De socialisten: Personen en stelsels. Deel 2: De eerste dertig jaren der negentiende eeuw

[p. 114]

I.

Charles Fourier¹⁾ werd den 7^den April 1772 te Besançon, in de provincie waar het Jura-gebergte oprijst, geboren. Zijn vader was dáár een gezeten koopman in lakens, diens zaken gingen voorspoedig, en hij genoot de algemeene achting, zoodat hij in 1776 gekozen werd tot een betrekking, die eenigszins te vergelijken is met den rang van de tegenwoordige voorzitters der Fransche handels-rechtbanken. Trouwens de familie Fourier had reeds ééns de aandacht der menschen getrokken, door in de zestiende eeuw den Heiligen Fourier op te leveren, die in Lotharingen de kerkelijke en opvoedings-instellingen hervormde²⁾. Zij zoude later nog weder van zich doen spreken door den beroemden fysicus Fourier, wien onder Napoleon en Lodewijk XVIII alle mogelijke eer van menschen te beurt viel³⁾. De vader van onzen Charles Fourier was gehuwd met een dochter uit de familie Muguet, welk huis op dat oogenblik een der aanzienlijkste koopmans-geslachten van die streken was: één der broeders der moeder van onzen Fourier kocht in 1780 brieven van adelstand en liet een vermogen van twee millioen francs na. Charles Fourier was dus niet uit een arme of geheel onbekende familie gesproten. Toen hij negen jaren oud was, stierf zijn vader (in Juli 1781), nalatende 200,000 livres. Charles was erfgenaam van twee vijfde van dat fortuin, elk der drie (oudere) zusters van een vijfde, terwijl de moeder het vruchtgebruik zou hebben⁴⁾.

De jonge Charles was in dat Besançon een vroeg ontwikkeld, lichamelijk niet sterk kind, met scherpe karakter-trekken. Kleine feiten worden ons uit die kinderjaren verteld⁵⁾. Grooten en ver-

1) De vader en de andere leden der familie teekenden zich Fourrier met twee r's. Onze Charles heeft van zijn achttiende jaar af altijd Fourier geschreven. - Wij volgen in deze levens-beschrijving van Fourier vooral het zeer goede werk: ‘Fourier, sa vie et sa théorie, par le dr. Charles Pellarin’, Cinquième édition, 1871.

2) Zie over le bienheureux Pierre Fourier, pastoor te Mattaincourt in de Vogezen, geboren 1565, gestorven 1636, en heilig verklaard bij bul van 29 Januari 1730, Pellarin, p. 164 en 194, en vooral M. Malgras: ‘Fourier et Oberlin’. Madame la vicomtesse de Flavigny heeft eenige jaren geleden weder een boek over hem geschreven, met een brief van Mgr. Dupanloup als voorbericht. Het feest der canonisatie van dien heiligen Fourier is door paus Leo XIII op 27 Mei 1897 met groote ceremonie gevierd. Zie over de voorbereidselen van dat ongemeen plechtig feest ‘Le petit Temps’ van 23 Mei 1897.

3) Zie over dien Fourier, een neef van onzen socialist, ook Pellarin, p. 164 seqq. Men herinnere zich de zinsnede uit de ‘Misérables’ van Victor Hugo: ‘Il y avait à l'Académie des sciences un Fourier célèbre, que la postérité a oublié, et dans je ne sais quel grenier un Fourier obscur, dont l'avenir se souviendra.

4) Zie over de ouders en de drie zusters nog Pellarin, p. 243 seqq.

5) Fourier vertelt later trekken uit zijn eigen kinderjaren, om aan te toonen hoe vernielzuchtig de kinderen onzer beschaving zijn. Zie ‘Oeuvres complètes’, tome V, p. 41, 42, de anecdote der vernieling van vruchten in den tuin van den canoniek.

[p. 115]

warrenden indruk maakte het op den jongen, toen hij als kind van vijf jaar berispt werd, omdat hij de waarheid had gezegd; een waarheid, die nadeel aan zijns vaders zaken berokkende. Hij vocht niet graag, maar nam toch altijd partij voor de zwakkeren. Men ontdekte toevallig, dat hij in den regel zijn boterham deelde met een armen, kreupelen bedelaar. Hij was zeer ijverig op school, en kreeg op zijn elfde jaar de twee eerste prijzen voor Fransche opstellen en Latijnsche poëzie. Hij maakte ook op zijn beurt slechte verzen. Vooral werkte hij met lust in het vak der geografie. Uren lang kon hij op kaarten zitten turen¹⁾. Overigens was zijn jeugd weinig blijmoedig, en reeds vroeg werd zijn verbeelding in de war gebracht door religieuse angsten. De jongen hield echter veel van bloemen, die hij zelf kweekte, en hij rustte niet, voordat hij de geheele reeks van verscheidenheden en nuances van een soort, of onderdeel van een soort, in zijn bloemen-verzameling had zien bloeien. Vooral beminde hij hartstochtelijk de muziek²⁾. Ook had hij grooten zin en lust voor de mechanica. Het was dan ook zijn wensch geweest, om later tot het corps van de genie te kunnen behooren. Doch zijn stand (men moest van adel zijn, om op de school der genie te Mézières te worden toegelaten) belette hem die opleiding te ontvangen, en zeer aarzelend en met loomen tred ging hij dus maar in den lakenhandel, en wel eerst te Lyon.

Hij werd zeer vlug en opmerkzaam in dat handels-bedrijf, en zijn geografische zin, nu lust tot reizen, vond voldoening, daar hij op 18-jarigen leeftijd reiziger werd voor zijn firma. Zoo zag hij veel streken van Frankrijk en Duitschland, en ook van ons land. Brieven uit die jaren 1790 en 1791 zijn van hem over. Hij gebruikte goed zijn oogen. Wat overal dadelijk zijn aandacht trok, was een schoon gebouw. Lang kon hij stilstaan, om de evenredigheden en geheel de bouw-orde van een of ander paleis of huis te onderzoeken. Hij had reeds jong de gewoonte met zijn maatstok de afmetingen, voorzoover hij kon, van een gevel op te nemen, en de constructie van een merkwaardig gebouw te bestudeeren. Aldus troffen hem in Parijs (waarheen hij in gezelschap van Brillat-Savarin, den lateren schrijver van de ‘Physiologie du goût’, reisde) enkele hotels, maar vooral het Palais-Royal. In een

1) Het turen en fantaseeren op land- en zeekaarten blijft hem altijd bij. Vandaar zijn droomen over het cultiveeren van Afrika en over tochten langs de Noordpool; zie Charles Fourier, ‘Oeuvres complètes’, tome II (Sommaires), p. 187, 188, tome III, p. 84 seqq., en ook tome IV, p. 327, 328. ‘J'ai eu bien tard connaissance d'une carte où se trouve, sous le nom de détroit de Maldonado, la passe jugée problématique’, etc.

2) Zie voorbeelden bij Pellarin, p. 33 en 183, waar ook zijn groote voorliefde voor katten wordt vermeld.

[p. 116]

brief aan zijn moeder is hij opgetogen daarover¹⁾. Zóó, opmerkende en alles beziende, reisde hij voor zaken rond. Hij was nu eens in dienst van deze, dan weder van een andere firma; heden voor een kantoor te Lyon, straks voor een te Rouen, Marseille of Bordeaux zijn tochten doende. Zijn kennis van topografie van allerlei steden en dorpen en van de toestanden der bevolkingen werd zeer groot. Weinig ontsnapte aan zijn waarneming²⁾. Aan de exacte wetenschappen bleef hij daarbij, voorzoover de tijd 't hem toeliet, steeds zijn aandacht wijden; op zijn wijze hield hij zich bezig met uitvindingen en ontdekkingen op elk terrein, zelfs op dat der muziek. Slechts talen kon hij moeielijk leeren. Zoo werd hij langzamerhand meerderjarig.

Zijn moeder had den lakenhandel van zijn vader met een compagnon (Pion) voortgezet, doch was niet zeer gelukkig in die keuze geweest. De zoon vroeg nu (1793) zijn vaderlijk erfdeel - ongeveer een 20,000 gulden konden hem nog worden uitbetaald -

1) Zie een brief van 8 Januari 1790 bij Pellarin, p. 250. ‘Ma chère maman, vous me demandez, si j'ai trouvé Paris à mon goût? Sans doute, c'est magnifique, et moi, qui ne m'étonne pas aisément, j'ai été émerveillé de voir le Palais-Royal. La première fois qu'on le voit, on croit entrer dans un palais de fée. C'est là qu'on trouve tout ce qu'on peut désirer, spectacle, bâtiments magnifiques, promenades, modes, enfin tout ce qu'on peut désirer. Quand vous aurez vu cela, vous ne penserez guère au palais des Etats’. Hij bedoelt met dit laatste het paleis te Dijon. Zie voorts de uiting in de ‘Oeuvres complètes de Charles Fourier’, tome II (Sommaires), p. 209: ‘Il y a 33 ans - hij schrijft in 1823 - que parcourant pour la première fois les boulevards de Paris, leur aspect me suggéra l'idée de l'architecture unitaire dont j'eus bientôt déterminé les règles. Je dûs principalement cette invention au boulevard des Invalides, et surtout aux deux petits hôtels placés entre les rues Acasias et N. Plumet’; voorts ibidem pag. 230. - En zie op p. 189 van tome II zijn woede, dat men het schoone hotel Thelusson had afgebroken: ‘ensuite on dira comme les journaux: il n'y a rien de perdu, on en a conservé les plans lithographiés!’ - Voorts tome II, p. 85 (Avant-propos). - Over de sociale beteekenis der architecten vergelijke men zijne woorden, tome IV, p. 299, en over de Fransche huizen en steden in 't algemeen, tome V, p. 207 en 373.

2) Zie b.v. ‘Oeuvres complètes’, tome III, p. 434: ‘J'entrai, un dimanche, dans une église d'Aix-la-Chapelle, et je fus bien surpris d'entendre les trois officiants, curé, diacre et sous-diacre, chanter le Gloria in exelsis en trio fort juste et en mesure bien soutenue. Comment se fait-il que la belle France n'ait pas songé à placer un professeur de musique dans chaque séminaire, et instruire les jeunes abbés à ne pas fausser les oreilles du peuple’. - Voorts tome IV, p. 305: ‘La civilisation entasse des immondices même sur les points dont on vante la beauté. J'ai vu à la porte de Nancy des ramas de fumier et des mares’. - Dan blikken op Fransche landschappen, zie tome V, p. 562: en waarnemingen te Toulouse, tome VI, p. 431.

[p. 117]

en begaf zich naar Lyon - in Lyon waar zoo even L'Ange fel was opgetreden¹⁾ - om met dat geld in koloniale waren te speculeeren. Hij liet die waren uit Marseille komen. Ongelukkig echter voor Fourier waren het juist de honds-dagen der Fransche revolutie. Fourier had in het algemeen zeer weinig sympathie voor de groote omwenteling. Het idee van gelijkheid, dat zij poogde te verwezenlijken, achtte hij onzin, en de wanorde, door de revolutie veroorzaakt, hare ongeschiktheid om iets op te bouwen, was hem een ergernis en een gruwel. Die hem later een republikein of een aanhanger der revolutie-theorieën durfde noemen, kon er altijd op rekenen, hem uit zijn gewone zwijgende, eenigszins koele houding te rukken en hem te doen uitbarsten²⁾. En thans zou de revolutie zijn klein fortuintje verzwelgen. Want Lyon werd (nadat Châlier door de behoudende partij was onthoofd) door de troepen der Conventie belegerd. Zijn balen katoen, waarop hij zooveel hoop had gevestigd, zag Fourier naar de barricades sleepen; zijn suiker en rijst werden door de insurgenten opgebruikt. Hij moest mede helpen vechten bij de verdediging der stad, en verloor in één der uitvallen bijna zijn leven. Eindelijk werd, 9 October 1793, de stad ingenomen, en hij-zelf onmiddellijk als opstandeling gevangen gezet. Eenige weken bleef hij in de gevangenis, ieder oogenblik zijn vonnis verwachtend. Hij rekende er vast op, zijn hoofd te moeten verliezen, en troostte zich in zijn kerker met wat spel op de viool, totdat hij ten laatste verhoord werd, en in dat verhoor, door een kunstig samenstel van handige leugens, zooals hij zelf bekende, toch nog wist vrij te komen³⁾.

Hij week eerst naar Besançon, waar hij nog een oogenblik vervolging had te verduren, doch weldra ongemoeid werd gelaten.

1) Zie behalve het boek van Jaurès, Histoire socialiste, ‘La Convention’, pag. 328/329, ook Bernstein, Documente des Socialismus 1903, pag. 258.

2) Zie b.v. reeds het oordeel van Charles Fourier, ‘Oeuvres complètes’, tome I, p. 272, over de Constituante: ‘Les fautes de l'administration en matière commerciale sont l'ouvrage de l'Assemblée Constituante, qui, habile à détruire sans savoir édifier, augmenta l'anarchie dans le commerce comme partout’. - Zie voorts tome I, p. 266 en 284; tome II, p. XXVII (du libre arbitre) over Robespierre, p. 206 (Sommaires) over Marat: tome III, p. 2, 110, 141, 154, 159, 392, 427, 445; tome IV p. 88, 420/421 over Pison du Galand en zijn motie in de Conventie; tome V, p. 602. - Babeuf stelt hij op één lijn met Marat, zie tome VI, p. 415.

3) Zie Charles Fourier, ‘Oeuvres complètes’, tome V p. 484. Hij bestrijdt dáár Fénélon, die Telemachus liever naar het schavot doet gaan, dan hem een leugen te laten vertellen: ‘Si nous avions raisonné de la sorte en 93 et 94, où en serions nous? Chacun, pour sauver sa vie, a dit force mensonges aux comités revolutionnaires; pour mon compte, j'ai trompé trois fois en un jour le comité et la visite domiciliaire: dans ce seul jour j'ai trois fois échappé à la guillotine par de bons mensonges’, etc.

[p. 118]

Intusschen begon juist de groote lichting der ‘levée en masse’. Op den 21-jarigen Fourier werd dus ook de hand gelegd, en weldra zat hij in uniform te paard bij het 8^ste regiment der rijdende jagers. Daar zijn er velen die beweren, dat de herinnering uit dit militaire leven, met zijn gelederen, zijn organisatie, zijn evoluties, zijn vaandels en colonnes, hem bij het bewerken van zijn later systeem dikwijls voor den geest is moeten komen. Dit is zeker, dat Fourier geen militair in zijn hart was, en zich verheugde na een twee-tal jaren (hij behoorde toen bij het leger van den Rijn en den Moezel) wegens gezondheids-redenen zijn congé te kunnen verkrijgen. Doch even zeker is het, dat, wanneer hij op zijn ouden dag, somber, éénzelvig en droefgeestig (zooals hij doorgaans was) op straat voortliep, hij op zijn wandeling eensklaps wakker het hoofd oprichtte, als een regiment met muziek dáár aankwam: neuriënd volgde hij dan zijn kameraden van vroeger: de soldaten. Parades en geheel het schouwspel van militaire manoeuvres werden zelden door hem later overgeslagen. In het opmerken der regelmatige éénheid te midden van de verscheidenheid van bewegingen van allerlei regimenten en escadrons, vond hij een groot genot¹⁾. Het krijgs-leven trouwens had hem zóózeer beziggehouden, dat hij den eersten tijd, na zijn ontslag uit den dienst, aan plannen tot verbetering van sommige onderdeelen der legerorganisatie ging werken. Wij vinden een brief van het Directoire (geteekend door Carnot), waarbij aan Fourier dank wordt betuigd op voorgestelde wijzigingen in de snelheid, die aan troepen op marsch kon worden gegeven. Aan nog andere ontwerpen arbeidde hij; plannen die hem allengs voerden op het groote veld der maatschappelijke hervorming. Ten minste in 1797 zien wij hem te Parijs in overleg treden met den afgevaardigde (in den Raad der Vijf-Honderd) voor Besançon, namelijk met Briot, ten einde plannen in dien geest aan het gouvernement te kunnen aanbieden²⁾. Van die stappen kwam echter niets.

Hij deed dus zijn best weder handels-reiziger te worden, en in het begin van 1799 treffen wij hem in die hoedanigheid te Marseille. Dáár had nu een feit met hem plaats, dat voor hem een geheel nieuw licht over de toestanden der maatschappij deed opgaan. De firma, in wier dienst hij stond, droeg hem op, een groote partij verrotte rijst op ongemerkte wijze in zee te doen werpen³⁾. Het handels-huis had namelijk bijna al de granen die

1) Zie Pellarin, p. 158.

2) De maatregelen van het Directoire droegen trouwens van tijd tot tijd zijne goedkeuring weg. Zie o.a. Charles Fourier, ‘Oeuvres complètes’, tome V, p. 435.

3) Zie Charles Fourier, ‘Oeuvres complètes’, tome I, p. 239. ‘Eh! ne voit on pas tous les jours, dans les ports, jeter à la mer des provisions de grains, que le négociant a laissés pourrir pour avoir attendu trop longtemps une hausse. Moi-même, j'ai présidé, en qualité de commis, à ces infâmes opérations, et j'ai fait, un jour, jeter à la mer vingt mille quintaux de riz, qu'on aurait pu vendre avant leur corruption avec un honnête bénéfice, si le détenteur eut été moins avide de gain’.

[p. 119]

het land moesten voeden, in zijn hand weten te krijgen, en daar er schaarschte en hongersnood was ontstaan, speculeerde het nu verder à la hausse, en hield alles achter slot. Het hield echter de rijst zóólang, totdat ze bedierf, en nu moest datzelfde voedsel, dat de hongerenden had kunnen spijzen, worden weggeworpen. ‘Waren dat menschen? Was dat elkander helpen?’, zoo vroeg hij zichzelven af. - Reeds vroeger had hem een ander feit getroffen, dat soortgelijke gedachten in hem opwekte. Hij was eens uit Normandië naar Parijs gegaan. Dáár in de hoofdstad zag hij met verbazing en verontwaardiging, dat de restaurateurs veertien Fransche stuivers lieten betalen voor één appel, terwijl hij een paar dagen geleden in Normandië voor diezelfde veertien stuivers honderd even smakelijke appels had gekregen. ‘Hoe kwam het - redeneerde hij - dat, op een transport van dertig Fransche mijlen, die koopwaar een verhooging van honderdmaal haar oorspronkelijke waarde had bekomen? Namen de tusschen-personen, door wier handen het goed was gegaan, dan zooveel profijt voor zich’¹⁾. Hij begon te peinzen en te mijmeren over het samenstel der maatschappij. Er haperde klaarblijkelijk iets aan de orde der samenleving. De appel had den eersten stoot gegeven; de in zee geworpen rijst gaf den schok, die een vonk deed flikkeren. Hij deed, in datzelfde jaar 1799, wat hij zijn ontdekking noemde²⁾.

Ten einde meer tijd en gelegenheid te hebben, om zijn ontdekking in een behoorlijken vorm te brengen, en door nadere studie te toetsen, verliet hij het kantoor van zijn patroon, en zette hij zich, na een korte reis naar Parijs, als agent of makelaar zonder legaal karakter te Lyon neder, in een positie die aangeduid werd door het woord ‘courtier-marron’³⁾. Hij won natuurlijk niet veel geld, maar het agentschap leverde juist genoeg op, om in het leven te blijven. En intusschen werkte hij voor zich zelven. Niet onwaarschijnlijk is het (hoewel wij niets daarvan weten), dat

1) Zie ‘Manuscrits de Fourier’, Année 1851, p. 17. ‘Une pomme, devint pour moi, comme pour Newton, une boussole de calcul. Cette pomme, digne de célébrité, fut payée quatorze sous par un voyageur, qui dinait avec moi chez le restautateur Février, à Paris. Je sortais alors d'un pays, où des pommes égales et encore supérieures en qualité et en grosseur se vendeaient un demi liard, c'est à dire plus de cent pour quatorze sous. Je fus si frappé de cette différence de prix entre pays de même température, que je commençai à soupçonner un désordre fondamental dans le mécanisme industriel.’

2) Sinds dien tijd dateerde hij van het jaar zijner ontdekking. Zie Charles Fourier, ‘Oeuvres complètes’, tome I, p. 319. ‘Or, en 1807, je n'étais qu'à la huitième année de la découverte.’ Later zegt hij, dat hij zijn ontdekking in 1798 deed, zie tome VI, p. 14.

3) Over makelaars in het algemeen laat Fourier zich steeds ongunstig uit, zie Charles Fourier, ‘Oeuvres complètes’, tome I, p. 267, 270.

[p. 120]

Morelly's boeken, dat Diderot's vervolg op de reis van Bougainville, dat vooral enkele geschriften van Restif de la Bretonne hem onder de oogen moeten zijn gekomen¹⁾. Hoe het zij, er ontwikkelden zich droomen van harmonieuse levensverhoudingen in zijn brein. In een dagblad der stad, ‘Le Bulletin de Lyon’, vinden wij in die jaren kleine artikelen van zijn hand. Men treft o.a. in een nummer van 3 December 1803 een opstel van hem aan, waarin, in verband met berijmde gedachtenwisselingen van dames over de waardeering der vrouw te Lyon, aanwijzingen voorkomen van een nieuw harmonieus te-zamenzijn op aarde, een opstel dat besloten wordt met de woorden: ‘Blinde wijzen, ziet op uw steden, opgevuld met bedelaars, uw burgers worstelend tegen den honger, uw slagvelden en al uw maatschappelijke laagheden, durft gij dan nog aan het geloof vasthouden, dat de beschaving de bestemming is van het menschelijk geslacht?²⁾. Hetzelfde ‘Bulletin de Lyon’ gaf wederom 17 December van het jaar 1803 aan zijn lezers een stuk van Fourier te verorberen, getiteld: ‘Triumvirat continental et paix perpétuelle sous trente ans’³⁾. In dat artikel ontwierp hij een schets der vestiging van een eeuwig-durenden vrede, door middel van de schepping van een universeel rijk over de geheele aarde. En dat feit was, naar zijn meening, zoo verre niet meer af. Thans waren er op het vasteland van Europa nog slechts vier militaire machten: Frankrijk, Rusland, Oostenrijk en Pruisen. Pruisen zou gemakkelijk en spoedig vernietigd worden. Dan zou een triumviraat overblijven, maar één uit die drie Staten (waarschijnlijk Oostenrijk) zou het kind van de rekening moeten zijn en tusschen de twee andere rijken verdeeld worden. En dan zou een groote worsteling tusschen de twee machten, Frankrijk en Rusland, plaats vinden, wie souverein van Europa zou wezen. Op Engeland behoefde men niet te letten, het kon gemakkelijk worden geécarteerd; hij, die geheel Europa zou hebben onderworpen, zou slechts een leger naar Indië behoeven te zenden, en de havens van Azië en Europa voor de Engelschen moeten sluiten, hij zou dan elke stad moeten laten in brand schieten, die - zij het indirect - Engelsche producten aannam. De souverein van Europa zou belastingen aan de geheele wereld opleggen, en den tijdelijken vrede op aarde vestigen. Dan konden verder de middelen worden bedacht om den tijdelijken vrede in een altijd-durenden te veranderen. Welke Staat echter zou den algemeenen souverein leveren? Wie zou het winnen, Frankrijk of Rusland? Fourier waarschuwt Frankrijk, dat waarschijnlijk Rusland het zal winnen; men moest zich toch niet door den glans der laatste overwinningen laten verblinden. - Dit artikel trok de aan-

1) Zie J. Assézat in zijn uitgave van ‘Les Contemporaines du Commun’ van Restif de la Bretonne, 1875, p. XXII seqq. en p. XXXII.

2) Vergelijk Pellarin, p. 184-187, en zie het opstel zelf in de ‘Manuscrits’, année 1851, p. 52 en 53.

3) Zie het stuk bij Charles Fourier, ‘Oeuvres complètes’, tome I, p. 314-317.

[p. 121]

dacht van Napoleon. De drukker van den ‘Bulletin de Lyon’, de later zoo bekende Ballanche, moest den naam van den schrijver opgeven¹⁾. Toen het bleek, dat nog een ander artikel van Fourier, over het accepteeren van wissels - waarin hij, tegenover de aanstaande regelen van den Code de Commerce, de oude Lyonsche usanties over niet-acceptatie verdedigde - aanstoot had verwekt, kreeg het blad een wenk geen artikelen van die hand meer op te nemen.

Sinds 1803 tot 1808 werd er dan ook niets van Fourier gedrukt. Wat hij schreef bleef manuscript²⁾. Meer en meer plooide zich zijn karakter tot een gereserveerde, peinzende en zwijgende plooi. Zijn gedachten waren uitsluitend ingenomen door zijn idee. Geen lach speelde meer om zijn fijn-besneden lippen.

1) Zie den brief van Ballanche, Fourier, ‘Oeuvres complètes’ tome I, p. 316, 317.

2) Zie b.v. een manuscript van 1804 ‘Les Maximes de Saint-Lambert’ in de ‘Manuscrits de Fourier’. Années 1853-1856, p. 274. Over Saint-Lambert en zijn ‘payez les impôts avec joie’ spreekt Fourier ook later, ‘Oeuvres’, tome III, p. 282-283.