|
| |
Vierde hoofdstuk.
Het laatste jaar waren er hevige dingen in Hein gebeurd. Van Smidt was ie weggeloopen, De sarrende hondschheid van dien kerel kon ie niet langer meer zetten. Thuis stonden ze allemaal letterlijk verstomd van de taaie koppigheid, waarmee Hein volhield niet meer naar Smidt terug te gaan. Vloekhoozen overgolfden 'm, niets, niets hielp. Het verlies van d'r paar gulden wekelijks, maakte vrouw Hols stier-woest en wreed-wellustig in 't uitdenken van hindernissen. Op alle manieren verzuurde ze 'm 't beetje dat ie anders toch al met omhaal kreeg. Als ie, niet wetende wat te doen, na een uitgehongerden slenterdag buiten, om te zien of ie 'n anderen baas kon krijgen, thuis kwam, en onmiddellijk, leeg-wrevelig naar z'n zolderhok dóorholde, dan lag daar 'n breed-uitgestapelde ouwe
| |
| |
rommel, waar ie ‘'t hart niet in se lijf mos hebbe om an te komme.’ Z'n prachtig groen aspergieplantje, dat ie eens op de blommarkt gekocht had, in een vreemd-groen, verkalkt bakje, waar nèt nog even 't vuil-kleurige randje van den aarden pot bovenuit kwam, zag ie heelemaal verkneusd tusschen houtrommel en stapels rotte turven in. Dat kon ie niet vergeten. Dat donzig teêre plantje, dat ie al vier jaar lang had gekoesterd, waarvan ie zoo vreeselijk veel hield, dat ie lief had als Liesje, dat nèt zoo schuchter rank gekneld stond tusschen de breeë ruige dingen er om heen. Zìjn plantje, waarvan ie, dag aan dag, de fijn harige sprietjes in hun zacht geweef geteld had; waarvan ie de teêre boomstamstengeltjes had gestut, gebonden en verzorgd, met fijnsmalle plankjes en pennetjes; dat wezentje, dat ie had helpen groeien, leven, en dat ie aldoor in 't schemerig groen van z'n sprietjes-gekriebel zoo zacht en zoo droef had gezien, zoo lief, zoo schuchter. Met hèm alleen had 't meegeleefd, alles. Van zijn hand had 't alleen water gedronken, gulzig 't altijd inslurpend door z'n knoesterig aardvlakje. Nog pas, wat 'n geluk had ie gevoeld, toen ie telkens en telkens, zoo vlak bij 't aardgrondje, schuin over 't potrandje, zag òpbloeien nieuwe, fijne stengeltjes, klein-slank, met rooiige, dunne worteltjes, als bleeke koraal-armpjes, zoo broos in 't zwarte bobbelbodempje wègtakkend. Dat schoone bloeiende zieltje had z'n moeder nou uit wrevel vernield, geknakt, omdat ze wist hóe dol ie er op was; dat ze 'm àlles konden wegnemen, behalve dàt met hem meegegroeide wezentje, in zijn kleine wrong van stam-stengeltjes, zoo lommerend op z'n broeihok ademend. Lang had ie 'r om gehuild, na heftige uitvallen tegen de gemeene ruwheid van z'n moeder.
't Aspergietje had ie weer willen bijbrengen, maar alles was gescheurd en geknakt. De takjes, in hun olijf-groenig gespriet, kromden in moedwil-wrong, als treurwilgje, vol droeven weemoed; gelig vocht liep uit 't stammetje; 't zachte wolkjes-groen was hol uitgerafeld; puntstokjes waren scherp-splinterend erdoorheen gepiekt. Huilen van woede en smart deed ie, úren. ‘Fat maal 'k om die mallegheid, bi je belaserd!’ - had vrouw Hols gezegd, barstend van lol dat ze'm zoo kon sarren.
Lang duurde 't, eer ie weer 't plantje met allerlei stutseltjes had opgewerkt. Maar nou was 't'm nóg liever geworden. Met dieperen weemoed, teêrdere aandacht, gaf ie zich over aan z'n kalig, neergekneusd gespriet. De glazen bak was gebroken, door den houtrommel die er op gesmakt was. Wat stond 't nóu naakt in z'n bruin-rooie aardpotje, waarlangs allemaal vergane kleurweggetjes, net als uitgedroogde tranen-slootjes, liepen; als 'n gewonde, in verbandjes van sigarenlintjes en stekjes, op 'n plank boven z'n bed, die hij daar zelf in 'n rottenden schimmel-hoek, getimmerd had.
Na weken geslenter, had ie eindelijk 'n baas gevonden, 'n beteren, maar slijpen wou ie niet meer. Dat half leeren hinderde 'm geweldig. Dan maar liever versteller. Daarmee zou wel weer 'n tijdje heengaan, maar toch beter dan 'n vervloekte half-was te zijn. Hij leerde
| |
| |
heel goed en vlug uit zich zelf, bij 'n redelijken patroon, op 'n heel andere fabriek, meer in z'n buurt. Het was 'n heelen tijd al geleden, dat Rozalie 'm naar de anarchistenbijeenkomst had meegenomen. Hij zag 'm bijna niet meer. Hun intiemste gesprek was altijd in 't samen-van-de-fabriek-gaan losgekomen. Nu Hein heel ergens anders werkte, moest dat gepraat ook uit zijn. Toch had Rozalie 'm niet heelemaal losgelaten. Na de bijeenkomst had ie 'm 'n paar boeken van Multatuli geleend.
Hein was gaan zitten lezen met drift-lust en toch groote aandacht. Maar begrijpen deed ie'r niet veel van. Ronduit zei ie dat aan Rozalie. Toen was die 'm, in opgewonden branie, Adinda gaan voorlezen. Onder de kweelstem en 't pathos van Rozalie werd 't 'n zang. Prachtig, heerlijk vond Hein 't!... dikke tranen kropen z'n oogen in, onder 't hooren van Saïdja's klagelijk geroep. Maar Rozalie had 'm ineens scherp aangekeken en met spot in z'n stem gezegd: - ‘Wat bin je toch nog 'n sentimenteel broekie, want dat is nog allemaal niks: Bakounine mot je leze, - kon je maar fransch, - en Kropotkine!’ Later begreep ie, dat Rozalie verwacht had, dat ie niet geroerd zou zijn geworden door de smart van Saïdja, maar alleen door z'n haat voor de schurken die Adinda vermoord hadden.
In dien tijd was er voor Hein 'n vreeselijke afmatting en hersenmarteling gekomen. Als ie zelf anarchistische brochuretjes of revolutionnaire blaadjes las, of stukjes uit Multatuli, dan begreep, voelde ie er heel weinig van. Maar als ie 't zelfde hoorde, dan zag ie alles, àlles. Eindelijk had ie de oorzaak gevat. De vreemde woorden, al die fransche, duitsche, engelsche en god-weet-wat-nog-meer voor uitdrukkingen lapten 't 'm. Met reuzenwilskracht nam ie zich voor, hoe ook, fransch te leeren. De vreemde uitdrukkingen had ie, overal snorrend, gevonden, en de vertaling, dunnetjes, met potlood, bóven de woorden in 't boek gezet. Toen had ie ze allemaal ingeblokt, tot ie er wee, echt benauwd en misselijk van werd. Eindelijk was ie zoover, dat ie alles begreep, en niet meer vasthaken bleef aan 'n vreemd woord, dat 'm anders woedend van verveling maakte, omdat ie er soms 'n heele bladzij niet door snapte. Elken avond bleef ie van acht tot tien werkwoorden en regels instampen, naast nieuwe woorden met de verklaringen erbij. Bij z'n ouên, goeien schoolmeester had ie aangeklopt, en heel bleuerig gevraagd, of ie 'm, voor niks, nu en dan 'n lesje wou overhooren. Heen en weer liep ie, elken avond, op z'n stank-hokje in de hitte en in de kou, blokkend van acht tot tien, bij 't petroleumlampje, door Liesjes' hulp nog weggemoffeld, meegenomen.
En als ie dan, zoo inblokkend die woordjes, soms éven lette op zich zelf, dan kon ie wel grienen van smart, en den boel tegen den grond smijten. Daar liep ie, groote slungel, heen en weer, werkwoordjes en verbuigingen te herhalen, tot ie 'r mal, suf van werd, - noù, noù ie juist inéens had willen weten wat al die vreemde woorden hem, z'n ziel, konden zeggen, nou moest ie eerst leeren, leeren.
| |
| |
't Ergst matte 'm de uitspraak af. Rozalie, die 'n paar jaar in Parijs gewoond had, en goed fransch sprak, kwam 'm wel eens 'n handje helpen, maar toch had ie er 'n afschuw van. Hij schaamde zich altijd voor zich zelf, als ie in vraag-antwoord-les-gedreun, daar zoo uitgerold-lang tegenover den kleinen Rozalie stond. Het was 'm of ie bij elk woord dat ie niet wist, Rozalie langer zag worden, hoog boven zich uit. Er was 'n driftig-gegeneerde wrevel in die schaamte, omdat Rozalie z'n meerderheid zoo valschjes liet voelen, met ironisch lipgetrek, ingehouên lachgegrom bij 'n fout. En zoo meer. Daarom blokte ie liever uren langer, dan hèm iets te vragen.
Maar vol hield ie. Ook de uitspraak ging langzamerhand beter; dat voelde ie aan de lossere beweging van z'n lippen en tong. Heel veel woorden kende ie al van buiten. Heele hoofdstukken kon ie bij Multatuli doorlezen zonder vast te strikken in vreemde taal. Hoe beter ie las, hoe meer ie doorzag, dat alles wat om 'm heen gezegd werd, uit die boeken kwam. Ook Rozalie had niet voorzien dat Hein alles bliksemsnel begreep en doorvoelde, als ie maar eerst over de technische begin-moeilijkheden heen was, die niets met 't begrijpen te maken hadden.
Bij zwaarder werk op den dag, had Hein 's avonds eerst èrg te worstelen met slaap en lood-zwaar oogledengedruk. Toen, inspannend z'n wil, had ie ook dat nare gevoel weggedacht. Want al vielen z'n oogleden half dicht, hij zelf drong de loomheid eruit, diep verlangend naar z'n boekjes en woorden. Om zes uur ging ie 's morgens weg, om zeven uur kwam ie 's avonds thuis, even eten en dan naar boven. Zondags bleef ie ook den heelen dag op z'n hokje plakken, of ging ie, vroeg wel, wandelen, lekker alleen, in stil-gelukkig gedenk aan z'n klein studeer-wereldje. Soms kwam 's avonds onder z'n diepsten-werklust, plotseling dat zwaar-verlammend slaapgevoel weer over z'n oogen kruipen. Maar dan holde ie naar beneden, duwde z'n kop onder de kraan, met ijskoud gestroom boven z'n hoofd, dat ie rilde tot in z'n teenen, in spanverstijving van z'n schedel. Wég was dan loom-verlamming en slaap. Huiverig nog, holde ie weer naar boven, tot elf uur - en dan naar bed. Haastig slapen, haastig opstaan en weggaan, - zoo draaiden en sleurden de dagen tot Zondag, 'n lang, goddelijk-rijk rustpunt. Dat was z'n wandel- en peinsdag.
Het ergst hadden 'm nog de ideeën van Veeges te pakken, die ie wel, overal in z'n blaadjes en bij Multatuli, 'n beetje anders had gelezen, maar uit zíjn mond klonken ze zoo vòl, zoo staand! Nog altijd vroeg ie zich af, wat met 'm gebeurd was op den bijeenkomstavond, waar Rozalie hem had meegetroond. De eerste weken had ie niets anders gehoord en gezien dan stem en gestalte van Veeges, 't geschetter van de groepjes, de haat-uitvallen, en 't broeiende beweeg en geslinger van 't klubje.
Alles had ie maar los in z'n brandend hoofd opgestapeld. Eindelijk was 't zòò in 'm gaan woelen, dat ie zich zelf aanspreken moest. Met de verdooving was 't gedaan. Kláár was ie de bedoe- | |
| |
lingen van Veeges gaan doorzien. Nog minder begreep ie van z'n geestdriftval, van z'n wisseling in hartstochten en begeerten. Hoe kon hij, die voor 'n paar jaar nog dol was op bosschen en woestijnen, plots zoo omgedraaid zijn? Vroolijk was ie niet meer. Op de fabriek hoorde ie, in één ontzettings-galm, 't leven om zich wegrazen en wegdreunen. Stil zat ie voor zich te ploeteren, zoo maar werktuigelijk, met denking in z'n hoofd aan alles.
Zware gevoelswentelingen waren door z'n ziel heengescheurd. Ook hij was, zoo maar voor-zich-zelf, gaan denken aan de maatschappij en 't leven; het sprong uit 'm op, 't wrokte en bonsde in 'm, na wat ie zelf gezien, doorleefd had, na wat ie begreep uit heel z'n wereldje van woorden en boeken. Nou zag ie 't kláár, hoe rot, hoe gemeen de maatschappij was. Voor hem was er niets dan 'n reuzehoeveelheid wezens, die elkaar konden zien verhongeren, die niets voor elkaar voelden, of 't moest bijeengekonkeld zijn door geld, bezit.
Al 't vreeselijke woordgebrul, zooals van dien jongen bij Terberg, kon 'm geen zier schelen, raakte 'm niet. Maar inééns, na jaren, zag en voelde ie nu sterk dat hij, dat al de arbeiders veel beter moesten kunnen leven, en er ook recht op hadden als levende, voelende menschen. En god-weet wat hij zelf al niet zou kunnen begrijpen, en wat ie al geweest kon zijn, als z'n vader en moeder 'm niet van school hadden genomen en op de fabriek gestopt. Het lamst ging ie gedrukt onder 't martelende gevoel, dat ie met al z'n heldverbeeldingen van vroeger, inzag geen zier in 't leven te beteekenen, niks meer dan 'n sjofel, verwaarloosd knulletje te zijn. Duiten had ie niet, en of ie nou al veel wilde en veel voelde, dat gaf 'm geen bliksem; men keek toch niet naar 'm om.
Als ie voor den baas 'n partijtje moest leveren, bij zoo'n rijken parvenu-juwelier, dan werd ie door de meid al, om z'n zwart gezicht, z'n vuile handen, z'n goor werkpakje met minachting aangesproken. Nooit mocht ie in 't wachtkamertje. Dàt was voor de heeren makelaars, die op hun gat konden zitten als ze moe waren. Altijd moest ie voor 't kantoorloketje wachten, uren staan soms, zonder dat 'n sterveling naar zoo'n vuilen werkman omkeek. De rijke kindertjes holden 't kantoor in, hem half omvérloopend, met viesgriezelige afschuwtrekjes in d'r snuitjes als z'm zagen. Alles ging zóó voorbij, de opgedirkte heeren makelaars, de chieke kloverbranie's, in trotsch gegeneer voor een minderen in werkrang; toch ook, als hij, loonslaven. Hij alleen, of slijpers met hem, mochten, in hun schonkige kaalheid, darren voor 't loketje, tot meneer de juwelier 't in z'n kop kreeg naar ze om te zien.
Dat ie 'n mensch was, die toch graag 'n beetje beleefder en vriendelijker gezichten om zich heen zag, kwam in de hersens van al die heeren makelaars, patroons, klovers en god-weet wat smurrie meer, niet op. En al was ie nou nòg zoo stom en zoo arm, toch kon 't menschelijker. En wat waren en deden die heeren zelf? Had Rozalie 'm niet verteld wat voor uitvaagsel eigenlijk onder
| |
| |
die fijne klieken rondliep, baantjesjagers, afzetters en smurrie, lompenproletariers, door gelukkies en uitzuiging van mede-arbeiders tot centen gekomen? Waren 't niet, nèt zoo goed als de werkman, stommerikken - née, véél erger nog, - ezelstomme pronk-botterikken, die voor niets anders leefden dan voor hoerelooperij en mooie kleeren? Wat deden ze anders dan hokken in café's, spelend, gokkend hun bluf, hun whist, hun klaverjas? Wat deden die ellendige pronkkerels nog meer? Naar de opera gaan, den heelen dag thuis deunen nagalmen, zich afjakkerend in de vuilste en dierlijkste smerigheid. Alles in hun doen is lol, hebzucht en lol. Dat heele schijnchieke wereldje, klovers, snijêrs, makelaars en patroons, dat zóó genadigjes neerkijkt op den vuilen slijper, leeft alleen voor dierlijke lol. Zeker, ze sappelen óók wel soms, maar ze willen niks weten van den ploeterwerkman. Heertjes voelen ze zich, van ander maaksel, meegenietend met het zwijn-stelletje dat neerdrukt en uitzuigt den minderen werker. En daaronder 'n troep parvenus, opgekropen uit de modder, met geld scharrelend en pralend, dwingend hun kinderen te leeren, veel, veel meer dan hij ooit weten zal.
Maar àlles, alles bij die liederlijken is voor pronk, oogen-uitstekerij aan anderen. Talen, talen, die spreken ze allemaal, - maar toch, Rozalie zei 't ook, botterikken blijven 't, allemaal, ondanks hun neerstriemen van den proletariër, die weten wil dat ie er een is; smurri-groepjes van afgejakkerde leegkoppen, kereltjes met dun geestje, maar dikke portemonnaies. De Joden er onder, stallen uit op Zaterdag, de Christenen op Zondag, in hun pronkkoorts en uitschitterend neergeflap van arme donders.
O, wat zou ie ze 't eens graag in hun gezicht willen zeggen, wat ze waren, wat voor tuig! - Maar daar kon ie niet aan denken, want waar, hòe zou ie 't kunnen? Hij moest maar alles stil in zich houên en niets zeggen, want niet eens kon ie behoorlijk 'n brief schrijven, waar iets in stond van z'n gevoel.
En toch had ie de diepste verachting voor ze. Wat doen ze, wat doen ze anders, dan zoo sarrend-praatserig wegbluffen ieder die geen duiten heeft? Zelfs onder z'n eigen kameraden was 't allemaal lamzakkerij. Daar zitten ze den heelen dag, bij hun kippen, hun vogels en duiven, rommelen in hun hokken, tellen, maken schoon, zien na, dàt is hun eenig verstompend genotje. En de Joden? - Die komen aandringen in cafe's, met hun vet-waggelende vrouwen, opgeflonkerd in kettinggerammel, ringenpraal en diamantgeschitter; wijven in krakende zij, plaats-wegpuffend log, overal manlief achterna sjokkend, met hun leelijke gezichten en 't heete gekijk van donkere oogen, loerend naar gele-advocaatjesgelik en borreltjesgeklok van d'r lekkere vrinden, die al zitten, in krijscherige windmakerij; mal allemaal op d'r beurten heentrippelend naar numero honderd, in lijzig, breeduit gevraag aan Jan naar de plee. En 's avonds, met of zonder hun vrouwen, weer breed uitgestald in schouwburgen of café's-chantant, vretend voor en vretend na de kijklol.
| |
| |
En hij, in z'n schuchter niet-durven, de vuile slijper, bij die lui afstekend, en onder de lol van z'n eigen vakgenooten ook weer, stond beteuterd tusschen dat zinnelijk geleef van die branie's ingekneld, als ie 'r, 'n enkelen keer, door vaknoodzaak in verdwaalde. En de patroons, de juweliers? - Goeie heer, met wat 'n vorsten-branie staan ze je nèt even te woord. Wat kruiperig-beleefd antwoordden toch eigenlijk al z'n makkers op hun brutaal gevraag terug. Zou daar dan nooit verandering in komen? Nou, als ie maar heelemaal z'n vak kende, wat zou ie zich verzetten; en had ie dit al niet pas gedaan? Wat lachtte ie nog in zichzelf om dien praatsvent van 'n juwelier Bresser, die hem eens, omdat ie óver 't drempeltje stond van de wachtkamer voor heeren makelaars, en omdat ie 'n eindje sigaar vergeten had weg te gooien, met alle geweld weer in de gang terug wou dringen, zonder éen woordje te hebben gezegd; maar dat hij, veel sterker dan die zenuw-tang, hem 'n bof voor z'n maag had verkocht van heb ik jou daar. Maar wat 'n pesterige vuilak toch; waarom 'm niet even verzocht van 't drempeltje te gaan, en z'n sigaar weg te gooien; waarom valsch achter je te dringen, om je als 'n vod weg te willen trappen? Hevig bonsde 't in 'm op, als ie goed aan die vuile verlaging dacht. Hoe gloeide z'n haat op tegen dat ongenaakbaar trotsche tuig, dat eigenlijk niets, niets meer was dan hij, arme versteller, tegen al die bluffende pietschoppers. Dachten ze 'm dan met hun fijne slobkousen en dikke gouden horloges bang te maken, door hun hooge borsten klein te krijgen? Maar 't ergst van al wrokte 't in 'm tegen die klovers en snijers, fijne heeren, nawauwelaars van patroons, smerige gatlikkers en grove flikflooiers, valsch als schuim, jaloersch op elkaar als katten. Waren dat niet net zoo goed Proletariërs, loonslaven als hij, al droegen ze nog driemaal hoogere boorden, langere punten, nog rooiere dassen, nog gladdere handschoenen, nog dikkere ploertknoesten en rammelender degenstokken, nog blankere manchetten en spitsere muiltjes? Zoo op de fabriek, om zich heen, in de portalen van kantoren, in café's, overal in 't diamantwerkersleven, had ie gezien met wat 'n larie, kouwe drukte, stumperige bullebakken, niets beteekenende, ezelstomme branie's daar rondliepen, met hun mond vol woordgerammel, elkaar koortsig-gluiperig, bij de juweliers zoetsappig vliegjes afvangend, bedelend om 'n gunstje, 'n wit voetje, zich verkrachtend en verlagend om duiten en nog eens duiten. En de lollige onbenullige juweliers middenin, die zich alles zoo lekkertjes lieten aanleunen. Wat was ie dat uitgeputte, pronkzieke, hersenlooze tuig gaan doorzien, en minachten in z'n kliek-wellust en hebzucht; die verlodderde malle Joodjes, stinkend trotsch op centen-meerderheid en diamantgeflonker, en de christelijk-verstijfde harken, thuishokkers, onder z'n makkers nog wel, voor wie de heele wereld kon verrekken, als hun duiven, kippen en kanaries maar bleven. Wat was ie op ze gaan spuwen, op al die soorten, op die egoïstische kliekjes, die iemand met nog 'n beetje gevoel voor andere dingen, uitlachen, bespottelijk tegen- | |
| |
werken; die al wat naar 'n ideaal verlangde, pijnigden met de vunzig-vuile grapjes van hun verhitte hersens, smoorden tusschen hun bluf en grievende centenzucht. O! wat kon ie op ze spuwen, op dat benauwd gedring van al die heeren, die hun sterkte willen uiten in 't meer naar binnen slikken van Poort-van-Cleefsche biefstukken, doorvretend in barstende vulling van hun vettige karkas. Sterker doorzag ie zelf nu dat dierlijke genietwereldje, levend alleen in afgesloten kringetjes, verstinkend, in parvenu-uitstrooiing van middelen, in zinneloos omgang gezoek met iedereen die hun 'n beetje meer aanzien, uiterlijk alleen, kon geven.
Maar dan dacht ie weer dat 't toch nog maar 'n klein wereldje was waarin ie leefde, zoo maar gezet tegenover de wereld-massa met haar reuze-stroomingen van andere soort arbeiders, met haar overweldigend beweeg en gekrioel van proletariërs, toch net als hij. Want wie let er nou toch eigenlijk op dat stompzinnig menschgeminacht van al die poenige diamantwerkers, als er sprake is van de heele groote massa werkers waar hìj aan dacht, die hij voor zich zag krioelen en woelen in z'n verbeelding? Maar dat onder z'n makkers 't leven zoo duf, zoo uitgesuft was! Waar zat dan verlangen naar strijd onder hen, 't besef van omkeering van alles, zoo rot en onrechtvaardig? Voelen ze dan niet, door hun droefste en schamperste ontbering heen, 't besef van opstand in al die millioenen en millioenen werkers over de heele aarde, wier donkere zielen eerst waren begraafplaats van dooîe begeerten en gesmoorde liefde?
Hoe had hij zelf eerst met de woorden van Veeges geworsteld! - wat had ie zich er op gesmeten, er om gehuild, er op gesnikt, tot ie eindelijk zich zelf tot gerustheid had gebracht. Moest alles uitgeroeid, neergehakt worden, alles wat leefde en ademde En als nou eens zoo maar meeging, vóor z'n oogen, z'n Liesje? - Zouen anderen ook niet op hùn beurt zulke wezentjes liefhebben als z'n Liesje? en zou 'n zee van menschenbloed niet dreigend, niet verstikkend benauwd zijn, als 't eenmaal gedaan is? Pas nog had ie van de Revolutie gelezen, een groot boek van 'n Engelschen schrijver met 'n raren naam. Maar god, god, wat had 'm dat hevig gepakt, uiteengerukt, gestompt, geslagen, gevloekt! Wat had 't toen in 'm gestormd! Gehijgd had ie onder 't lezen, zwaarder, beklemder, tot z'n adem bij 't ergste van schrik als in z'n longen gestold bleef. Daar had ie gezien de wraak van dat volk, die uitgillende, losgebroken mannen, op de ellendelingen die hen zoo zwaar en zoo laag hadden gemarteld, hen, hun vrouwen, hun kinderen: die rijken en monsterverdrukkers, die hun 't liefste uit 't leven hadden weggerukt. Bij elken triomf van den ziedenden, met bloed bespatten, gesarden volkshoop, waren er heel lange, verstijvende rillingen door z'n kop geloopen, z'n hoofd had ie voelen vermarmeren. Hij zag dan zoo diep, heldhaftig, dat ie zich in staat voelde tot alles, op die oogenblikken; en als ie dan fanfares hoorde naklinken, het spottende gejoel
| |
| |
van de menigte, die in tumult-kolken kwam opgolven, àchterop fanfares, schetterend-scherp-uitgetoeterde trompetscheuren van koperen klankvloeken, dan voelde ie 'n weenenden moed, 'n grootsche, áánbonkende strijdliefde, die, uitscheuren zou z'n ziel, die 'm gek, razend van geluk maakte. Alies tintelde aan 'm; 'n gloeistroom golfde door z'n lichaam. Uit liefde, zingende, dol-overgevende liefde, en uit haat tegen de verlagers van zooveel leven en geluk, wou ie alles doen, zichzelf heelemaal achteruitduwen, z'n meêlij-angsten, z'n Liesje, z'n pas geboren wereldje van lees- en leefgeluk.
Maar dan, als ie las, 'n anderen keer weer, van de wreedheid en den wellust-haat van 't gepeupel, de doellooze moorderij soms, 't dierlijke menschenvleesch-gekerf, dan daalde in 'm 'n droefenis, zoo groot, zoo bitter, dat ie weende. Dan had ie pas voor zich gezien brokken wei aan de Utrechtsche zijde. Gewandeld had ie daar, en weggedroomd in de glanspracht van vérre, paarse sluiertjes, nevelend goud-groen rondom, overal rondom. Wat was toch die teêre weedom, die ie altijd zoo snakkend naar z'n keel voelde opkroppen, groot verdriet, dat ie zoo voelde in de natuur, verdriet en huilsmart, die klagelijk door 'm heen woei, in zachte stootjes van luwte, smart die ie toch goddelijk vond te hebben, zoo bij 't wei-gesluier? En waarom vond ie die wei en die boomen, dat zongezeef en goud, dat sprenkelend lichtgejoel en uitgedoezel zoo mooi, - waarom? Zachte stemmetjes van overal, fluisterden en kabbelden in 'm, en neurieden 'n klankloos liedje, zoo zacht, zoo bevend-éven 'n spel van geluk, dat ie suf verdroomde al 't licht om 'm heen. Een vrede-rust borrelde op in z'n ziel; hij wilde niet meer denken aan bloedgezichten en verwrongen smart-angst van geworgde koppen. En toch tusschen 't klagelijk gemurmel van z'n ziel, en 't klankloos gedein van 't smarte-liedje, bleef z'n zien gevangen in zooveel vreemds op de wei. Hij wist niet wat zoo mooi was in dat verre gesluier. Uren bleef ie verdroomen, verkijken, en dan weer kwam 't in 'm aangolven, dat zachte, snikkende, weenende gevoel; dan bràk 't gemurmel, en wild dooreen joegen de stemmetjes van z'n ziel, 't klagelijk lied van z'n huil-smart. Dan bonsde aan, in sneller tempo van koorts, uit de dein-rhythmiek van z'n droomen, en van al 't vreeselijke dat ie gelezen had, 't ontzettende, zoo midden tusschen 't verre weigesluier en zonnegevonk. Dan zag ie plots reuzestoeten met pieken en speren, met knodsen, bijlen en bajonetten, flitsend en piekend in 't licht van den dag, achter vlambreking van gebouwen, met straten rood gevloeid, vol afgesneën hoofden. Dan wankelden in 'm z'n rust, z'n geluksleven, dat ie dacht altijd te zullen hebben, als ie mee mocht hakken op de koppen van verkrachters en uitzuigers. Dan ineen kon ie denken aan heel iets anders, aan iets dat ie zelf niet begreep of 't kon. Of 't kon, dat al die kleine kindertjes, dat onnoozele, kleine wereldje uitgemoord zou worden, en dan zooveel vrouwen, mooie, die ie wel eens had gezien, en die maar meededen uit stomheid.
En had ie er zelf wel begrip van? Was ie zelf zoo vernederd,
| |
| |
getrapt, geslagen en beleedigd geworden? Was ie zelf zoo'n slaaf, 'n stuk werkmachine? En had ie niet nu en dan voor zichzelf heerlijke boeken, en de natuur, die ie zoo goddelijk vond, zoo hel-licht-vroolijk, en dan zoo droevig weer? Huilde ie niet van genot als ie de schemeravond-wei en de stad tegemoet liep, Zondags als ie vrij had, en dat wondere verdampen van den dag in 't donkere gesluier van den nacht? - Nee, nee! - gilde 't dan weer woest in 'm terug. - Niets had ie daaraan. - Want van-de-week nog was 't 'n pracht-zomerdag geweest; al vroeg moest ie naar de fabriek, naar dat berookte hol, waar ie stikkend verdroogde in stinkhitte en knellende benauwing. Wat had ie daar dan van 's morgens tot 's avonds? Wat zag ie van dien prachtdag? Niets; 'n stuk gloedhemel boven bleef diep blauwen buiten de fabriek, met blakerende zongevels vóor 'm. Geschaft werd 'r niet. Eten onder 't werk, dat moest. Even 'n boodschap; dan zag ie soms kinderen uit de school lawaaiend wègkleuren in groepjes, en zelfs die van de armenschool, uitgebraakt in hun vodden, als uit 'n riool gepompt, huppelden, nog niet kennend hun leed van later. Maar den goddelijken zomergeur van buiten rook ie niet, nooit in de week. Alléen fakkelden vóor 'm, in den smoordag, de uitlikkende verstelpitten, den heelen dag brandend z'n oogen in, omwalmend, zengend z'n hoofd. Daar zat ie nou 'n heele week, met lust in 'm, al was 't maar een paar uurtjes, om te kijken in de wei, achter de boomen; om te studeeren, te kennen, te verstaan al dat geleef, die boeken, die menschenstemmen; om zelf geen woord te zeggen, om altijd maar te luisteren naar dat bewogene van natuur, van menschen. Maar hij mocht niet, zelfs geen uur, geen minuut, en al z'n makkers niet. Ze moesten allemaal verzweeten achter hun pitten, in zwaren gasstank, in gloeiende benauwing van zomerhitte, opgejaagd tusschen eng geknel van molens, banken, raderen en broeiend samengedrang van uitwasemende lijven. En 's avonds, doodmoe meestal, toch weer werken en inhalen, om niet zoo stom, zoo vernederend achter te blijven, of levend alleen als 'n dier dat vreet, slaapt en ploetert, altijd door.
Dieper scheurde en woelde z'n gedachte-leed in 'm.
Was hij anarchist? Wou hij de menschen toch zien stukhakken, of uiteenbarsten door bommen? Nee, nee, dat kon niet. Kalm en streng wou ie nog eens voor zich zelf nagaan, wat ie wou, wat ie was. Vernederd, uitgezogen werd ie, door wie? Door z'n baas natuurlijk en die weer door den juwelier. En zoo was 't toch in alle vakken, onder alle werkers. Overal vloekte toch 't heele proletariaat, overal vloekte 't om z'n zwoegen, als 't maar een beetje begreep hoe 'n mensch kon leven en genieten als ie vrij is.
De maatschappij had ze allen tot rampzaligen gemaakt. Als er geen bezit was, zou niemand zeggen: ‘Dat is van mij, daar blijf je af.’ Moesten de arbeiders zelf niet veel meer eischen? Nog pas had ie heel goed begrepen, dat zij alles laten leven, dat àl de arbeid uit hùn handen komt. Nu moest 'r toch iets zijn, dat ieder,
| |
| |
die iets wou hebben, zonder arbeid, zie je, zonder ploeteren, op z'n kop zat; kon dit? Dàt was 't toch dat ie begrijpen moest, wàt de anarchisten wilden. Gezegd, - nou ja, in heele mooie zinnen en woorden, maar toch moest ie 't altijd zoo intiempjes nog 'n beetje overzeggen, stilletjes en gewoontjes in zich zelf. Iedereen moest dan kunnen leven zoo als ie wou, iedereen moest heelemaal kunnen doen en laten wat ie wilde. En als men dat nou eens goed voelde en inzag, was men vanzelf wel eerlijk; dan beredderde iedereen z'n eigen zaken, zonder bevelend lawaai van buiten, zonder dwang. Dat egoïsme zou vanzelf goedheid worden, want alle menschen lieten elkaar dan vrij.
Natuurlijk 'n heel ander egoïsme dan wat er nu is in de wereld. Niemand mocht de vrijheid, eigen wil en leven, doen en handelen, van 'n ander aanpakken. Alles hoorde aan allen. Als men dan goed z'n belang begrijpt en z'n eigen vrijheid, dan dwingt men vanzelf 'n ander nooit tot iets; dan gaan de menschen edel met elkaar om, goed en innig, zonder bedrog, zonder nijd en neerkijking op minderen, die er vanzelf niet meer zijn. En eten en drinken zou ieder kunnen, en loopen, studeeren, zien wat ie lief zou hebben, vlak bij zich, wanneer ie wilde. Maar, - woelde 't dan opnieuw in 'm - sta ik dan alléén op de wereld? Zijn 'r niet allemaal anderen om me heen? Als ieder nou leert alleen voor zich zelf te zorgen, dan komt er toch nooit wat van 't samenleven, samendenken en samenwerken. Als ik nou sterker, begaafder ben dan 'n ander, dan is 't toch de schuld van de natuur, toch heelemaal zonder dat ik 't helpen kan. En die andere, zwakker, beroerder dan ik, blijft achter; onnatuurlijk eigenlijk, want die moest geholpen worden.
Hoe zal dat gezien en doorvoeld worden?
Daar begreep ie niets van, dat wou ie niet, dat vond ie gemeen, liederlijk.
Is 't nou niet veel heerlijker, niet alleen voor je zelf te vechten, zie je, zoo direkt voor je ik, al weet je ook, dat als iedereen dat deed, heel innig, en zoo mooi, zonder dwang, 't voor alle andere ikken goed was, - maar èven vurig voor 't geluk van al die arbeiders, van al wat je lief is en je naast je gelukkig wilt zien leven. Wat goddelijk zou 't toch zijn, als alles wat 'r was op de wereld, samen gebruikt werd, zonder baasspelen over elkaar. Nee, hij voelde 't goed, uit al de geleerde en ingewikkelde kwesties werd ie niet wijs, maar toch voelde ie daar buiten diep, diep wat 'n mensch kan zijn als ie vrij is, met 'n machtige liefde voor al de werkers. En dàt had ie allerdiepst begrepen, dat 't veel beter is te zorgen voor elkaar, dan ieder voor zich, al moest soms 't leelijke ikje daardoor geknakt worden. Want dat leek dan maar breken van persoonlijkheid, dat leek maar zoo; later had iedereen er voordeel bij.
En dat zelf-bepeinsde gevoel had Rozalie 'm zoo gemeen kwalijk genomen. Wat jij daar kletst! - had ie 'm toegesnauwd, - daar motte we niks van hebben, dat is geen individueel anarchisme,
| |
| |
maar 'n soort onzinachtig kommunisme. Nee, nee werachtig niet! - had Hein gezegd, onthutst door den paukslag van z'n groote woorden, die ie dreigend op 'm voelde afkomen, - ik wil òok geen gezag, ik wil ook dat ieder vrij kan zijn, maar ieder heeft toch wat anders, verlangt toch wat anders; zonder dwang en zonder baasjes-gespeel, met heel veel liefde voor elkaar, werkt men toch ook voor 't goeie! Dit kon ie zich toch maar beter voorstellen, dat heelemaal niet meer naar elkaar omkijken, en ook beter dan 't latenin-de-lucht-springen van menschen. Zie je, met haat alleen, nee, dat begreep ie niet, dat kon 'r niet bij 'm in. Wel zag ie, dat 't gezag de pest was, overal. Allang had ie gevoeld, dat 't gezag in de maatschappij 'n meerderheid was, die wèg moest; in z'n jeugd al, toen ie zich moest bukken voor knuisten, schoppen en groote bekken thuis, voor 'n meerderheid die ie vervloekte, verafschuwde, diep, met alles in 'm dat in opstand kwam tegen baas-gespeel. De maatschappij met haar heerschen over alle middelen, ja, die was van alles 't ongeluk, die droeg 't lijden van millioenen, die bracht al de lamme, trotsche standverschillen, en daaruit al dat leed, gewrijf en gewring van hartstochten die uit de richting willen; die bracht al die kermende ellende, omdat zij de ziel uit elken mensch scheurde; de ziel, de ikheid versmolt en al 't persoonlijke verbrijzelde onder d'r stompen meerderheidswil. Een ikheid, had ie scherp doorvoeld, dat is zelf 'n wil, 'n eigen wezen, 'n eigen levende begeerte. Wat ik doen wil, zal en wil ik, niemand mag me verdringen, vermorzelen, als ik geen kwaad verlang. Alles wat dat gevoel in me knakt, door gemeen gezag, moet zelf geknakt, verpletterd worden! - zoo joeg 't weer in z'n wargedachten, in z'n gezoek en klagend gegrijp naar vasthou om 'm heen. - En als 't niet anders kon, dan moest de heele boel maar omgekeerd, met al wat leeft, lacht en weent, zingt en vloekt. Want die pest-orde van nu is niks dan laag gezag, dwang van 'n meerderheid die de baas is, blijft toestoppen de monden van kermenden en zwoegers met wat brood, om niet te verhongeren.
En al was er brood met veel meer nog, blijft er niet 'n ziel, 'n willen in iederen mensch, 'n brandend verlangen naar meer, naar hooger, naar weten, leven, begrijpen, alles meevoelen en meeleven wat schoon en goed is? Al was er brood, véel zelfs, was er dan leven, vrijheid, geluk? En al dat ontzettend gekerm, dat moorden, dat stelen, dat razen en tieren, dat zwoegen van millioenen in den schemer van 'n bestaantje, dat duizelend over ze heengaat tot hun dood, zich nauwelijks bewust van één diepe vreugd? Wat was de zon, de natuur, de wereld? Nee, daar mocht ie onlangs nog pas hooren van 'n anarchist, die 'n heel huis de lucht in had laten springen! - Hè, wat 'n vreeselijke kerel toch! Toch ook 'n held! 'n Dolle, 'n monster noemden z'm. Waarom? Den boel heeft ie laten springen, wijd de lucht in, uit haat tegen de maatschappij, maar óók z'n leven gewaagd, z'n eigen bestaan, uit liefde voor wat ie
| |
| |
dacht en vóórstond; dat heeft die man z'n Ik toch óok gedaan. Ja, daar moest in dien man toch iets fels geleefd hebben, toen ie daar weggedragen werd naar 't schavot. Kon ie 'm zoo goed voor zich zien? Wat zou'r in'm gevloekt hebben, toen ie daar zong en schreeuwde, zoo vlak bij 't mes, bij den dood! Hè, wat 'n geweldige woestheid; hè, die kop, hij zag 'm direkt als ie z'n oogen dichtkneep.
Van Rozalie had ie 'n fotografie van 'm gezien, op 't oogenblik dat ie geboeid naar 't schavot geduwd werd. En 't was toch z'n leven dat ie liet, voor anderen. Had ie gemoord? Ja, maar zooveel groote lui van 't geloof hadden dat toch óok gedaan. En de Inkwisitie dan, die heeft toch 't zelfde gedaan, en nog veel gruwelijker, lager en ontzettender; want die had de macht, en hij niet. Vond ie 'm dan goed? Nee, nee, dat toch ook niet, lang niet, maar hij bewonderde z'n moed. Hij had toch geen angst voor dat scherpe hakmes, dat daar zoo maar door z'n romp zou kerven. En dan dat zingen van 'm, dat hoonende haat-gespuw in verhitte gejaagdheid, z'n nôg eens vervloeken van de menschen, op 't randje van z'n dood; nog éven dat wegtrappen van de maatschappij, uit razende woede en minachting.
Was dàt nou die schrikkelijke kerel, om van te sidderen, die daar, zooals Rozalie 'm vertelde en voorlas uit 'n paar fransche krantjes, met kop op, hoog kijkend over alles, in boeien gewrongen voortgeduwd werd naar 't mes, met in z'n bevlamde oogen heete bloedlust tegen vijanden, stootend, kwetsend en uitlachend ieder die 'm op 't laatste minuutje van z'n leven nog te na kwam. Pas was 't gebeurd. En overal hoorde ie de stem van de anarchie, die in vertakking-berichten verkondigd had, zóó de heele wereld te zullen vernielen, met d'r brandende lonten.
Hij rook ze, zag ze in hun rossige onstuimigheid al in den nacht, met over daken en huizen heengillende menschen... Want die stem klonk, als stortte 't uitspansel vlak boven 'm in. Met vreeselijke verrukking en halven angst in z'n ziel las ie, verslond ie alles wat daarvan gezegd werd. Ja, de moed, 't dóen deed 'm rillen van genot; maar iets kalmer daarna, begreep ie toch de onmacht van zoo'n strijd. Want z'n verstand zei 'm, dat de wereld en de menschen erop, toch zoo maar niet te vernielen, uit te roeien waren; en dan pijnigde 'm de gedachte hoe 't zou wezen als alles vernield was. Waarom zou bij hun dan juist 't goeie beginnen? Zoo golfden door z'n hoofd gistende denkstroomen. Overal dwaalde ie rond, zonder hulp, alleen, peinzend, teruggeslingerd van 't eene punt naar 't andere. Telkens vroeg ie zich zelf af, of alle menschen nou wel zoo netjes dachten als 't geschreven staat, zoo woordje voor woordje, zoo zinnetje voor zinnetje. Hij geloofde meestal van wel, en dan voelde ie zich diep wanhopig onder het brokkelende wil-vast getob van z'n eigen klein gemier, en van z'n klein begrip, dat maar niet inéens alles kon bevatten, wat ie zoo om zich heen hoorde bespreken. Toch met iets voelde ie zich gelukkig, - dat ie op niets inging
| |
| |
of niets zei, of 't moest uit z'n eigen diepste kern opdringen. Thuis was ie stil, èrg, 't half kwartiertje dat ie aan tafel zat. Alleen lief had ie, vol innige zachtheid, z'n klein, triestig Liesje, dat ie langzaampjes naarder verbleeken vond, àldoor geliger onder de gore sloplucht. Niets daarvan zag ze bij 'm thuis, die blinde vrouw. Als 't schuchtere kindje maar ooit even klaagde over iets, dan vloekte z'n moeder dat ze kouê drukte op d'r lijf had, en dat ze zich door dien ‘gek’ liet vertroetelen, maar dat ze toch nooit 'n kakdame zou worden. Lang bleef 't dan huilen in 'm, als ie'r in 't donkere hok zag bewegen, strak-stroef-ouwevrouwtjesachtig, onder zwaar getob, lederen dag weer. Had ie maar de macht om 't kind weg te scheuren van z'n moeder, die nooit wilde zien hoe klaagloos ze leed, hoe ingehouên alles in d'r borstje pijnde en strakte van smart en moeheid. Een middel waarvoor ze knielde, z'n moeder, was er: geld inbrengen. Wat kon hij nu doen. Vroeger was 't nooit zoo arm geweest bij hun thuis; den laatsten tijd eerst toen z'n moeder dicht in de buurt van de Gooses woù wonen, en in 't slop bij den Braak gehuurd had, met de werkeloosheid van Willem en 't luieren van Jan woelden er grootere bekrimpingen en vervuilde ellende in 't gezin rond. En al nam z'n moeder zich tien maal per dag voor, om door rotstank en de donkerte uit 't krot wegtegaan, - fàont soo erg had se sich 't nie kenne denke - plakken bleef ze toch. - Zelf verdiende ie nog niet veel. Toch ging ie heel goed vooruit en z'n nieuwe baas was tevreden over z'n werk. Waarop zou ie zich gooien, in dien tusschentijd? Waarop? Hij wou leven, weten, voelen; er brandde en snakte iets in 'm, iets dat telkens bovendreef, als z'n ziel van leefhartstocht en geestdrift volliep. Wat was dat toch voor'n gepijnig? Hij wou zich aan iets geven, dat heel innig, heel diep, heel goed was, waar ie mee kon spreken over alles wat er in 'm klaagde, juichte, waar ie alles aan kon zeggen, waar ie tegenop kon kijken, iets dat zich heelemaal voor hém uitstortte, al was 't nog zooveel maal beter, hooger of rijker dan hij. Maar nergens om 'm vond ie wat. Hij wist zelf niet of ie 't van 'n man of van 'n vrouw verlangde; als 't maar op 'm aanstormde, 'm te pakken nam, heet-brandend zoende met de liefde van iets grootsch; als 't 'm maar sloeg, en als ie er zich maar bij mocht uitstorten, of luisteren ùren op uren als in z'n wei-gestaar, z'n droomgeluk aan de Utrechtsche Zij. 't Snakte in 'm, dat alleen voelde ie.
Rozalie had ie nu al in maanden niet gezien. Hij voelde zelf ook z'n ziel op 'n afstand komen van z'n felle haat-spuwerij op alle soort kreaturen. Nou had ie gedacht dat ie wel èrg gelukkig zou worden, zoo zonder die grijnzing van z'n rooie bakkes, als ie maar stil doorwerkte op de fabriek en thuis, als ie maar alles in zich opnam, zonder begeerte naar andere dingen nog. Maar 't hielp toch niet. Diep in z'n ziel bleef iets snikken, iets dat vroeg, en dan droefnis in 'm werd omdat ie 't niet begreep, en altijd maar weer knaagde, onrustig woelend en prangend vanbinnen.
| |
| |
Als ie Liesje, soms alleentjes thuis, op z'n schoot nam, als ie zacht, tot 'r sprak in allemaal kleine, geschokte zinnetjes, 'n uurtje haar droef leventje opvroolijkte, dan bleef dat weeë wel 'n beetje weg; maar als ie dan weer haar wijs-ouelijke lachjes zag, haar schamper gewantrouw van in liefde gegeven voorspellinkjes hoorde, dan 'r weer triestig zag voor d'r uitstaren, 'n beetje dommelijk bleek, zóo net kijkend op 't werkgegroef van handjes en hoofd, dan was 't ook in haar bijzijn niet te smoren, dan weedomde dat gevoel weer knagend, dat willen hebben van 'n wezen, waar ie alles voor kon zijn, dat 'm 'n beetje optrok, leidde, en dat ie kon bewonderen. En of 't 'n wezen was, dat wist ie eigenlijk zelf niet; want als ie maar las, of met groot, eerlijk gevoel hoorde spreken van iets edels, dan gloeide ie al, en dan had ie 't genot van dat diepe gevoel, dan was wèg weedom, dan zoog iets in 'm uit, zoodat 't uren na uren afmatte later, maar 'm toch de heerlijkste geluksschokken gaf en leefkrachtig, zorgeloos maakte. Op de fabriek was 't heel erg, èrg, maar toch zou ie zich bedwingen, kalm-aan werkplicht doen, hard, hard werken, om z'n Liesje door geld àf te koopen uit 't verrotte leventje thuis, en waar ie kon, zich met alles bemoeien als ie 'r wat van wist of voor voelde.
|
|
Auteursrecht onbekend