|
| |
Tweede hoofdstuk.
't Was Zondag. Grauw-stil treurde Decemberochtend over de huizen-achteruitjes. Hein zat op z'n zolderhokje alleen, vlak bij 't kleine raam, 'n boek op z'n hoog-opgetrokken knieën, met voeten achter de stoelsport. Gezellig ineengeknust, met de handen diep in z'n zakken, staarde ie roerloos 't raampje uit.
Sombering treurde vóór 'm. Achteruitgedeuk van huisjes en daken,
| |
| |
scheef-kort over elkaar heenkijkend, in roetig gevlek, met de steeghuisjes dwergend klein krimpend aan den voet van 'n groot pakhuis. En overal in de grootere slopkrotten, de pleeraampjes vies-nauw precies onder elkaar, ompuist van steengezwellen in vergoorde muurtjes, als vreemde hol-oogjes neerblikkend naar beneden, met naar-binnen-slaande oogleden, dood-triestend strak. Half verrotte droogstokken klepperden met goed, lappen en kousen, wollig verdwarreld achter blauwigen rook van stomp-kort schoorsteengepijp. Vol ontzettende stilte triestte peilend-nauw 't plaatsje in de afgekokerde dag-grauwheid, zakkend langs bekorsten, vuil-donker-bruinigen steen, als uit de lucht geboorde trechter, in kokervormige wijergulping naar de hoogte, dragende lichtsmachtende achteruitjes van bovenverdiepingen. In looîen donkering schemerlichtte achter krottenkring de lucht, stug-somber omspoelend dakgevels, kleur-vaal, zacht pannenrood, dat weende in de ochtendtriesting, met z'n huisjes als versteende kerkertjes en vervunsde ingezonken strafcellen, verbrokkeld-scheef weggesmoord uit 't leven.
Hein staroogde naar niets. Een uur zat ie al zóó, in één houding, met z'n boek op de knieën, droomend wijd-open-oogend voor-zichuit, zonder te zien meer de slopsombering om hem heen. Het boek had ie geleend van 'n oud-onderwijzer, die 'm nog altijd aansprak als ie 'm op straat tegenkwam. 'n Geschiedenisboek was 't; daar hield ie razend veel van. Als kind had ie altijd de heldendaden van de Ruyter en Tromp wel honderd maal achterelkaar gelezen. Gloeiend opwindende gedachten kreeg ie dan. Meevechten wou ie, èlk oogenblik. Engelschen slaan, Franschen slaan, Spanjolen slaan. Het leven van 'n held, hè!.... en held worden! hè!.... Z'n keel was dan dichtgeschroefd van gevoelswee en vreugde. Zooveel geestdrift had ie in zich, dat ie er niet door eten kon, niks, niks, geen hap. In zich voelde ie dan 'n tintelende hitte, 'n warme blijheid door heel z'n lijf, in z'n hoofd èrg. En dan àl maar wou ie loopen en denken hoe ie vechten zou voor alles wat goed was. Maar wàt goed was wist ie niet juist. Dat zouën ze 'm toch allemaal wel later zeggen, als ie maar eerst kon laten zien, dat ie echt 'n held wou zijn. In verhitte koortsopwinding van 't loopen kwam ie dan thuis, waarop hevige ontnuchtering en uitscheldende verkleining van z'n heldengevoel, door z'n moeder, neerplofte. Vreet jonge! - zei Jan, z'n oudste broer dan, en z'n moeder jouwde 'm uit voor dief, dat ie wel centen gegapt zou hebben om te snoepen, en daarom niet vreten kon. In drift had ie heftig willen uitbarsten dat ie nooit gapte en dat ie niet kòn eten omdat ie zoo blij was, zoo licht en toch zoo zwaar, zoo krampachtig lekker-vroolijk van binnen. Maar niets zei ie dan, omdat 't 'm zoo hevig stuitte, en omdat ze zijn blijdschap toch zouên wèglachen. Dat voelde ie ook veel beter passen bij z'n heldenkarakter. Zoo zouên Tromp en de Ruyter en Napoleon ook zeker gedaan hebben. En hij zweeg nog vaster, met grooteren wil van innerlijke gewichtigheid. Maar
| |
| |
telkens en telkens werd z'n hartstochtelijker, naar liefde snakkend geestdriftig gemoedje, èrger in 't sarrende kringetje thuis gemarteld. Als ie hoog-rood was van aandoening om de prachtdaden van al z'n helden, dan zeiên ze dat ie de vuilste dingen had uitgehaald. En toen ie eens heel moedig, vooruit al vol kinderlijke angst-onderwerping had gevraagd wat ie worden zou, had z'n moeder nijdigvloekend gezegd: Fàt je fort komp 'r niks oppàn, asje maar sinte inbrengt. Heel gauw had Hein toen geleerd z'n kindergeestdrift al dieper en dieper in zich wèg te schuilen. Zoo zonder te weten hoe 't kwam, begon ie te voelen, dat ie aan heel andere dingen dacht dan z'n vader, moeder en broers, en dat ie nou maar alles in zich moest houên, stil, om als ie alleen was er aan te denken, in gloeiliefde vanbinnen, met schokken van blijdschap als z'n zieltje aanbonsde tegen iets dat z'n heldenopvatting heelemaal weer òpvuurde. Z'n vader had 'm zóó van school tegen z'n twaalfde jaar op de fabriek gestopt. Dat afscheid van school was hem als werd ie van 'n feest vol schitterlicht plots in 'n grafkelder gestopt, in 'n donkeren nachtkuil. Nièt omdat ie zoo graag leerde, of zoo erg van de school hield; van rekenen wou ie niks weten, van schrijven ook niet, van taal ook niet, maar wèl brandend veel van aardrijkskunde en geschiedenis; dat was hem alles, alles! 't Waren de koloristische schitterpunten van élke week. De uren van die twee vakken waren heel anders dan alle andere. Hij-zelf voelde zich vanbinnen daarbij heelemaal veranderen. Die dagen hadden hun aparten pracht-gloed en kleur. Al wat er op dat gebied door wien ook geleerd werd, geloofde ie zonder haperen; álles, álles, direkt maar. En iedereen deed dat, dacht ie er toen bij. Het was z'n liefde, z'n adem, hij kòn er niet meer buiten. Winter- en zomerpracht, sneeuw en zon voelde ie alleen als ie van z'n helden droomen mocht, en z'n vèrre, nooit geziene landen mocht volproppen met heel vreemde menschensoorten, vol kleuren en rare gezichten. Vogels zag ie dan zoo maar om zich heen vliegen, zoo echt, zoo echt; hij wist zelf niet hoe 't kwam.... maar alles wist ie van die verre landen. Daar, in die streek had je de papegaaien, prachtig, met kakelende stemmetjes zoo vlak boven je hoofd, op 'n tak bengelend, schommelend in kleurenmist van veertjes. En dáár weer de slangen met de ratelgeluiden.... Maar 't heerlijkst, zie je, 't spraakloos heerlijke, waren zijn woestijnvoorstellingen, plekken waar je van dorst omkwam. Zijn bosschen en woestijnen! De zon zag ie toen nooit duiken achter daken van Amsterdam, maar achter 'n vlammenden woudzoom, achter vloeienden horizonrand, heel in de verte. En dan keek ie later op plaatjes of 't gegaan was, nèt zooals hij 't gezien had. In 't drukste schoolkindergewemel en menschengedrang hoorde hij plechtige woestijnstilte, suizelende rust, murmelingen van kleine plasjes, en zag ie, dwars erdoorheen, landerijen met vonkend gespat van goud-aderende watertjes. Voor tijgers, beren en leeuwen had ie heel lang gesidderd van genot. Bang en moedig voelde ie zich
| |
| |
tegelijk, vol jubel, vol klater-geluk, maar toch niet altijd even moedig staand. O! hoe hevig verlangde ie zich daar, in die streken, ergens te zien dolen. Al dat geleer vond ie saai, kinderachtig. Niks wou ie 'r meer van hebben; dàn maar geen loffelijk ontslag! dàn maar geen prijs! Maar de Ruyter en Tromp, Jezus die Tromp!... zoo maar bij de bavianen, half geworgd, hè goddelijk!... En dan kwam, uren na uren, 't fantasie-gepeins, hoe Tromp zich wel zou hebben gevoeld, toen ie daar plotseling door 'n bende zeeroovers bij z'n strot gegrepen en in 'n donker hol gesmeten werd. In z'n eentje klemde ie zich z'n hals dicht; z'n handen waren dan de roovers, en hijzelf Tromp.... Hij worstelde zich los uit z'n eigen omsnoering; hij vocht en beet en trapte zich zelf. Zoo begreep ie 'n beetje zichzelf en Tromp. Weenend, vol geheime ontroering, alsof er ritselende vreemdheid door z'n kinderzieltje ging, had ie vol beving, vooral 's avonds, gedacht aan de nachten van Tromp, in die donker dreigende wouden. En als ie dan wakker werd 's morgens, dan zong ie, sprong ie, zei de dolste dingen, uit blijdschap dat Tromp nu ook niet meer in 't donker lag. Dan stoeide ie, en begon met ieder en alles straatstreken uit te halen, gemeen zonder kwaadwilligheid, eerst kalmeerend als 'n smeris 'm had afgerost. Dan was er plots bevende en beklemmende zenuwachtigheid in 'm gekomen. Bang werd ie nou zelf voor al z'n wilde vizioenen van dieren, woudhelden en reuzewoestijnen. In huil-angst knelde z'n hart toe, als ie dacht aan z'n leeuwen, tijgers, en aan de ontmoeting met zeeroovers. Het zweet brak 'm uit, want hij voelde dat ie geen boter genoeg zou hebben om de wanden van zijn schip te beklodderen, als ze enteren zoûen. Dan hadden ze 'm te pakken! Huilend wou ie dan ergens bijkruipen. Maar Jan trapte 'm dan op zij, hem pieterig uitlachend met zooveel maal ouwere wijsheid, in minachting voor 't kleutertje. En z'n moeder ranselde 'm tot flarden omdat ie zoo treiterig griende om niks. Nou weet je waar je om grient, had ze gezegd. Zoo leefde ie maanden voort, stilletjes, gedrukt, na de ranselingen en vertrappingen van smeris en huisgenooten, tòch in 'n koortsige wereld van schuwheid en angst, overal stootend z'n zieltje tegen haathoeken en punten van ruwe liefdelooze onverschilligheid.
Toen begon er als vanzelf plots 'n zacht-innig spel in z'n zieltje. Langzaam kwam ie weer in z'n wereldje terug. Al wat z'n helden hadden gedaan, geloofde ie weer. Aan allen vroeg ie in de diepste ontroering vergiffenis, met stroeve verwijtjes aan zich-zelf, hoog op, zoodat ze 't hooren konden, dat ie laf en bang was geweest. Op school had ie pas weer bij 'n buurmannetje de lucht van 'n nieuwe teekendoos, en den kleurgeur van 'n prentenboek geroken. Hij was 'r van streek van, half bedwelmd door. Die enkele geur had 'm zóó ontroerd, zóó aangedaan, dat ie heelemaal zich-zelf werd. Hij zou weer heelemaal held worden en geen joggie zijn. Hij voelde dieper nog, dat ie was geweest 'n vent van niks, 'n blaaskaakje. Z'n moeder had gelijk dat z'm ranselde, en Jan dat ie'm trapte en
| |
| |
de smeris, allemaal, allemaal!.... Walgen van zich-zelf deed ie. Nou, ineens, voelde ie 't weer in 'm, na dien geur, die jubel-klatering van geestdrift. Waar ie was of kwam, zou ie weer 'n held zijn of worden. Hij zou laten zien dat ie moed had. Toen was de tijd gekomen van zichzelf inpraten dat ie op de fabriek ook wel zou leeren, wel heel wat anders dan ie wilde, maar toch leeren. Toch had ie in z'n angstverbeelding, als 't 'm daar op de fabriek niet beviel, gedacht aan wegloopen, naar Australië of Egypte, waar ie den weg wel wist. Hij zag zich al zitten op 'n paard, met allerlei kleursjalen om, als 'n Arabier of Bedouien, al kon ie nog maar niet begrijpen waar en van wien ie tegen dien tijd 'n paard zou koopen.
Met 'n òverborrelende ziel, vol gistende overspanning, gekleurd met 't verre en vage gestoei van denkbeeldjes en fantazietjes, dringend voorbij de grenzen van z'n gloeiende kinderverbeelding, in een krioelende wemeling van gestalten, uit 'n wereld van warme diepe teerheid, ademend en spelend onder 't licht van zijn egoïstisch kindergedroom, was ie plots gestort in de zwarte grijnzing, de dreunende wereld van fabrieksbeweeg. Ze hadden' m toen geplaatst als leer- en loopjongen bij baas Smidt, in een beestachtige omgeving van proletariërs die zich voor hem uitstortten in de rauwste begeerten van hun doen.
Vijf jaar was ie er nu. Z'n baas had 'm als jongetje gekregen, en bleef altijd 't jongetje in 'm zien. Voor z'n vijf jaar groei was ie blind. Heel het denken en voelen van Hein liet 'm hard als steen. Hein had zelf gemerkt dat de egoïstische uitingen, de wreede sarrende hardheid van z'n baas zoo vèr gingen, dat ie soms niet eens 'n levend wezen in 'm zag. Hij moest voor hèm leeren, voor hèm loopen, voor hèm zijn, heelemaal werkend in zìjn voordeel en niets anders. Daarom had Smidt alléén den ‘slungel’ genomen. Smidt had gezien, dat ie misschien 'n goeien in-kruis-slijper van 'm kon maken, en zoo was ie 'm, als half werkman, beginnen af te richten en te exploiteeren, alleen maar om direkte uitzuigerij, er koud voor blijvend dat Hein door z'n uitzuigingsmanie maar eeuwig 'n stuk-werkman zou blijven. Hein zelf had dat ook gevoeld. Geweldig was in hem de afschuw voor z'n baas, maar toch durfde ie nog niets doen om z'n moeder; die rekende zoo schrikkelijk op z'n wekelijksche duiten. Erger had Rozalie 'm onder den duim. Die woonde tien minuten van de Braak. Ze gingen altijd uit de fabriek samen naar huis. Op 't kokende fantazie-gegolf van Hein's gedenk giftte Rozalie z'n ziedend cynisme uit. Toch raakte ie nooit diep de gemoedskern van Hein. Wel bracht ie opstandingen in 'm, tegen alles, maar ook voelde Hein, hoe weinig ie eigenlijk afwist van al de dingen waarover Rozalie 'm sprak; dat ie in alles overdreef, dat ie door vurigen haat opgegloeid was, en dat ie van z'n eigen kameraden niet kon houên. Door een soms nuchtere kritiek tegen 'n gemoedsuiting, even hévig als de zijne, maar van een heel andere stuwing, ontdekte ie, zonder dat ie zelf goed begreep hoe ie 't lapte, allerlei botsingen
| |
| |
en malligheden in 't gepraat van Rozalie. Zoo voelde ie met 'n schrik, dat ie van de menschen niet hield, van geen sterveling, ook van z'n eigen werkkameraden niet. Uit al z'n woorden voelde ie 'n angel steken, die alles maar wegprikte wat binnen in hem zoo stil, zonder voorlicht-wording, zoo mooi gegroeid was; alles wat ie in z'n brandend kinder-verbeelden zoo teer omdroomd, omsloten had met de nevelfijne muurtjes van z'n onbewusten levensdrang.
Toch had Hein soms wel met Rozalie op, omdat ie 'm veel zag geven, z'n laatsten cent soms. Dat trof 'm diep, blijvend. Als ie zoo iets van Rozalie gezien had, dan luisterde ie weer veel langer naar zijn mooie stem, naar die weeke vibratie er in, dat trillend dwepende, smeltend zingende in z'n woorden, en trachtte ie, met grooter overgave door te dringen in z'n heftige vervloekingen, en scherp-beweeglijk gefit. Maar hijzelf voelde zich nog te onzeker, om Rozalie gelijk te geven, om hem anders dan beklemd-bang te volgen op 't slingerwegje van z'n menschenhaat. Wél was ie, in heel heete buien, net als Rozalie, vóór ophanging van 'n heelen hoop menschen, van lui die je zoo laag vernederen konden, die je met zoo'n viesheid in d'r oogen aankeken. Ja 't ‘menschdom’ vond ie ook heel gemeen, maar als ie dan schuchtertjes dacht aan zijn paar jaartjes, 't mal-wijze van zijn snorkerijen, dan kittelde een lachgevoel in 'm op, en dan wou ie Rozalie wel ineen vragen, of dat gemeene menschdom zich dan zelf gemaakt had.
Zoo had ie met z'n denken rondgezwalkt, voelde ie zich gekneld tusschen de hevigste opgloeiingen nu en dan, de innigste geluksdenkinkjes van z'n jeugd-verbeelden, dat kleurig vonkelend spelletje met iets onbekends in hem, en de afbrekende groote menschenverachting, de hatende zwartgallige bitterheid, door Rozalie in hem ópgelaaid.
Maar in een jaar was er veel veranderd in Hein. Allerlei kleine toestandjes thuis, geniepig, plat, hadden zijn idealistisch natuurtje half-dood gedrukt. Broers en ouders had ie leeren bekijken als arme luitjes, valsch, huichelend en hebzuchtig. Met 't instinkt van 'n jongen, die door nood en hongerlijên praktisch en verstandig wordt, had ie gevoeld hard te moeten werken, om voor zichzelf iets te kunnen zijn. Inéén zoo, was ie zich veel oûer gaan voelen. Z'n afhankelijkheid van alles zag ie eerst nou heelemaal in. Het leven thuis met z'n oûers en broers was 'm 'n gruwel geworden. De platte hebzucht en gierige roofvogelachtige inhaligheid van z'n moeder haatte ie. Elke week martelde z'm erger, door klemmender, woester te vragen, of ie eindelijk opslag had. Z'n vader gromde mee, zwakker, 'n week protestje, vlak onder de zware vloekverwenschingen van z'n moeder. Uit kijfangst voor haar herhaalde ie alles, wat zij pas had gezegd, liet ie zich door haar de woorden in den mond lepelen, kwijlde na hààr toon en manieren.
't Heele slop wist dat vrouw Hols de broek aanhad, met wasch in en werken uit huis 't geld verdiende. Jan en Willem, steenharde
| |
| |
egoïsten, leefden voor hunzelf, arm, veel verzuimend, vol vraatzuchtig mee- en weggehap van enkele weeldekorrels door hém thuisgebracht. Alleen Liesje was goed voor 'm. Dat kleine bleeke kind, dat 'm zoo diep in de oogen kon zien, zoo vraag-dralend met d'r kijk, dat zusje, waarvan ie de oogjes kende als blauwe, fijne meertjes van licht, met dat zacht-streelend geglans erin dat 'm zoo lokte. O! dat kindje kon zoo kijken, hèm àànkijken, en stil vragen naar alles. Maar ze verteerde half, ze verschimmelde in dat pestkrot. Ze werkte als 'n hond; den heelen dag boenen, sjokken, wasschen, sloffen met emmers, grond dweilend; met haar klein tenger lijfje over dikbuikighooge tobbes ploeterend, op 't stankplaatsje, in tocht, rotlucht en rook vergorend, zóó den heelen dag bezig aan de vuilste en zwaarste huishoud-dingen. School was ze nooit gegaan; ze kon niet lezen en niet schrijven. Vrouw Hols zou 'r voor geen goud willen missen, om er zelf uit te kunnen, voor werk en bedelarijtjes. Ze deed meer dan 'n ‘volwassene’. Huilen kon Hein als ie 'r zelfs Zondags zag ploeteren, nasjouwend nog rommel van werkplaats en wasch, in haar vuil uitgelompt vaal-rood jakje, vol gerafelde lap-scheuren, zwartig bemorst, als was ze gekneusd door een baggermachine uitgeworpen. En dan dat schrobben van de plee, vlak met haar neusje boven den strontkoker, in dat vuil-donkere hokkie gekneld, uitgeput-hijgend met elken schrob mee, 't fijn-bleeke kopje. O! 't had 'm nog van morgen getroffen, dat kleine gezichtje, zij, kindje van elf jaar, met werkvrouwenernst en gezichtsstramheid ronddrentelend in dat krot, altijd maar klotsend in haar vrouweklompen, door 't gangetje naar 't plaatsje, telkens op d'r kousen zacht de kamer ingaand, met klompen op plaatsdrempeltje mal-leeg achterlatend, dóórploeterend als 'n echte vrouw, met d'r boezelaar van grauwen zak schuin omgeslagen, en rokjes hoog opgesjord bij haar gatje. Wat stonk ze dan naar weeig blauwsel en bleekpoeierlucht. Bleekzucht had ze, die stroef haar gezichtje rimpelde, en de vinnig-rooie pijn-oogleedjes, fel ontstoken, als ingebrand deed schijnen in 't matte huidgekleur.
Ja, voor dàt kind voelde ie veel, erg veel, en zou ie altijd geld willen verdienen, om 't wèg te trekken van z'n moeder, die uitzoog uit haar 't laatste droppeltje kracht.
| |
II.
Ook vanochtend was ie haastig naar z'n zolderhok gevlucht. De matrassen had ie zelf uitgelucht. Het stonk er, maar toch niet zoo érg als beneden, waar z'n moeder panharingen had gebakken, waar de kamers dampten van ranzigen oliestank, de keel bepiekend met baklucht die uren en uren in 't achterkrot hangen bleef in rooken roetwalm uit laag-neerslaanden, verstopten keukenschoorsteen. Nog even had ie gezien dat moeder Hols, in haar kerkplunje, 'n restje van 'n wasch met Lies opstapelend vouwde rond de tafel.
| |
| |
Z'n vader had even zacht geprutteld, wrevelig dat 't nòu nog gedaan werd op Zondagochtend, en dat haar klanten dan maar wachten moesten tot Maandag. Maar toen had z'n moeder 'n kol opgezet, en 'm zóó met vloeken naar de hoofdmis verwenscht, dat ie gauw was heengedruild.
Toen had er door 't donkere kamertje niets meer geklonken dan 't stil-rijke gekraak van haar Zondagsschoenen, onder 't nog stiller geklos van Liesjes klompen, achter.
Hein zat nu boven, met kouê handen en steen-voeten, inééngeknust. De regen was blijven kralen uit lood-grijze damplucht. Z'n boek had ie op den schoot, uren al, zonder te lezen.
Roerloos zat ie nog.
'n Oud herinneringsspel van voor vijf jaar had 'm, zoo zonder dat ie wist hoe het kwam, al z'n heldenliefde als kind vóórgerold. Hoe anders was ie alles gaan voelen. Wat 'n martelende vernederingen had z'n kindertrots en blijheid al dien tijd al niet doorgemaakt. Maar wat ie daar vanochtend vroeg weer gelezen had, dat breeê verhaal van Huss, z'n marteldood, o! hoe hevig had 't z'n kinderverbeelden weer geraakt. In jaren had ie zoo'n schok niet gevoeld!... Eerst waren er, als heel van ver, dwalende lichtjes door 'm gezien, blauwig; ze versprongen voor z'n oogen, de vlammetjes krompen fijn wèg, en toen plots was 'r iets ontploft in 'm. Inéén had ie 't gevoel van 'n reuze-liefde voor 't martelaarsschap; 'n brand was in 'm gevonkt en gevloeid. Bij 't lezen van Huss' dood voelde ie zich wegkrimpen. Vóór zich, net als vroeger, zag ie 't drama gebeuren. Weer heelemaal gloeide en lik-tongde het vuur van z'n jeugd-geestdrift in 'm op Z'n hoofd hamerde, alsof er spijkers door z'n schedel geklopt werden. Z'n haren voelde ie pijnlijk strakken, z'n ooren suisden in wentelgedruisch. Heet opgewonden zat ie, met dik gehuil in z'n oogen, tranen die meeglinsterden in de verstarde strakheid van z'n starend niet-zien.
Ja, nòu zag ie Huss... wat 'n goddelijke kerel, hou moed... hou moed... zeg maar niks... God zeg toch niks, ze slaan je... laat je niet bang maken, ik kom je te hulp... ik kom!
Dat schreeuwde ie zacht in-zich-zelf toen ie 'm daar zoo zag staan, omsingeld van buikig gemonnik, van beest-zwelgers, met haat-gedrang en woede-gift zich om 'm heen rijend.
Hè, wat rechtop bleef ie staan Huss... zìjn Huss... Ja, wacht, luister, nou zou ie zeggen, dat God hem nooit zou teisteren, hem zou laten vervloeken, en dat ie al wat ie zei uit 't diepst van z'n ziel had opgegraven, om te uiten de waarheid van z'n gevoel. Ineengekrompen van schrik was Hein, bij 't dóórvoelen, diep, diep inleven van zoo'n moed, zoo'n goddelijken, zachten trots. Hij zag 'm, Huss, maar rechtop; om hem heen de turende, lawaaiende priesterkliek die hem wil verscheuren, die hem sart, hem uitjouwt, verdoemt. Alles zag ie lèvend voor zich gegroept, priesters, ridders, monniken, vorsten die 'm willen dwingen, striemen, uit elkaar rukken... O! wat 'n goddelijken eerbied voelde ie voor zoò'n kalme kracht, voor
| |
| |
zoo'n vaste taaiheid. Voor zóó een wou ie knielen, dien wou ie zoenen, bijstaan. Maar 't ergst had ie bij z'n dood gerild. Klemmend, in zich-zelf tastend vroeg ie zich af, of hij dit wel zou durven, hij... Zou hij die vlammen op zich hebben laten aanwaaien? Zou hij durven staan in een gordel van lekkend-gekronkel, in vuurcirkels, in de knetterende vonking van zoo'n vlammenpoort? Zou hij zóó z'n gezicht, zóó z'n lichaam blakerend durven laten omvloeien? Hemelsche Vader, wat 'n moed, wat 'n kracht! Smachtend hokten de tranen stikkend in 'm op. Waarom moest zoo'n man op den brandstapel verkolen, gebonden, gestriemd aan 'n paal? Wild joeg in 'm smeekend: Ach Huss, ach Huss, hoe heb je 't toch gedurfd. In zich voelde ie diepen weemoed, 'n bang, koesterend nabij-gedring van zoo'n reuzeziel. Waarom was God Huss niet te hulp gekomen en waarom mocht ie eerst niet nog wat zeggen tot 't volk dat 'm zoo martelen ging? Wat gemeen, wat liederlijk. Was dàt nou eerlijk?... Nee, nee! - gierde en huilde een smartstem in 'm... Huss, groote lieve Huss, lèven had je moeten blijven, leven, en niet je laten verbranden; woest en wild joeg 't voor 'm, z'n kind-verbeelden... Wat voelde ie die wild krampende verstikking na, het vleeschgesis van de lekkende vlamtongen om z'n hoofd, dat worstelen en hijgen naar adem... Wat dol, dol graag had ie naast 'm gestaan en gezegd, roerend, uit de diepte ergens, waar ie 't zoo wee voelde: ‘Vader, Vader, zegen mij, je bent groot, o zoo groot, en zoo goed... Ik zal je stille tranen in mijn ziel opvangen... Ze zullen er stil blijven gloeien als pijndroppels van hevige smart. Ik zal om je huilen, dagen en dagen lang, maar sterf niet Vader, sterf niet zoo smartelijk. Laat de wind de tongvlammen uit je oogen waaien... laat God je ompantseren met schilden die de pijn breken... laat toch het vuur niet schroeien je oogen, je gezicht en haren... laat 't je niet verkolen tot stomme asch.
Maar alles was zoo anders gebeurd. Mateloos geslagen, zonk ie dieper in z'n staar-weemoed wèg.
In gloeikoorts van liefde was Hein meegesleurd in 't bestaan van den martelaar. Waarom, - snikte 't nog telkens smartelijk in 'm na - waarom niet op 't laatst nog één woordje gezegd?
Al z'n hartstocht, z'n brandende leefliefde, z'n kindgeluk, z'n fantazie-gedroom van verre en grootsche dingen uit z'n jeugd, had ie nu, in vaster gevoel, dieper begrip, om den brandstapel van Huss teruggeleefd. Het gevoel van z'n kind-verbeelden was weer in 'm opgestegen, blakerend z'n zien, in zachte bedwelmende koortshitte. Al heeter werd z'n hoofd. Er bonkte en rukte 'n geweldige aandoening in los. Bij de gedachte aan Tromp en de Ruyter van vroeger, voelde ie 'n huil-huivering... Niks had ie meer overgehouên van dat malle held-gedroom. Nou eerst zag ie wat grooter was. De moed, 't gevoel van 'n Huss, hè, dat was nog wat anders dan vechten met wilde dieren. Dát was 'n held! Zou hij ook zoo kunnen zijn? Zou hij ook dien folterangst hebben
| |
| |
vergeten voor andere menschen, voor eigen vasthou aan dingen die je dacht? Zou hij ook de ruwe klauwscheuren van vijanden zoo zacht hebben geweerd uit 't floers van z'n ziel?
Daar kwam weer die hitsende wilde levensdrang in 'm uitbarsten, die geweldige prikkelende streefzucht naar ontwikkeling, naar voelen, begrijpen. Gauw had ie leeren inzien dat ie niks wist. Z'n beetje schoolkennis was verward weggerafeld achter de toestandjes van z'n vak en 't afmattend heen-en-weergesloof van allerlei vuile vernederende boodschappen-dienstjes. Alleen twee gevoelens waren rechtop in 'm blijven staan: gloeiende geestdrift voor dingen die ie liefhad, en menschelijke eigenwaarde. Dàt voelde ie bij alles, kwam altijd uit. Krenkingen, hoonend woordgesar kon ie niet verdragen.... van niemand. Diep, diep pijnigde 'm de gemeene pret van z'n baas, de spot op z'n oogkwaal, van Liesje die 'm besmet had, en de vuile leugens, beest-grappen en smeerlapperijen van de knechts onder elkaar.
Z'n ziel was nog vol van onbewuste jeugd-poëzie, overdauwd met de herinneringen aan 't kleur-felle, chaotisch-stuttend, opstapelend grillige van z'n fantazie-gestoei, dat 'm zoo vreemd, zoo diep had laten ademen in 'n wereld van prachtschijn. Telkens nu smolt in z'n ziel 'n kleur wèg uit die onwezenlijke tooverwereld; heel langzaam brokkelden in 'm af de grillige groeiselen van angst-pracht-zieningen, doezelden vaag uit vizoenen en droompjes, die ie in z'n jeugd zoo sterk verwerkelijkt had.
In tijën had ie niets meer gevoeld zooals in z'n jeugd, meende ie. Dat leven lag achter 'm als een wéggedreven wereld in zon- en lichtfonkeling, in iets eindeloos blij-jongs en vols.
Bij 'n paar gekleurde plaatjes van Alpen die ie laatst eens gezien had, was er even weer zoo'n geluksschok van vroeger door 'm gegaan. Dat prachtige blauw van de lucht, dat, diepe, volle gekleur, dat 'm zoo ontroerde, en die ontzettende zwaai van 'n arend erop had 'm vreeselijk gepakt. Als golvende dampgordijntjes, betrild door onzichtbaar windgeween, zoo was hem de vreemd-grilpuntige alpenlucht voorgetooverd, éven in vloeiend violet geschakel van de verijlde bergwazen. Iets raars was 'r weer in 'm gebeurd, iets wat ie in z'n kind-jeugd alleen had. Het plaatje had ie even aangekeken, in z'n kop opgenomen en toen, de lucht instarend, was 't plots voor 'm uitgestort, dat spel van al 't werkelijk geziene weer terugdroomend in 't mateloos hemelruim. Daar had ie 't weer gevoeld, dat wègzinken uit de wereld van 't gewone, dat heelemaal oplossen in vreemde, drukkend-angstige klemgevoelens, dat zien van dingen in de lucht, die 'm bang en raar maakten, verlegen om z'n eigen malheid.
Eerst had ie er even vreeselijk van genoten, want zóo, nèt zoo was 't vroeger gegaan. Gloeiend van binnen, met blijdschapsrukken ergens bij z'n hart, heelemaal weg in z'n kijk, open droomend de geweldige lichtkoepeling in, waar ie dan alles voor 'm zag gebeuren in kleurgolven en -lijnen, nog duizendmaal mooier dan op de plaatjes.
| |
| |
Die rotsen dan, paars-hoog, wemelend vèr, als aaneengeklonken, in elkaar gedrukte, verstomde reuzen, flitsend van kleurkanten, duizelend hoog, inzuipend 't stroomende zonnelicht. Daaronder weer, in lichtval van horizon, achteruitgewoelde bulten, zachte tintelglooiingen, vuurstrepend randgekartel, omkoepeld door oneindig lichtgeboog van hemeldiepte, met scherp bevonkte lichtvegen, zwevend en drijvend in lichtzee, langs wije kleurkolken, waartegen, stipjesachtig vèr aangedrukt stonden hutjes, zoenend de rotsklauwen. En dan weer die sneeuw-tinteling, die ie zag als ie even boog z'n hoofd; dat blank lichtgekaats bij nacht, onder bleek maanlicht-gewaas; de bergen, rijzend als kathedralen, hangend in mistsluiers, schommelend op schuimsel van zilverzee om rotsgegolf, strekkend-uit in stille eindeloosheid van maannacht, verdwijnend achter rijen zilveren reuzeruggen, omkringd in àl fijner cirkeldamp en lichtgevlok van maansneeuw, ijlend verder met gekaats van achtergrond, wiegelend en opdampend in één sluimering voor oogen.
Maar dan in eens had ie zich leeg gevoeld, mal, verlegen. Wat deed ie toch, wàs dat nou zoo daar, wat zeurde ie toch met z'n flauw luchtgekijk, moest ie zichzelf niet uitjouwen, hij, 'n slijpertje? Maar hoe komt 't toch in me, vroeg ie zich dan, hoe was 't gegaan? Daarop kon ie nooit antwoorden; 't kwam altijd erger als ie verdriet had en als ie 't leed doorleefde van anderen. En van ochtend bij 't lezen van Huss' dood, wat had 't toen weer in z'n hart gebonsd. Dat vond ie zóó schoon, zóó rillend moedig, dat z'n jonge geestdrift 'm gek maakte van zenuwachtige verrukking. Alles scheurde weer in 'm open.... Z'n ziel vloeide dicht met stroomen van geluk en levenslust. Na de smart van z'n dood gevoeld te hebben, was alleen 'n denken aan z'n triomf in 'm overgebleven. Klein, pieterig vond ie al dat gekijf van Huss' mannen onder elkaar. Als ze de ziel van hun meester hadden gevoeld zooals hij, hij mannetje zonder ervaring, ze zouên elkaar niet bespuwd hebben, maar gevochten alleen voor wat Huss zoo heilig wou in z'n leven. Dat zou hìj gedaan hebben, hìj. Want sterk, machtig sterk voelde ie zich in dat wat ie zelf begreep en door-voelde. Maar waarvóór zou hij nu strijden? Ja, Rozalie had 'm wel gezegd dat in 't leven alles neerkwam op vernieling, dat er nooit vrede op aarde zou zijn zoolang de menschen elkaar konden dwingen. Dat had ie begrepen uit bouwselen betoog van Rozalie. Maar hij zelf dan? Als ie goed naging, deed ie juist nooit anders dan de menschen op d'r kop zitten. Hij zag nog Rozalie's gezicht als door 'n kachelvlam belicht, zoo rood duivelde z'n kop toen ie 'm van de week, bij 't naar huis gaan, over de menschenvernieling had gesproken. Toch had ie lang gehuiverd, Hein, van den grooten haat die uit Rozalie's woorden vlijmde, bij het giftig gespat van al z'n praten, als ie sprak over de oprechtheid of eerlijkheid van de menschen. Hein zelf had nooit veel begrepen van die woorden oprechtheid en reinheid. Z'n vader vond ie tot z'n dertiende jaar goed, wat hij dàcht dat goed was. Maar toen ie 'm
| |
| |
eens toevalig 'n spatje had zien nemen, en, thuis gekomen, door z'n moeder ondervraagd waar ie zoo lang gebleven was, vertelde dat ie 'n poos had moeten wachten bij 'n klant, toen vond ie 'm niet goed meer. Want zoo had ie honderdmaal wel, in allerlei streken, gemerkt dat z'n vader huichelde, en vreeselijk de kat in 't donker kneep. Z'n moeder vond ie heelemaal valsch, omdat ze op iedereen schold waar ze niks van kreeg, en zoodra ze stond tegenover diezelfde lui, flikflooierig werd, met vieze stuitende onderdanigheid in stem en gebaren, zoo bar kruiperig en valsch in glimlachende vriendelijkheids-vernedering, dat ie er bang voor werd. Ook haar vloeken, dat toch doodzonde was, haatte ie, en kwam de pastoor, dan trok ze 'n honigzoet snoetje, zachtjes-zalvend, in lijmerige gerektheid 'n heel klein woordje meepratend, vol gehuichelde geloofsliefde. Jan, z'n oudsten broer, vond ie liederlijk en vuil, omdat ie altijd vet was als 'n schutter, eiken dag bijna ronkend verzoop, in schooier-aftroggeling van alles wat ie had. Willem, 'n paar jaar ouêr dan hij, was stomp-voor-zich-uit-levend egoïst, onbarmhartig koud voor alles als steen. Zoo was ie aan alle kanten gestooten, zichzelf voor oprecht gaan houden, omdat ie, wat ie voelde en dacht, altijd zei en nooit grof liegen wilde. In kleinigheidjes had ie wel veel gejokt, maar altijd voor zichzelf. Toch vond ie ook dàt vuil in 'm, en voor nam ie zich, bij elk jokkentje zich gemeen onderhanden te nemen. Van den pastoor had ie 'n innigen walg. Z'n moeder dwong 'm altijd vriendelijk te zijn, maar 't lukte nooit bijna. Vroeger had ie zich ingehouên, maar later was ie zich pardoes gaan verzetten tegen dien zwarten dikzak, door z'n moeder op 'm afgestuurd. Niks wou ie 'r van hebben. Ranseling op ranseling kreeg ie toen van z'n moeder, maar hij liet haar d'r handen stukslaan op z'n elleboogpunten, zonder dat ie toegaf. Den pastoor haatte ie, omdat ie 'm altijd zoo geniepig, zoo venijnig toesprak, altijd fijntjes in de ooren kneep en nooit anders dan gewantrouwd had.
Z'n eerste leering, na de generale biecht, om de heilige kommunie te doen, had ie al vervloekt, om 't saai geleer uit die dorre vragenboekjes. Wel dacht ie nog dikwijls aan de kommunie zelf, en het ontvangen van onzen Heer, en aan dat mooie witte gesluier van de kommuniemeisjes, zoo vlak bij 't geheime altaar. En dan die mooie, witte bloemen, hoog-getakt, met die lokkende, open hartjes, en dat zachte gezang en gefluister van al die kinderstemmetjes, met de geleidsters eromheen, die wijzer over 't witte gevolk der kindertjes heengebogen stonden. Hij wist zelf nooit goed wat 'm in die dingetjes zoo getroffen had, maar heel iets anders was in 'm als herinnering blijven leven dan bij de andere aannemelingen, die altijd maar over de pret van eten en rijên hadden gepraat.
Niet een had zoo'n diepen angst-eerbied gehad voor de eerste hostie als hij. - Uit angst dat ie 'r op zou bijten, en dat 't verschrikkelijke zou gebeuren, door den kapelaan voorspeld, had ie,
| |
| |
met vreeselijke inspanning en wegdraaiïng van z'n tong, de hostie geslikt en langzaam door z'n keel gewerkt. Ook die eerbied-angst was 'm bijgebleven, maar meer nog z'n verrukt-opluisterend gevoel, als na de eentonige litanie-gonzing de altaarschellen gingen, dat zilver, zingend geruisch door de bidstilte, in een weemoedigen sliertklank, als zacht gezucht van 'n engelenkoor, wègfluisterend achter het altaarduister. Maar nog erger was in 'm gebleven de haat tegen de biecht, die vernederende knieling in dat beklemmende kamertje, waar de priester half onzichtbaar talmde achter 't gazen raampje, doordringend-bemoeizuchtig vragend, aanmanend, zóó weekstreng, dat je altijd, bang voor 't hellevuur, 'n zondetje moest bekennen, al was 't maar een van de vorige biecht. Nooit had ie zich rekenschap van z'n knielend gepraat gegeven toen. Gestaard had ie dikwijls op 't blauwe kruislint van den priester, zonder te hooren naar z'n stem, alleen luisterend naar z'n eigen schamende vernedering, zich pijnigend, hoe te uiten, dat ie weer een vloekje had gezegd, zoekend, onder somber-zalvend drang-geluid van pastoor, naar èrger, naar doodzonde-vloeken, of leugens, zich al wemelender verliezend in 't duistere geschemer, vlak achter zwaartelijf van den priester, waarop schemerde 't blauwe lint.
En dan had ie gedacht, op 't zelfde moment, hoe z'n moeder 't er afbracht' die, zóó van de biecht, heviger raasde, doodzonde vloekte, vreeselijker loog. Omdraaiend en weggaand pakte 'm altijd weer 't plechtig geschuifel van misdienaars, 't ritselende vreemde, 't gedrukt-gedempte van ruiten en kleuren, 't bange van den ongezienen God. Maar dan had Rozalie 'm verteld van 't godsdienstgemoord en van al de misdaden door de kerk, door 't geloof ontstaan. Wèg was dan weer z'n angst voor 't geheimzinnige. Z'n heilige verbeelding, z'n diep, alles-opslorpend gevoel was er door geschokt. Op handen en voeten trilde ie, als ie er van las.... van de Inquisitie en van den Bartholomeüs-nacht. Nee, nee, wat God niet wou zeggen, dat zou ie ook niet voelen. Maar de goeje God, die 't menschgemartel van Inquisitie zoo maar had laten gaan, zoo rillend-bloedig als ie gelezen had, en al die oorlogen om 't goeie geloof, dien God zou ie niet liefhebben, want God zelf is anders. Die hìj dacht dat bestond, en van wien ie nooit sprak bij anderen, was onbegrijpelijk goed en groot, en nog laatst was ie uit zich zelf 'n kerk ingeloopen, en uit z'n ziel gaan bidden. Het orgel had eerst gezongen. De klanken waren als zwellende heerlijkheden door z'n ziel gestroomd. Hij wist niet wat 'r met hem gebeurde. Was dat Gods stem? O, wat hield ie er dan van! Die klanken, die zangen... ze groeven 'm leeg, verbrijzelden diep in 'm een vreemde droefenis. Maar daar achter, in die droefenis, hoorde ie iets murmelen, iets klagen in 'm voelde ie iets diep wegsmelten, huil-genot, treurig weemoedsgeluk, diepe smart-vreugde, als loste ie op van binnen. Een breeê, weenende verteedering was over hem gerild. Z'n hersens had ie voelen verstijven, zóo smachtend was 't koraal- | |
| |
gezang op 'm aangegolfd, met dien sidderenden dreun van laagnaar-hoog kruipende tonen. Toen had ie de grootheid van God gevoeld, zooals nooit te voren. Toen was ie gaan bidden, zacht, in volle wankel-ontroering van binnen, zich uitstortend vol, voor God. Gebeden had ie, ook voor z'n Liesje. Gloeiende beneveling was er voor z'n oogen gestort door de demping van 't duistere gefluister der nissen. Overal had ie gehoord fluistering, 'n heilige stem, 'n wondergeluid, levenwekkend diep en ontroerend zacht. Met tranen had ie zich in de diepste, diepste overgave, onder de innigste breek-snikken van een jonge ziel, aan Hem overgegeven dien hij niet kende... niet zag.
Toen was ie op straat gekomen. De wind was gaan vloeien, koud tegen z'n warm hoofd. Over z'n heel lichaam had ie prikkelende hitte onder de huid gevoeld. De lucht-luwte was in wasemende kouvlagen òm hem gebleven.
'n Half uur had ie zoo tegen den wind ingeloopen, en zich weer wakker, klaar, licht gevoeld. Wel was ie dien dag éven bang geweest dat Rozalie 'm vragen zou wat ie gedaan had Zondag. En toen, zonder dat Rozalie gevraagd had, was Hein 't 'm komen zeggen. Wat had ie gegrinnikt!... Ook hij-zelf was gaan inzien hoe mal ie gedaan had... hij die toch niets wist van God.
En Huss dan,... zou Rozalie daar ook om grinneken? Maar God!... al dat heerlijke dat ie gevoeld had, zoo zacht, zoo droef, en toch zoo goddelijk, toen in die kerk... Was dat allemaal valsch in hem? Neen, dat loog Rozalie, dat loog ie gemeen! God begreep ie, kende ie niet, dat wist ie wel. En als Rozalie 'm spottend vroeg: Waar zit jouw God toch? - dan voelde ie zich vreeselijk bedremmeld, erg naar, omdat ie iets moest wijzen wat ie nooit kon zien, ook niet in z'n gloeiverbeelding, en wat ie toch zoo diep had gevoeld dien dag.
Maar was ook dat gevoel den laatsten tijd niet erg in 'm vervaagd? Hij moest 't zichzelf bekennen, dat ie lang niet zoo geschokt meer was, als 't uur in de kerk zelf. Wel had ie zich net zoo heerlijk geschokt gevoeld vanbinnen, voor alles wat op zijn geestdrif en liefde plofte, maar als ie er God bij dacht, begreep ie niets meer van z'n aandoeningen. Rozalie had 'm zooveel laten zien van de ellende onder de menschen, van 't kermen der armen, van hun lijden en wroeten, door de heele wereld, en toen was 't harder, scherper en dreigender in 'm gaan vragen: Was God dan goed? - Benauwd drongen de gedachten in 'm op. Soms, midden door z'n jonge liefde, z'n hart, z'n ideaal, in kronkeling van spot, venijnden de uitbarstingen van Rozalie. Als die niet bij 'm was, voelde ie, dat ie met z'n godsgeloof malle dingen deed. Maar stond Rozalie naast 'm, en zag ie z'n rooien kop, z'n zwarte schitterpupilletjes vonken en dreigen, dan hoorde ie alleen z'n huilstem, koud blijvend voor z'n heet, hitsend gepraat.
| |
| |
| |
III.
Plots ging 't zolderdeurtje naar binnen open... Jan stond voor 'm.
- Hé, jij thuis... wat kom jìj nou hier doen?
- Wat... raakt... jou... dat... piepte Jan met 'n schril-lollig stemmetje, voor zich heen loerend, de plaats op.
- Jezus kerel, wat stink je al naa jenever,... hè je nou al gezope?
- Blikskatersbaasie, wat ruik... je dat goed, - lolde Jan dronkemansvroolijk terug. Ja, ik heb nou... al gesope,... so as meheer... blieft te seg... ge... Maar jij dan,... wat doe... jij blikskatersbaasie,... mit 't... boekie op de schoot....
Toen, in plotselinge stemkalmte vóóroverbuigend, vlak bij Heins gezicht, wijd-uit beenen gekromd, vroeg ie gesmoord:
- Hê je... 'n maftie voor me.,.?
Met kromme beenen bleef ie staan, een hand in den zak, de andere licht kloppend op Heins schouder, lol-lacherig wachtend tot ie antwoordde.
- 'n Kwartje?... je weet toch dat moeder me geen zier meer dan 'n dubbeltje geeft!
- 'n Dubbeltje dan... piepte Jans stem hooger, in nog krommer been-inzakking voor Hein staand.
- Klets niet kerel... denk je nou dat ik jou m'n laatste dubbeltje geef?... je verzuipt 't toch,
- Heere-me-tijd... wa fesoenlik bi-jij toch. - 'n Zware boer galmde z'n mond uit, vlak in Heins gezicht.
Verstomd keek ie 'm aan. In Jans flauwe oogen, glazig, zonder kijkkracht, scheen ales uitgedoofd. Z'n dikke wangen, als bezwamd met fosfortint, bolden in zinnelijke plooien, om vaal-rooie, gezwollen onderlip. Z'n scherp-puntige wipneus had openliggende neusgaten waaruit viezige haartjes prikten, hoog-ingedrukt, als donkere holletjes tegen z'n verzopen-paarsig gezicht. Z'n wit-blonde haren sluikten in geplakte krullen langs de slapen.
Hein voelde neiging 'm de trap af te smijten. Hij begreep den drankhartstocht van Jan niet. Weifelend vroeg ie zich af, of ie 'm 'n dubbeltje zou geven, of uitjouwen. Nee, niets zeggen maar, alles toch boter aan de galg.
- Late we maar naa benede gaan, we moete toch ete, nie?
- En me duppie dan? - bromde Jan, in één beenbuighouding sar-lachend voor 'm staan blijvend.
- Hier, verrek kerel! - wrevelde Hein, in z'n vestzakje grabbelend, 'n dubbeltje, omwoeld met voeringwolletjes en tabakskrulletjes eruit halend. Ik geef 't je, omdat 'k nog een heb, maar ik vind je toch 'n vuilak.
- Hu, wat... te... kakkie...
Hein zei niets meer en liep naar de deur. Dat zwijn had ie wel kunnen vermoorden, zoo walgelijk vond ie 'm.
Bij Hols stond achter half gedekt, op 'n goor-vermodderd, met
| |
| |
gaten doorbeten, verlapt tafellaken. Willem zat, met z'n handen onder z'n achterste, op 'n stoel te wiebelen, telkens als moeder de keuken inliep haastig 'n kruimbrok plukkend uit 'n vuil stuk brood dat op tafel lag. Uit de keuken wasemde Liesje telkens wèg achter een groote soeppan die ze aan kwam sjokken. Ook de schoenmaker zat. De lamp brandde half, een zwak duisteren dag-avondschijn blauwig over de steen-witte borden drijvend. Van buiten groezelde 't grauwe daglicht van 't plaatsje 't donkere hoekraam van 't lichtlooze achterkrot in. Liesje trippelde opgedirkt in Zondagsjurkje heen en weer, van de keuken naar 't kamertje, telkens opgejaagd door armporren van de krijschende vrouw Hols.
- Breng nog één lepel.... nog één plat bord en 't groote mes, sijkster! - grijnsde ze in zangdeunig-verwijt, metscherpe stemstijging. Liesje hijgde in zweet-drukte op en neer. Moeder Hols was met 'n smak van zware moeheid, diepzuchtend, in een kreunenden leunstoel neergezakt, met twee handen naast elkaar op d'r schoot. Bij haar neersmak had de tafel even nagesidderd met lichte rinkeling van opgedrongen bordjes tegen groote soeppan.
Jan was, lachend-lawaaierig, in z'n vuil-bevlekt overhemd, vlak naast z'n moeder gaan zitten, haar telkens met z'n vork prik-kittelend in d'r zij. Lacherig-boos zeurde ze dat ie op zou houê met dat gelammeteer. Maar Jan, dwaas-komiekerig, lolde heviger door, maakte 'r, als 'n kindje op luierstoel, kittelend aan 't lachen.
- Kie... ke... de kie..., kie... ke... de kie,... sleepte ie 'r uit, met dronkemansgeschuur van schorheid in z'n piepstem.
Liesje kwam met de diepe borden en lepels. Geschuif van stoelen, stommelend op naakten grond. Willem zat naast Hein de barsten in z'n bord in spoglijnen nà te trekken, met korte, zwarte vingers, alles om zich heen vergetend.
Een zwak licht druilde van buiten tegen de half-opgestoken hanglamp, valsche lichtplekken in de krot-donkering sprenkelend. De schoorsteen, zwart-stomp, stond laag te duisteren, met vanboven om den rand flauw lichtgebeef van lamp, op donkerrood bemanteld Jezusbeeldje, in zacht kleur-gevlek van borst en voeten beschenen.
Jan was, toen z'n moeder van kittelgevloek was bijgesprongen, even de plee, naast de bedsteê ingesprongen, die wijd open 't eetkrot instonk.
- Jesis, maak de deur toch toe Jan, fatte pesstank!... gilde vrouw Hols, viesjes met spreivingers haar neus dichthoudend.
- Wat sou dat? - lachte Jan, in pieperig geschuur van z'n stem achter de half open pleedeur terug, - 't mot 'r ommers allemaal weer in,... 'n peststank... niettes... ommers... ik ruik g'n snars.
Ze lachte in haar schonkige magerheid, schuddend. Jan was haar huisnar. Ze vond 'm altijd zoo lollig, zoo opgeruimd. Hein zat, zat zonder 'n woord te spreken, met z'n hand onder de kin. Z'n strakke kop keek vreemd rond in de herrie om 'm. Het arge- | |
| |
loos gekijk van z'n heel-lichtgrijze oogen-geschitter en de vroolijke pupillen die als dronken dreven in fijn lichtgerand gedraai, vol ziel en levenslust zeien niets van zijn onrust binnen in. Op z'n grooten neus, te breed neergeplant onder de diepe oogkassen, teuterde 't gelige druillicht, z'n lichaam half in schemer zettend. Hoog schaduwde z'n lijf boven Willem uit, die klein-ineengedrukt, nog naast 'm zat te wiebelen. Op Heins plat-laag, leelijk naar achter gebuild voorhoofd, rimpelden streepjes rood gevlam van teruggekaatsten, door tafelbrokken tegengehouên lichtschijn uit kachelgloed. Liesje zat nog niet. Net kwam ze aansjouwen, 'n zwaar-ijzeren pot met kokend-heete aardappelen voor haar buikje, heelemaal achterover heupen en hoofd, in moeielijke strekspanning van armen, met berookt, rood-vochtig gezicht achter wasemgewolk.
Moeder Hols wou, al had Liesje ook al twéé maal naar binnen geschreeuwd dat zij ze al afgegoten en geprobeerd had, zonder zelf op te staan nog es zien of ze al gaar waren. Met d'r handen greep ze 'n aardappel, er 'n stuk uithappend, langzaam proefsmakkend, zonder te kijken naar Liesje, die, hijgend van inspanning door zwaarte van ijzeren pot, vóór d'r stond te wachten.
Hein kon 't niet langer zien, dat gemartel. Vlug sprong ie op haar toe, om 'r den pot af te nemen...
- Pas op, kokend, Hein! - zei ze zacht-stemhaperig nog van inspanning.
- Waar mot ie moeder?
- Faar ie mot?... niet op de tafel asjeblief,... maar zet 'm nou maar effe hier op... so, onder de lamp... facht, so... op da plankie...
- Stik, verdomme! - riep Willem ineen, nijdig.
Per ongeluk had Hein z'n oor met den gloeienden panrand geraakt.
- Nou, set nou neer! - krijschte Willem, woedender, want Hein was bedremmeld, niet wetend wat ie gedaan had, na Willem's vloek met de pan in de handen blijven staan.
- Toe, lamkloot, set neer! - zei vrouw Hols nu woedend mee.
Toen Jan er bovenuit, langzaam, spot-treiterig:
- Belief... u 't... neer te sette? en meteen gaf ie Hein met alle macht 'n klap op z'n gat, hard-valsch, zoodat ie tegen de tafel opbonsde, loslatend den pot tegen de soeppan. Even verbleeking van steen-witte borden, de wasem dampte zacht om de lamp, die aansloeg onder lichte beving van vlam, blauw-teer elektrizeerend 't glas.
- Hou je poote thuis! - stoof Hein op, of ik geef je 'n mep!...
- Je geef niks, ongeluk! - nijdigde vrouw Hols er tusschen in, snel Jan voortrekkend.... bè je belaserd... da kleine sijkstertje doetùt ferempel veel beter as jij... let f'rdikkeme op je eige en laat 'm gaan.
| |
| |
Met 'n ruk had ze den pot teruggegrepen onder de lamp en Liesje in de handen geduwd.
- Hier Lies, breng maar feer fè-eg.
- En tòg zal ik nie toelate dat 't schaap zoo uitgesloofd wordt!
Rood, vuur-rood werd vrouw Hols bij die woorden. Haar uitgepunte kin trilde nijdig weer vooruit, licht ingehouên kakengebeef van drift. Met 'n korten woedenden vuistslag op tafel rinkelde ze schrik om d'r heen, vloekend dat, as Hein feer soo'n pretale schooierij sou segge, s'm pardoes 'n drijver zou geve, dat 'm hoore en sien ferging.
Vader Hols bromde haastig, ontdaan, uit z'n sufhoekje wat mee van pertaliteit.... uitsloove.... driemaal in z'n verlegenheidsdrift z'n vork opnemend en neerleggend. Liesje keek, angstig-bedrukt, met smeek-kijk naar Hein. Alleen Jan lachte schel boven alles uit, z'n handen z'n schoot inkrampend van lol, plots ze dan hevig slaand tegen z'n knieën, onder al heviger gelach stuipend-onmachtig hoestend naar woorden.
Nog woedender bruiste 't in vrouw Hols.
- Da's me, sal 'k doodfalle, ook e merakel... faorom lach jij je-eige nou e beroerte, sèg?...
- Die... Hein... schor-lachte ie door, met achterover z'n kop, uitschuddend z'n lol in zwaarder lachaanvallen. Eindelijk onder hijgschokken, schuurde gedempt z'n stem:
- O jè... dat is me 'n hartje... die Hein!... Lies sloof... jullie uit... nie?... maar hij... hij laat 'r... voor se eige doodloope an booschappe... nee... hij is goed,... gôverdomme goed,... op die menier... heb... ik ook meelij mit 't schaap! - her-lachte Jan weer hik-boerend tegelijk.
Hein bleef stom. Liesje hield borden bij, voor vader eerst, en zoo op 't rijtje af, naar leeftijd.
'n Warme wasem van soeplucht over de tafel. Smoorheet blakerde 't kacheltje in 't eng krotje om zich heen. Willem zat met z'n rug pal in de hitte. Vader zei geen woord. Jan dood-langzaam, met hoog-rood gezicht, tastte voorzichtig met wijsvinger in z'n bord, zoekend fijne beentjes. Z'n wittig-blond haar golfde koud onder den lampschijn, waarvan, in geultjeslicht, geplakte krullen bij z'n slapen afhingen.
- Da's nou mìjn vork! - lolde ie - daar doe ik nou... alles mee... daar eet... 'k mee... en daar... veeg 'k... me kont mee af... hi... hi... hi! - piepte krassend z'n dronken, schurende lach z'n strot uit.
Ook moeder Hols lachte, in geschud van haar magere schonken. Lichtrimpeling lijnde glijend éven over schaduwdiepte van haar rechterwang. Goed vond z'm de mop van Jan, merakel goed.
Heel benepen tusschen Willem en Hein werd Liesje geplakt, met 'n plat bord voor zich, omdat er maar vier diepe waren. Hein at niet. Z'n bord had ie 'n endje van zich afgeschoven, denkloos kijkend
| |
| |
naar de vreemde eetbewegingen van de anderen. De dierlijke gulzigheid van z'n moeder hinderde 'm vandaag erger dan ooit. Misselijk voelde ie zich worden onder haar krakende en scheurende been-kluivend-merguitzuigende vraatzucht. Willem, dikke egoïst, at zonder opkijken, met z'n neus bijna in 't bord, in slurpend geslik en naborrelend darmgerommel. Alleen Liesje zat schuchtig-bleekig, met gouïgen lampgloed op haar zacht, ingevallen gezichtje, half lepelend etend, telkens kijkend naar Hein in bang oogengevraag, waarom ie toch zoo stil bleef en niet at. Haar fel rooie, ontstoken oogranden droefden haar zacht gestaar van blauw-prachtige kijkers nog vochtiger naar 'm toe. Jan zat, àl maar schuin overhellend naar z'n moeder, in likkende en boerende lacherij, lodderig, telkens schuiner tegen haar aanbonzend, dronkemans-krachteloos naar steun zoekend, haar bezig te hoûen over de stalhouerij van Tink, waar ie voor niks de heele week mocht meerijên met Piet, en dat ze 'n paar prachtige nieuwe beesten gekocht hadden.
Net had Lies haar bord leeg, toen vrouw Hols haar òpporde.
- Kom sijkster, nou de kool, en 't koekepannetje spek, fesigtig hoor!
Wèg drentelde 't kleintje weer 't keukentje in, in drokkig gesjouw en gebuk. In de kamer hoorden ze al de sissende borreling van gebraden spek bij 't koekepannetjes-afgeneem van Liesje, die de steellooze gloeiijzeren punt zoo maar, in gauw-brandend-neergezet had aangepakt.
- Sijkster, fesigtig! - kreet de stem van vrouw Hols nog eens naar binnen, - neem me niet-fèrkwalik... fesìgtig...
Woedend was Hein dat z'n moeder 't arme kind bij d'r scheldnaam riep. Wat kon zìj 't helpen, dat ze soms nog in bed waterde. Maar hij kon, kòn niets meer zeggen, 't smoorde in 'm rumoerig.
Liesje zat weer platgedrukt-eng tusschen Hein en Willem in.
Breed opstapelde Jan z'n kool, al hooger, op z'n diep soepbord, en toen langzaam z'n vork op eet-bergtop drukkend, perste ie weer fijn den rand bij elkaar, in nieuwe ophooging van kool, àl meer, lacherig-tartend z'n moeder vragend: hoe ze toch ‘an soo'n ruime maaltijd kwamme’.
- Nou, fàt sou 't? trotste vrouw Hols terug - fréét jij maor sou ik segge, hé?... Sou je denke as dâ 'k f'r nies bij de Gooses bin?... Hoe kom 'k an me heele bedoeninkie hè?... Je fàder verdient 'n skeet, sou ik soo segge... fàtte?... en Gooses is ommers ook 'n kattiliek... Noù dat ie feedunaar is, stopt ie me alles in me hande. De huishoustir?... 'n best mins.., en de jongejuffers sijn engele foor me... as 'k de fasch breng soene se me rejoal... 't is 'n merakel... en nou féer hebbe ze me bórde meegegève enne 'n soepetrien enne turrif, enne... nog meer brand...
- Ouê... rommel... ommirs... alle... vier... binne... ge... barste!... uitgebrande... kole... ommirs... lol-hikte Jan.
- Dat lieg je... swijn... dat lieg je ferdomme... jij sou nou g'n kool frééte en g'n spek... as ik haarlie nie had... 't binne ommers beste kattilieke... èn fàtt stook ik 'k'r van.
| |
| |
Vader Hols zat met z'n beenen verward onder die van z'n vrouw, die, zonder te weten waartegen, zwaar stommelde onder zich wèg, Glad glom z'n gezicht, baardloos vlak, met z'n vrouwelijk scheiinkje midden in 't korte, bruine haar; gladder glom 't om z'n klein-fijnen mond van uitgesneën lipjes, om z'n klein, puntig neusje als van 'n poppensnuitje, met 'n valschen uitgestreken schuwtrek, overal verspringend in z'n sluw vrouwegezicht.
Willem at door, zonder opkijken, met z'n donkeren kop, ingevlekt van schaduw en licht, als van 'n puck saamgedrukt in voorhoofd en hals-nek, wipneus en dikke, neerbuigende oorlappen. Jan was nog bezig met z'n eetberg. Eindelijk riep ie: Moeder gooi nou... maar op... me spek,... maar mooi... hoor, pal d'r op!
Vrouw Hols glom aan handen, mond en venijnige puntkin. Het spekvet dreef trillend op haar lippen. Ineengedrongen, toch breed-uitzittend, scheurde ze met d'r mond groote spekklonten uit haar hand, haastig er onderdoor 'n vork aardappelen brij induwend, achtereen, slag op slag doorhappend. Telkens loerden haar scherpe oogjes naar Hein of ie nog niet begon, er tusschen door lachend om Jan, inslikkend dan ineen maar alles, met vethandige glimvingers haar lippen in dichtknijping afgevend. Giftig voelde ze zich worden bij 't zien van Heins koppig volhouên. Geen woord had ie nog gesproken na 't gebeurde. Bij elken nieuwen opschep duwde ie z'n bord verder van zich af. Ze kookte ervan... ze had 'm wel plat op z'n snoet willen slaan. - Jan begon 'r te vervelen; kleiner kringden z'n oogjes in onzeker gekijk voor zich uit; telkens herhaalde ie z'n zinnen, in half hakkelend woordgelispel over dikke lipstruikelingen.
Donkerder werd 't buiten; de regen stroomde weer in kletter-geraas op 't plaatsje.
Vrouw Hols had de lamp opgedraaid. Er was stil geklank van lepels tegen borden alleen. Doezelhitte broeide in 't enge stank-hokje, met rook- en eetlucht, uit de duistere hoekjes achter bij de bedsteën die openluchtten, 't krot in. Vreemd lijf-geschaduw zweefde door eetbeweging over de donkere muren, vaag midden-in, traag belicht.
Eindelijk had moeder op. Allen zaten stil. Zwaar boerend, met lipgekrul, legde Jan z'n vork op tafel, in mal gezichtsverwring scheel starend naar z'n scherpe neuspunt, met z'n tong pogend 'n aardappelkluitje ervan af te likken, dat ie, van uit z'n gemakshouding kijkend naar zijn wipper, er als 'n bonk op had zien schemeren.
Hein was stom gebleven. Hij voelde zich naar. Was ie maar op z'n hokje blijven zitten, alles zoo warm in z'n gedachten ordenend, al wat ie voelde uitzeggend, stil in zichzelf, met mijmerende woordlooze klaarheid. Ellendig vond ie 't van zich zelf, dat ie zich had laten wegroepen door dat dronken zwijn. En wat had moeder 'n lol van z'n grappen. Geen wonder, nèt zoo was zij, al dronk ze nièt.
Hein was opgestaan. De lamp walmde zwak boven de tafel in roetstippeling op de borden, met dompige stiklucht. Te vadsig zat moeder Hols om iets te doen. Heen en weer schuifelde Hein van
| |
| |
de deur naar de tafel, angstig half dat z'm zouên vragen waar ie heen hing. Maar eruit wou ie, eruit, loopen ergens, 't kwam er niks opan waar, als ie maar lucht kreeg.
't Stonk vreeselijk in 't krotje, de lucht was er te snijên, met 't klein-gloeiende, paffende kacheltje achter en den peststank vóór. Hij wou wel op 't donkere plaatsje staan, middenin, onbeweeglijk tusschen de tobbes, onder de regenklettering.
Plots liep ie naar de deur, in flauw ‘gedag’-geroep 't gangetje doorhollend.
Eruit was ie goddank,... lucht,... lucht!
|
|
Auteursrecht onbekend