n hebzucht, om 't grootste menschgedeelte te laten zwoegen, en 'n ander gemakkelijk en lui te zien genieten van arbeid van hùn lijf, hùn handen, arbeid van hun kinderen en vrouwen, van heele huishoudnesten, werkend voor genot van rijkelui's kinderen en vrouwen, waar zij naar kunnen kijken, die zich beschaven van hùn werk, van hun zweet en bloed.
O, dat was om dol te worden als je 't goed naging, om stapelgek van woede en verhitting uit te roepen: wat 'n rotte maatschappij, wat 'n onzedelijk gezwabber, waar éen groep zóo kan zwijnen en genieten, zóo kan léeren en zich inleven in alles, op kosten van andere, veel grootere menschenmassa's, die ze kan dwingen te werken om niet dood te hongeren, ze opjaagt dat ze 't zweet van de lijven gutst, altijd rusteloos, bang voor den ouên dag, zwart van zorg en leef bekrimpingen, met den doodsangst in zich voor ziekte of werkeloosheid, vèr van geluk, rust, menschelijk leven. Of moest dat 't geluk zijn, vroeg ie zich af, dat krenterig-oppassende, braaf-huisvadertje-gespeel van 'n ‘fatsoenlijk net’ werkman, die nooit z'n vrouw ranselt, nette meubeltjes heeft, oppassend en beleefd is tegen zijn ‘meerderen,’ wekelijks nog wat overlegt, zoo voor liefhebberij 'n kippenloopie heeft of 'n duivenhok, zich verkneuterend in z'n zondagsche rustuurtjes en de nieuwe kleertjes van de kinders. O, dat tam-tevreden, uitgestompte ras vervloekte ie heftig, dat geen ziel kent, geen snakken naar iets hoogers dan meubeltjes en duiven, en zondagsche rustuurtjes; 'n ras kerels dat niet opwil uit z'n paflekkere leefsoes en blijft mummelen op z'n fatsoenlijk broodje.
| |
| |
Kerels, die eeuwig met tevreën snuit blijven rondtollen in hun duf leefkringetje, grinniken om hun tuintje, hun wijf, fatsoen, en kinderen, en niets merken van wat er brandt en tintelt in de borst van millioenen die dàt niet hebben, minder, of honger lijên of van hen die diep walgen van dat ik-zuchtig, bekrompen samengeknuffel van 'n ‘braaf gezinnetje,’ nederig tegen baas en meester, pastoor en dominé, zielloos-voortsjokkend hun weg af, tot ze oud, stram, uitgezogen, afgeleefd zijn, weggetrapt worden, als ieder ander die niet meer voort kan, om vluggerig, met 'n paar overlegde duiten, onthouên voedsel aan hun zelf en hun kroost, opgenomen te worden in 'n kregeligen kinderkring. Want juist zulk soort menschen werden 'm aangewezen als tevreden werklui, die altijd vroolijk zingen, nooit morren, als lui met 'n net bestaan, en nooit iets beters begeeren, gelukkig in hùn stand. En juist die verafschuwde ie met geheel z'n ziel, omdat 't meestal waren gluipers, gatlikkers, toomloos hebzuchtig, jaloersch, onderkruiperig, òpwillend naar den rang van bourgeois en heertje als 't kan. En ook omdat ze niets voelden van hun macht als ze samen òpkwamen, in verzet tegen 't stelsel van nù, omdat ze niets voelden van 'n duizend maal rijker leven aan geestgenietingen en levensvreugd. Als ie zelfs 't praktische naging en berekende hun gemiddelde verdienste, dan jammerde 't in 'm, dat 'n ‘goed bestaan’ van 'n werkman aan alle kanten klets is, dat als ie iets meer verlangde dan z'n gewoon geknutsel in huis, er veel meer geld noodig was, alleen aan goed voedsel al. Nee, nu doordrong ie 't juist sterk, - niet op al dat goud-, zilver- en diamantgepronk van rijken was ie jaloersch, maar op al die gezonde, heerlijke genietingen die nù nog geld, veel geld kosten, waarmee je, met je lichaam en je ziel, krachtig-gezond kunt blijven, die zoo'n oneindige mengeling van verrukkingen en blijdschap geven. Bah, dat ‘goed bestaan van 'n fatsoenlijk werkman’ begreep ie als walgelijke fraze, uitgelokt door den bekrompen, vernederden arbeider, die zelf niet wist wat 'n mensch voor behoeften had, juist als ie 't leven ruimer bekijken zou.
Kon ie maar nog ereis goed en vast voor zichzelf uitmaken, of 'n algemeene werkstaking mogelijk was, waar de anarchisten 't zoo druk over hadden, omdat ze de revolutie moest achter zich krijgen. Ja, dan zou er revolutie aandreigen, dat begreep ie, en dat zou 'm toch goddelijk blij maken, omdat er eindelijk eens 'n end zou komen aan al dat dierlijke geheersch van mensch over mensch. En toch wou 't 'r niet in bij 'm, die voorstelling van revolutie. Uren op uren kon ie in stille overdenking nagaan, wat ie voor 'n rol zou spelen, hoe ie mee vechten kon op de gevaarlijkste punten, op de barrikaden zou staan, áanvurend allen om 'm heen, begeesterend met 't heiligste vechtvuur strijders die 'm omringden, om held te kunnen zijn, uit lust tot 't groote, uit drang tot voortgang, in daden, zonder woordpraal, neerslaand als 'n leeuw, niet voor zich, maar voor anderen, met dat gloeiend zich geven aan den rechtsstrijd
| |
| |
dien ie dooddrukkend liefhad. Maar langzamerhand was ie 't wortelvaste van 't persoonlijke bezit, ombolwerkt door kapitalistische macht, gaan doordringen, had ie de onverwoestelijke neiging tot hèbben, vreeslijk zien werken, zelfs bij naturen die voor ‘vrijheid’ en tegen privaat bezit waren. En zoo was er weer schuwe teleurstelling over z'n geestdrift geschaduwd. In alles had ie de kracht, dat steil-onverduwbaar-machtige van geldinvloed bemerkt. Hij had menschen stapelgek zien worden bij 't krijgen van onverwachte duiten, hij, die niets van geldswaarde begreep, en nooit wist of ie 'n cent of 'n gulden gaf, als ie iets had òm te geven. Hij had zien liegen en bedriegen òm geld, zien vechten, zien vloeken om geld, hij had beste, gemoedelijke wezens elkaar zien bespuwen, voor eeuwig haten, om geld, overal en altijd weer om 't rotsvaste, diep in 't begeeren gegroeide verlangen naar bezit, dat ongetemd willen hebben; hoe de mensch-ziel in haar laagste drift in wellust er om draait en kronkelt als 'n hongerige slang om haar prooi. En hij had gevoeld dat er 'n reuzenmacht van eendrachtig opgaan tegenover gezet moest worden, verrijzend als 'n ontzaglijke berg tegen de ik-wezens, die zoo vastgekrampt zijn aan wat ze hebben, zelfs bij onnoozele, uitgedoofde proletariërs opwekkend dien dierlust tot bezit. Dat had ie nu gezien in alle vormen, bij alle soorten karakters, en 't Zeelt zelf gezegd, zoodat die toch ook 'n beetje was gaan twijfelen aan z'n enkele droom- en tobnatuur, z'n onpractisch gedraaf met hartstocht en geestdrift.
En Hein wist niet dat Zeelt, veel meer dan ie wou bekennen, innige bewondering had voor z'n karakter, allereerst uit 'm wilde bannen z'n anarchistisch, vastgeroest ge-utopeer, z'n weinig begrip van 't betrekkelijke in alles, wel wetend dat, zoo eenmaal 't onwerkelijke in 'm wegvaagde, Heins krachtige, heldere, kinderlijk-oprechte, diepe voel-natuur duizendmaal méér vermocht dan hij in dezelfde beweging, oneindig rijker als ie was aan allerlei emoties, gevoelig voor 't hoogst-bereikbare in de menschenziel, dieper en machtiger dan wie ook dien ie kende. Maar laten blijken wou ie dat nooit, en aldoor hamerde ie daarom op z'n overdreven gevoeligheid, z'n weekheid, ondanks z'n moed, z'n ge-utopeer, al wist ie dat 'r niets weeks in Heins karakter was, 'r alleen innige goedheid in'm leefde, die soms tot bedeesdheid verschuchterde, en groote oprechtheid, die tot stormende brutale kracht oversloeg. Maar toen Hein over z'n waarneming van de menschen sprak, in hun waanzin voor geld, hun hartstocht voor bezit, en ie daarop juist doorzàg dat de revolutie maar niet te tooveren viel, had ie op Zeelts gezicht zelfs eindelijk 'n beetje tevredenheid gemerkt. Dat had 'm verrukt en verbijsterd tegelijk. Want soms begreep ie niet, heel nuchter, dat ie zelf in staat was iets zóo werkelijk te zien, zoo uit te denken. Niet eens ontnuchterde 't 'm, toen Zeelt erbij had gevoegd dat de opmerking heelemaal niet nieuw was, al dikwijls gezegd. Dat kon hèm geen zier schelen, voor hèm klonk ze nieuw, hij had ze nooit ergens
| |
| |
gelezen, en 't waren z'n gemoedsgepeinzen en waarnemingen die 'm zelf uit z'n droomen en naïef geloof wègschokten.
Nu stond ie daar voor 'n groote gedachtepoort, waaronder ie door wou, om te zien, breeër en verder, 't almachitige leven, dat ie van alle kanten vreeselijker begon te vinden, vreeselijker naar 't leelijke, en vreeselijker naar 't mooie, 't geheimzinnig lokkende van alles rondom, en dat gelukssnakken in 'm, nu ie Eva had gezien en gesproken. En dóórdenken wou ie, in z'n eenzaam worstelen, hoe ie kwam te staan tegenover alles, en hoe om 'm heen de menschen bewogen werden tot strijd. Al wist ie nu dat 't eigenlijk half gekkenwerk was voor hèm, dat zelf te willen nagaan en uit elkaar houên, toch wou ie z'n wereldkijk uit zich, heelemaal uit zichzelf en uit 't Leven laten òpgroeien, om later, als ie vergelijken kòn, eens te zien wat ie 'r van gemaakt had.
Hij had 't doorvoeld; de menschen waren laag, wreed en dierlijk tegen elkaar, maar toch waren er altijd geweest groote, diepe naturen, die heel goed wilden zijn en de menschen beter wilden maken: groote naturen, die de weelde in 't wereldsche verachtten en altijd innig meevoelden met de armen. Dat had ie van den goddelijken Jezus altijd begrepen, toen ie z'n naam, z'n werk onder de menschen begreep, dat deze ziel hoog en rein was in z'n willen, zoo machtig, geweldig rijk in z'n sober leven, in z'n ópgaan tot 't verhevenste, en dat deze goddelijke mensch niet geschuwd had de misdeelden, maar juist, in z'n klachten over de slechtheid der wezens, zondaren en ongelukkigen 't ergst beweende, 't zachtst toesprak, 't innigst beschermde. Moest hij nu ook, zoo'n goddelijk rechter volgend op z'n weg naar grootheid en moed, gaan tot bezitters, en wijzen deemoedig, op hun lage neigingen, hun gelddorst, omdat zij de zondaren van nu zijn? Of waren niet juist de armen en zwoegers de zondaren, die niet inleefden 't verlossingsmoment om te komen tot geluk? En dan begreep ie, dat ie zich van Jezus moest afwenden, zooals ie 't van God gedaan had, maar van Jezus met veel dieper en smachtender gevoel van afscheid, omdat hij in mensch-gestalte altijd voor 'm was blijven staan, hij z'n woorden begrepen had, duidelijk, met 't strenge en goddelijk deemoedige, toen ie, eenmaal uit z'n bang geloofskringetje naar den Bijbel moèst grijpen. Door die woorden juist had ie 't fel vlijmend tegengestelde en belachelijk hatelijke in den kristenmensch van nu doorzien. Want zij die door hun bezit 't bloedigst de werkers en zwoegers uitzogen en verkrachtten, levend van hùn zwoegen, deden 't met zìjn heiligen naam op hun grauwe lippen, met zìjn majesteitelijke deemoed-gestalte om zich, overal, alsof ze leefden zooals hìj had gepredikt, gebeden en bevolen dat gedaan moest worden. Dan zag ie de lijdzaamheid van Jezus, die wondere teêrheid en smart, met snikkende ontroering, zooals ie zich gevoeld had bij Huss. Maar hij kòn niet stappen over 't leed, de laagheid en vuilheid die ie had zien bedrijven in zijn naam, met verloochening
| |
| |
van alles wat hèm zoo heilig was. Ja, hij durfde 't nu doorvoelen, dat die lijdzaamheid néérsloeg, want er door áán hield de ontzettende smart en verdrukking onder de wroetende massa, hun verstomping en uitbuiting, er door áán hield 'n grootere, fellere zonde dan nietgelooven: 'n geldmacht die doet schreien, die trapt, vernedert, neerbonkt in de duisternis van 't kommer- en ploeterleven al de wezens wien hij 't koninkrijk Gods beloofd had. Want Jezus zelf, voelde ie, heeft de menschen niet goed gekend. Hij droomde z'n heiligen, zaligen droom, zag niet hun aard, hun lage hebzucht en heerschzucht - als soms, waar ie opschrikte door verraad, verzet, angst om 'm heen, en ie even zag verduisteren voor zich de wolk van zaligen droom, verdonkerend in weenende melancholie z'n gezicht, omrouwd van droefenis. En nu ie zoo alles maar uitzei in zichzelf, vond ie zich vreemd, mal-brutaal, dat hìj den goddelijken smarteman, tot hem komend uit 'n oord van betooverende pracht, uit dat verre land, waar ie zoo dikwijls van gedroomd had, zich ziend onder die groote boomen en dat koel-mijmerende geruisch van de zee, héél uit de verte, dat hij zoomaar durfde beoordeelen dezen godmensch.
Maar deden 't niet dagelijks duizenden die toch niet zooveel meer waren dan hij; menschen waarmee ie voor niets ter wereld zou willen ruilen, al wisten ze meer en waren ze rijker. Mocht ie ook niet diep-in-zich-zelf zoo iets stamelend bepeinzen, voor-zich-zelf maar, in broze mijmering, omdat 't zóó en niet anders nu in 'm leefde, met volle oprechtheid en vol geweten dat ie 't niet deed om zelf iets te schijnen, hij nietigheidje bij dezen goddelijken man? Want toch bleef ie 'm zien als 'n heerlijken held, zoo groot, zoo groot als ie nooit nog van een gedroomd had. En was 't dan niet begrijpbaar dat hij Jezus' lijdzaamheid voelde als iets verkeerds, zonder aanranding van z'n ziel? Want ook in zìjn leven kwam de ernst wel eens schrikkelijk aandreigen door toevallige dagfeitjes. Pas had ie naast 'm bij den Braak 'n oûen grijzen stakker, zoo weenend hulpeloos en wreed afgevreten verschooierd, zien rondscharrelen op z'n krukken, in ellende verpest, en gemeden door iedereen, omdat z'm, vervuild en bemorst als ie was in stinkvodden, met z'n zwart-bekorst, halfnaakt lijf erdoorheen, vreesden als de loopende pest of luizenwarmer, - dat ie 'r in weken nog niet van àf kon met z'n gedachten. Z'n beenen had de stakker gebroken op fabriek, en nu schoof ie al twintig jaar met z'n stompies in rotlompen, bedelend langs de straten, bekeken door o-zoo-gevoelige-menschen, bespot en gemarteld door straattuig. Soms onder die menschen éen of twée die 'm opgooiden 'n cent, door z'n smeekhouding bewogen, als ie afnam z'n pet, en z'n grijze kop stond bloot, nederig-gebogen, laag bij de straat, in gehuichelden deemoed. Eén was 't van die rampzaligen, die vroeger nog door den patroon 'n heel klein beetje beweldadigd werden, maar toen, na 'n paar maanden, den bons had gekregen, met luid verzoek aan z'n vrouw, dat ‘bedelen’ wel 't best zou zijn,
| |
| |
dat ie niets meer kon doen. Hij, verarmend met den dag in 'n gezin waar honger kwam grijnzen, klemmender, benauwender, tot ie, alle schaamte in 'm wègtrappend, van alle kanten overstapeld door zorgen en verwijten dat ie te trotsch was om z'n hand op te houên, eindelijk ging bedelen om brood, met telkens de wisseling van eten en honger rondom z'n leven.
Dat leed, waar iedereen zoo ‘vreeselijk’ voor voelde, zoo effentjes in 't voorbijgaan, dat leed greep hèm aan, voor weken en maanden. Want hìj zag 't vóór zich, dag in dag uit, dat uitzullende vrees-bange gesukkel met die krukken, en de heele smartgeschiedenis vanaf z'n ramp. Z'n vrouw, z'n kinderen verhoerd, van 'm wèg, verbitterd en wreed door hun eigen ellende die ze hèm aanrekenden; hij al tien jaar alleen, dood alleen, slapend in karren of loodsen, iederen dag zwarter bekorst met vuil en luizen, in blindentast hatend en vloekend, onder zwaar gebeef van uitgerimpeld-schuw hoofd, dat zenuw-schokte, overal afgewezen, bespot, uitgejouwd, doorzòpen in dronkwellust, om af te zijn van 'n leven dat ie zelf niet durfde afbreken, uit angst voor pijn-dood en benauwing, al liep ie altijd rond vol zelfmoord-plannen.
Van dat Hein had gezien z'n ellende-geschiedenis en de stakker, onder dreigende drift, smart-razernij en toeschietelijken angst voor 't sterven, hem ervan vertelde, tusschen buien van vergallende onverschilligheid, tartend alles op 'm neerplofte, als ie mikpunt werd van steegtuig, joggies die'm alleen kenden als verluisden kerel, begreep Hein ook beter hoe onmachtig ie was met z'n paar dubbeltjes wekelijks, die ie den stumper kon geven; ging ie nadenken weer, en voelde ie zich dieper gedrongen te zoeken naar dat wat verandering moest brengen, houvast in z'n handelen. Want al zag ie dat hij en z'n vakgenooten gebrek leden aan alles wat ging boven eten en slapen, verhongerden met hun ziel, 't lichaam moest éérst toch verzorgd, moest, moest, of je wou of niet. Zóo ging ie zich voorstellen, wat van'm eigenlijk terecht moest komen, als ie z'n heel leven lang versteller bleef, afhankelijk van alles, en er gebeurde iets dat'm ziek maakte. Z'n ouêrs, dood-arme stumpers, nu nog bijna heelemaal van hèm levend, konden dàn niet naar'm omzien; Willem, egoïst, voor zich genoeg verdienend om niet te hongeren, en Jan, met den dag èrger verzwijnend in z'n dronkenschap, totdat ie zich zelf verdoen zou, of bedelen ging. Wat had ie voor lui om 'm heen die dan zouên steunen? Geen sterveling. En dàt, naakt overdacht, bracht'm inéens tot ijzig bewustzijn van z'n eigen toestand. Wat zou er van'm terecht komen, niets anders kennend dan verstellen, met z'n ziel vol protest en weerzin tegen 't vak, en 't leven zooals 't was om'm heen, toch nog vol verlangens naar verinniging van z'n bestaan, als ook hij oud werd, onbruikbaar, zwak? Naar 'n werkhuis, of bedelen, als ie geen kinderen had die 'm opnamen, of geen genadebrood van anderen wilde eten? Strak, ijskoud, zonder schaduw van illuzie, hield ie zich dat feit voor zooals 't was,
| |
| |
zooals 't'm overal omdreigde. En dan duizelde 't in 'm van angst en van afschuw. Want die voorstelling, 't inleven in gemartel van 'n bestaan dat komen zou als ie niet dood ging, was waarheid, bibber-naakt, zooals bij alle oudjes en stumperige afgejakkerde zwoegers, die bedelen liever dan verrekken in een van die armenhuizen, waar ie al van rilde, als ie ze in de verte maar zag. Dat uitgesufte leven, dat ie ééns zoo effetjes in 't voorbijgaan gezien had in 'n gesticht, groot, bruin-somber, aan een gracht in de stad, waar ouê, bevende kerels in verschoten, bruinige werkpakken, emmers stonden te boenen, of ruiten te lappen, of 'n uitblazend hoopje, op 'n bank samengedrukt, uit pijpen beef-mummelend rookten, stomp, verbogen, in lodder-staar naar de stinkgracht, zóo op 'n zomermiddag, als stille gekken opgesloten achter hekwerk, waar uitbraakte puf-warme benauwing van riool-doorspoeling, door vuilbruin-groen water; 'n woelig stadsbrok, dat daar verschroeide in de zon, rond allemaal gekleur van rooie hemden die te drogen hingen aan klein-beruite vensters, stikkend benauwend, in éen log-sombere vertriesting van zonnegoud, dat ze broeiend verstoofde in hun bruine gestichtskleeren. Dan zou ie nog liever bedelen, in 'n open ruimte, waar ie door kon hollen, want als ie 'r aan dacht, dan voelde ie nòu al z'n keel dicht gesnoerd van benauwing, opgesloten in zoo'n grauwe vesting, je heele leven, onder oppassers. O God!... hij stikte van angst bij de gedachte alleen. - Dan liever bedelen en kruipen voor de menschen die je niet kennen, die niets weten van je schaamte en smart, al was dat handophouên ontzettend. Toen nam ie zich voor met Zeelt te spreken, omdat ie dien wel eens iets van arbeidspensioen had hooren zeggen, waar hij vroeger gieren kon om 't denkbeeld alleen: wat goeds te verwachten van den staat, en Zeelt 't toch ook utopisch vond, te denken dat de rijken iets blijvend goeds voor de zwoegers zouden doen.
Zoo ging ie denkend en mopperend naar de fabriek, zwoegend hard, kwam thuis, gestoofd, verbroeid, zweetstinkend en bestoven van stof, bleef even onder loodgloeiing van z'n dakkamertje, holde weg uit de zuurduffe leerlucht van schoenmakerswerkplaats en stanken in 't achterkrot, om, zoolang de zomer nog duurde, iets te proeven in z'n longen van die goddelijke schokgeuren van hooi en gras, die aanwoeien uit òpenstuivende weiruimte, vermoeidheid voor 'n uurtje wègdrongen, frissche klaarte persten in z'n hoofd.
Dan liep ie altijd alleen met 'n blij gedenk aan juffrouw Eef, aan z'n leven-met-geluk-misschien, nu ie haar gezien en gesproken had, aan z'n opgloeiing van nieuwen werklust en menschenkijk in 'm. Zondags kon ie 't zóo afmikken, dat ie, buitenóm, naar Haarlem liep, of 't Gooi in, rond landerijen in daverzon, of schuilgaand in bosschen en in-zich zuigend 't wijê van groen en licht, met die betoovering van goud-blauw òm-boven 'm, en al dat gekrioel van glanskleurtjes uit weibloemen, 't gras en den grond waar ie 'n lucht uit
| |
| |
inzoog, zoo diep, zoo geur-duizel en vloeiend-zacht, dat ie wel schreeuwen wou, dol-hoog, dol-blij springend, veulen-dwaas hollend, stoeiend en gierend in z'n eentje om àl dat zonne-laaiende en die vroolijke schitteringen van alles om 'm heen. Dan zei ie zich zelf, stilletjes, dat ie toch niet alléén van z'n droeve avondwandelingen hield, van dat schemer-melancholieke, waar Zeelt 'm om uitgelachen had. Maar ook nà zoo'n geluksuitjubeling, die z'n borst, z'n keel uit wòu, kwam telkens toch 'n schok om z'n alleenzijn. En rond keek ie dan de verre wei om, de stille, hel blakerende lucht instarend, met geen stèm rondom, alleen gebroei en geklater van zonneval om kleine boerderijtjes die ie kende, in leien-dak-gefonkel, 'm tegenspattend uit 't koester-groen van weien; hij alleen middenin, wèl goddelijk blij, met scheutjes gekwel van melancholie om z'n alleen-zijn, toch alles slingerend z'n ziel uit, wijd-uit in de brandende ruimte, die 'm zóó diep gelukkig, wijd-luchtig maakte van binnen, dat ie niet op kon ademen alles ineens; die 'm deed ruiken, snuiven, hijgen, likken iets kittelends uit 't gras, alsof ie 't proefde, iets aangeurends met 'n vlaag; die 'm deed proeven iets zòo zoets, zoo diep uit grond, uit boomen, z'n lippen omwaaiend als 'n licht-koud speelwindje, fluister-suizend rond z'n hoofd, z'n ooren, één licht al licht, dat ie toch moest lachen, làchen in z'n eentje, breed-schaterend en dan stil-gedempt weer, plots ernstig zich voelend, neersmakkend op den weg, op 't fonkel-groene gras, dat hitte uitschroeide en licht; tot ie er lei uitgestrekt met 't brandende leven onder 'm, zóo wegdroomend in stil gepeins, midden in z'n geluk, hatend treurige hinder-dingen die 'm teisterden, martelden, knaagden als jagende kiespijn; die ie nou wou luchten heelemaal vrij, alsof alleen nog maar bleven leven z'n gedachten.
En dan kwam weer juffrouw Eva voor 'm, stortte in 'm 'n denken dat ie had willen wegdringen, maar dat opgolfde, àl maar klotsender en geruischvoller tegen z'n ziel. Want als ie liefhad z'n voelleven, al wat ie wou doordringen als wáár, dan zag ie, dat zij toch was van heel anderen stand, van andere klasse. Dan was die vrouw, waar ie zoo dol veel van hield, wier enkel bijzijn zooveel geluk en rust 'm al gaf, z'n vijandin. Ja, dat woord moest er uit. In-zich-zelf vervloekte ie dien woordmoed, maar toch begreep ie dat ie 't niet kòn smoren. Als ie één kwartier vóór d'r stond, en ze spraken over 't leven, dan zou hun standverschil al uitbarsten, of zijn haat tegen alles waarin zij leefde en ademde. Dan zou zij staan tegenover z'n voelen voor z'n lijdende makkers, tegenover z'n hartstocht voor hun rècht, z'n driften en willen wègvloeken van meerderen en gezag. Want zoo hadden ook hèm schrijvers en sprekers nog te pakken, dat ie alle gezag haatte, vervloekte iedereen die boven 'm ging staan om te bevelen, hèm te dwingen, al wist ie zelf weinig te zijn, maar toch niet wilde bevolen worden. Want dan kookte z'n bloed, laaide ie op, zag ie niets meer, vergat ie alles, vertrappend wat ie zelf met teederheid in z'n ziel had zien groeien, bewonderd of opgeholpen. Zóo vroeg ie persoonsvrijheid voor allen. En zij, juffrouw
| |
| |
Eva, voelde daar niets van. Dat had ie wel gemerkt aan haar lachjes; zìj was tegen z'n klasse, tegen alles wat hìj wou zien opgeheven, met hulp van alle arbeiders. En als ie dan, in wanhoop om te ontkomen aan dien naam: klassevijandin, zocht naar uitvluchtjes in zichzelf, naar denkinkjes in z'n binnenste, of 't eigenlijk niet heel mal van 'm was, 'n meisje, zoo gevoelvol, zoo knap en zoo lief, naar zich toe te willen trekken, bij zich te willen hebben, en of z'm zelf niet bekend had afschuw te voelen van al dat rijke gebluf om d'r heen, afschuw van haar eigen klasse; of dat vijandig haar zien weer niet iets was in zijn opgewonden natuur, z'n grilligheid en zeuren over rècht, rècht, altijd over neertrapping en ellende, dan kwam toch weer tien minuten later boven dobberen: Nee kerel, je zou 't geen minuut volhouên, als je dàt verschil tusschen jelui wegdrong. Jij bent zoo, blijft zoo, al zou je voor haar door 't vuur willen vliegen. Dan zat ie daar onbeweeglijk in 't gras, mijmerend de lucht instarend met geschroeide oogleden, voelde ie weer zwoel windgesuis met lichte speelrukjes om z'n hoofd. Maar niets kon 'm tot bedaren brengen, niets. Erger drong tegen elkaar in z'n innig houên, z'n vreemd-dol-veel houên van die juffrouw, met d'r mooi hoofd, d'r oogdiepten, d'r stem, en z'n eigen lompheid, z'n plompe werkmanstype, z'n niets kennen, niets dieper begrijpen dan alleen 't menschelijke ellende-leven om 'm heen, waar ie ook nog voor wegholde soms, stikkend in tranen van woede en smart, als 't 'm te machtig werd. Daar zat ze nog voor 'm, juffrouw Eva, zooals ie 'r 't laatst gezien had, stil-beluisterend hèm, éven bewegend dat kleine mondje... En zoo niets meer van haar te hooren, na de belofte dat ze eens met 'm mee zou gaan! Hij had in z'n naïef verlangen gedacht direkt daarop 'r te zien, iets van 'r verwacht, 'n briefje, 'n telegram, iets raars, iets onbekends, iets dat van haar naar hem toe moest komen, alleen voor hem herkenbaar als van Eva; iets dat 'm zou zeggen: ik kom bij je, heel gauw, wandelen. Maar in 'n maand had z'm niet meer gezien, en z'n onrust dat ze niet komen zou nam toe met 't uur. Er waren al oogenblikken geweest, dat ie 'r iets wou schrijven, maar terugschrikte voor z'n eigen brutaal plan. Hij schrijven, hij met z'n krabbelpoot, z'n leelijk geklad, aan haar?... Toen had ie gezorgd elken avond in den omtrek van 'r huis te loopen, loerend in 't donker naar elke vrouwengestalte, en schokken had ie gevoeld, telkens als 'r een in zijn richting was aangekomen, schokken van angst en geluk dat zij 't kon zijn. Dan had ie willen weghollen en tegelijk blijven staan, bleef ie draaiend op z'n plaats als 'n half gehypnotiseerde die wakker slaapt, om dichterbij eenmaal, te zien dat zij 't niet was. Op den dag waagde hij 't niet te wachten voor haar woning, en in trotsche, nijdige buien verweet ie zich zelf nog z'n slaafsch naloopen, z'n angstig hunkeren, van verre al, naar 'n meisje dat ie 'n paar maal in z'n leven gesproken had, meer niet; dat hem toen eens 'n beetje wou bekijken zooals je 't 'n vreemd schepsel doet. Dan vervloekte ie zich zelf om z'n zwakheid,
| |
| |
om dat bange volgen van al haar bewegingen, van vèrre, om z'n beverige onzekerheid, als ie dacht aan haar, als ie van 'r af was, hij die nooit zoo iets gevoeld had, zoo iets niet begreep van zichzelf; omdat ie tegen z'n zelfvervloeking in, met 't uur meer voelde aangroeien z'n verlangen naar haar, iets onbedaarlijk droevigs onderging, iets knagends, als ie 'r niet zag, en iets licht-juichends, rustigs, iets opens en wuivends z'n ziel voelde doorwaaien als ie bij 'r stond, met 'r praatte, en hoorde dat klank-lichte, ontroerende van haar zilveren, zacht-diepe stem.
Gelukkig en verdrietig liep ie verder z'n weg af, tot ie weer uitrustte bij 'n boerderijtje, waar ie wat melk kon drinken. Daar werd ie plots zoo blij getroffen door rondom-gekakel van kippen en hanen, zoo in 't blaker-gebroei van den zonnedag, onder 't warmdiep gekleur van zomersche boerderij-frischheid, helle uitstalling van blinkende vaten en ketels, die straal-diep de zon in hun goud-koperen vlamme-bodems zogen, of in zilveren gloei-flitsen 't licht langs hun buikrandingen lieten glijên, uitkaatsend schittergerol van zonnegolven, fonkel-klotsend rondom koper en nikkel, dat hel in brand stond in zilveren vlammen, naast goud-flirtend licht dat bliksemstraalde in tril-lansen, diep, al dieper knetterend als wit vuur langs bevende lijnen, op buiken- en bodemvaten, wel tien in 'n rij. Dan gebeurde er iets goddelijk-innigs, zoo iets geloovigs in 'm, aan geluk en vreugde voor z'n jonge ziel, dat ie wel huilen kon van aandoening. Dat geschitter, brandende rondom, dat veeltonige, warm-zonnige kippetjes-gekakel; die haanzangetjes ertusschen, zoo mooi, zoo volzangerig, en al die kleine, komische kopbeweginkjes van de wemelend drukke diertjes, waaronder 'n paar krop-lekker, innig-stil zaten te kakelen, ingedoken in kookzon; met rondom-geloop, op hoopjes mest en hooi, van allemaal kleine kuikentjes en kippetjes, witte, grijze, bonte, gelig-goud-bronzen, of vlam-stalige, vol weerschijnen, onder-elkaar-doorhollend op 'n mal draffie; en al dat zachte gefladder, gekuif en statige gestap, dat vrije, gelukkige ronddolende, zoo vlak bij 'n wei-zee, waar ze rondpikten en loerden, soms éven opvlogen, of geroepen in lok-geluidjes, keel-vol, klank-zacht gesmoor van den haan, den grooten baas, die beschermend rondkeek, trotsch, rechtop z'n kop, in borstverwaandheid, z'n kleurpootjes knijpend den grond in, als iets aandruischte in gevaartjes. Dàt leventje zien bracht in 'm 'n breed geluk, wègvagend heel z'n melancholie en peins-schuchterheid. Uren bekeek ie 't drukke bestaantje, vol bewondering om 't vrije erin, tusschen weelde-rust van groen en warme kleuren rondom; dat gekoester van zon op al wat buiten lag, op baai-rood van hemden en broeken, op blauw van rokken, in gesteek en geschroei van 't gouên hooi-gestapel, op alles rondom, op 't geblaker van dakjes, kleur-wemeling van saâmgedrongen hoopjes, ver-stapeld langs boerderij, waar uitgeurde 'n hooilucht, zóó diep, dat ie er niet weg kòn. Opstappend eindelijk, met weemoed die wolken bleef op de plek, dacht ie rustiger aan juffrouw Eva, als aan 'n vreemd-lieve
| |
| |
dame waar ie vèr beneden stond, in alles, van wie ie dol veel hield, maar die nooit tot hèm kon komen en hij niet tot háár. En dan zei ie kalmberustend tot-zich-zelf, innig-tevreën, dat ie van geluk mocht spreken, eens in z'n leven zoo'n lief wezen te hebben ontmoet. Als ie dan later zou hooren dat ze getrouwd was met 'n rijken juwelier, of 'n dokter of god-weet-wat-voor-'n-hooge, zou ie niet verwonderd zijn en geen spijt hebben, stil-gelukkig blijven denken aan de paar heilige uurtjes die ie doorleefd had met 'n zoo heerlijk-lieve vrouw als juffrouw Eva.
|
|
Auteursrecht onbekend