Viertalig aanvullend hulpwoordenboek voor Groot-Nederland

B.

baadje,

Mal. badjoe, van het Perz. bâdzoê. Minder juist is baatje voor baadje, wat daarvandaan komt, dat de Hollanders het woord opvatten als baad + je en het dus uitspreken als paadje (paatje), maar geheel foutief is Franck's afleiding van dit woord van... baai. Vercoullie geeft de goede verklaring, maar een badjoe hoeft niet te zijn: soort van hemd met witte en blauwe strepen. In 't Europeesch taalgebruik is het ook vaak: jurk en soms zelfs buisje of jas.

baar,

waarschijnlijk van Mal. beharoe, nieuw, verkorting van orang beharoe letterlijk: nieuw mensch = pas aangekomene. Het woord is niet meer zoo in trek als vroeger, toen men zelfs sprak van baarsch en baarschap (V.O.W.), want zachtjes aan wordt het verdrongen door totok.

baba,

de gedistingueerde aanspreking voor den hier geboren Chinees komt ook voor in het Indisch Engelsch. In zijn Vocabulary zegt Swettenham er van, dat het de naam is voor de mannelijke in de Straits geboren kinderen, zoowel die van Europeesche, als van

[p. 303]

Chineesche of Euraziatische ouders. Yule en Burnell denken hierbij aan beïnvloeding van dit woord door baby, want eigenlijk is baba Turksch. voor ‘vader’. Wij hebben dus hier de beteekenis zuiverder bewaard en meteen het woord van aanspreking verheven tot soortnaam.

babi,

Mal. id. varken, varkensvleesch, overdrachtelijk ook van 'n vet en dik kind in 't Ind. Nederlandsch.

babi-roesa,

Mal. babi: varken + id. roesa: hert. Ofschoon het woord ook (als babi roussa) in het Ind. Engelsch bekend is, wordt in Hobson-Jobson de afleiding niet verder voortgezet dan het Maleisch. Het woord roesa echter is te herleiden - evenals het Bataksch ursa - tot het Skr. In de Bijdragen t.d. Taal-, Land- en Volkenk. v. N.I. IV, 4, p. 564 stelt Prof. Kern het gelijk met Skr. rçya: antilope. Men kan zich makkelijk heenzetten over deze ontplooiing der r tot roe, als men bedenkt, dat de Sanskrit r in Zuidelijk Indië steeds als roe uitgesproken werd en dat vandaar uit de Archipel is gekoloniseerd.

baboe,

uit Jav. en in 't Mal. id., evenwel niet met de beteekenis opgegeven door Prof. Veth, nl. dat de baboe zoowel dry nurse is als wet nurse. Yule en Burnell hebben dit beter: ‘In Java and the further East babu means a nurse or female servant’. Zij maken deze opmerking, omdat in het Indisch Engelsch baboo de beteekenissen heeft van: 1. beschaafd (maar verwijfd) Bengalees; 2. inlandsche klerk die Engelsch schrijft. Men denke hier aan het Baboo-Engelsch, zoo dikwijls door Anstey in de Punch geparodiëerd.

bacove,

het West-Indische woord voor pisang (Musa paradisiaca nl.), dikwijls genoeg in de kranten hier ter plaatse gebruikt, maar door velen niet begrepen, wordt door Prof. Veth afgeleid van baccovo of pacoba, de Surinaamsche afkorting van den Braziliaanschen naam: pacobeté voor deze vrucht.

badak,

Mal. id. Dit woord is merkwaardig, omdat het het aanzijn heeft gegeven aan een vroeger veel gebruikt abada. Daar de Portugeezen er de wijfjeséénhoorn in gevonden meenden te hebben, maakten zij het woord badak (met zwakke k) vrouwelijk en schreven dus la bada, waarvoor later in de plaats kwam l'abada = de abada. In 1726 vindt men in een Spaansch woordenboek: Abada, s.f. La hembra (= wijfje) del Rhinoceronte en thans vindt men het zelfs in de kleinste woordenboeken als zoodanig opgegeven, bijv. in Tauch-nitz: abada, female rhinoceros.

badjing,

Jav. id.

bajem,

Mal. bajam.

bakkeleien,

door Prof. Vercoullie vollediger verklaard dan door Franck, is volgens eerstgenoemden het Mal. bekkelahi voor berkalahi, dat echter nog verder nagegaan kan worden. Waarschijnlijk is dit toestandswoord = ber + kalahi, waarin kalahi teruggaat tot het Skr. kalahi, kalaha(h), twist, gekijf.

bakoe-bakoe,

Mal. bakau-bakau, verdubbeling, ter aanduiding van het collectief begrip.

[p. 304]

bale-bale,

Mal. balai-balai. Oorspronkelijk is de balai een open loods op vier stijlen. De verdubbeling van het woord is hier de aanduiding van datgene, wat op het door het enkelvoudige woord uitgedrukte gelijkt, maar in het klein, dus een bank (zonder leuning). Het woord is algemeen Maleisch-Polynesisch.

bamboe,

waarvoor het standaard-Maleisch boeloeh heeft, stamt volgens Prof. Veth uit Hindostan en is ons in den vorm bamboes, dien men nog altijd in vele Hollandsche woordenboeken vindt, dóór het Portugeesche bambus overgeleverd. Véél verder is men met de afleiding nog niet gekomen. Als grondwoorden worden opgegeven banboe of banwoe en het ook door Prof. Veth vermelde mamboe, dat gebruikt wordt door de oudste Portugeesche reisbeschrijvers. Dat het woord in de Europeesche talen met een b is overgegaan en niet met m aan het begin, verklaart Murray uit den invloed van het Nederlandsch, in welke taal de b het eerst is opgetreden als aanvangsletter.

bamboe doeri

is letterlijk: doornbamboe.

bami,

Chineesch bah mi, waarin bah = vermicelli en mi = vleesch. In het woordenboek van Schlegel vindt men: vermicelli met garnalen en vet (de in Indië bekende bami): bah mi.

banaan,

in Indië zéér zelden gebruikt,¹⁾ door de Engelschen - behalve in de Straits - nooit, is door de Portugeezen uit Afrika naar Amerika overgebracht en naar O. Indië. De naam schijnt oorspronkelijk Afrikaansch te zijn (V.O.W.). In Hobson-Jobson wordt als de meening van Prof. Robertson Smith aangehaald, dat het wel geen louter toeval zal zijn, dat banaan samenvalt met het Arab. banana: vinger, teen, mv. banan: vingers, teenen. Reeds vóór de kruistochten werd de vrucht gekweekt in Palestina onder den naam van mauz (waarvan in de taal der wetenschap Musa).²⁾ Onder dien naam komt ze voor in de litteratuur, maar daardoor is de mogelijkheid nog niet buitengesloten, dat men in de volkstaal hier of daar banan = ‘vingers’ zei in plaats van mauz en dat de vrucht onder dien naam door de Arabieren naar West-Afrika is overgebracht.

1) Schouten schrijft reeds in zijn Reistogt, II, p, 144 (vierde ed. 1775, eerste 1676): De Bananas, of indische vijgen, doch thans bij de Nederlanders meest onder den naam van Pisang bekend, groeijen troswijs.... Men zegt, dat dit de vijgeboom is van welks bladen Adam en Eva zig schorten maakten.

2) Dit mauz (tot Musa geworden) is aan het Skr. moca (spreek uit motsja), hetzij rechtstreeks of indirect ontleend.

bandeng,

Jav. bandeng.

bandjir,

uit Jav. en in 't Mal. id. Waarom in V.O.W. bandjer en banjer als hoofdwoord staat, is niet duidelijk.

banteng,

Jav. id.

barang,

Mal. barang-barang: goed, goederen, enz.

barissan,

Jav. en Mal. baris: streep, lijn, rij, gelid + suffix an. Men vgl. het Fransche les rangs, de gelederen en het Eng. rank and file. Naar de gewone uitspraak verdubbelt men de s.

Batakker

wordt door de bevolking zelve voor een schimpnaam gehouden. De eigenlijke beteekenis is niet geheel zeker.

[p. 305]

batik,

Jav. id. Hiervan is gevormd het werkw. batikken, enz.

batok,

Jav. id.

bawal,

Mal. id.

bawang,

Mal. id.: ui, alléén in de spreektaal in gebruik.

bedak,

Mal. id. Hiervan het werkwoord: sich bedakken.

bedoek,

Jav. bedoeg, soort opgehangen messigittrom, die met de knokkels of soms met een soort trommelstok geslagen wordt.

bejo,

Jav. id., wordt fig. soms gebruikt als ons ‘papegaai’.

bek,

voor ‘inlandsche wijkmeester’ is niets dan het naar het Maleisch klankstelsel vervormde ‘wijk’ van ‘wijkmeester’.

bekel,

Jav. id.

bendie

komt van het Kanareesch, Telugu bandi, Tamil vandi, voertuig, vehikel, karretje, enz. De Engelschen schrijven bandy; de Hollanders bendi(e), bendy en zelfs bindi; de e - vgl. trem - vertoont de Engelsche uitspraak van het woord.

beng,

Jav. aansprekingswoord tegenover meisjes, wordt in het Europeesch spraakgebruik in den Oosthoek als soortnaam gebruikt.

benting,

Mal. benteng, in welken vorm het woord ook voorkomt in het Europeesch gebruik.

benzoë

gaat door het Portugeesche beijoim en Ital. benzoi terug tot een verondersteld lo-benzoi, vertegenwoordigende het Ar. loeban djâwi: Javaansche wierook. In de Romaansche talen is dit lo voor het lidwoord aangezien en zoo heeft men het langzamerhand weggelaten. Ook bij oudere Hollandsche schrijvers vindt men nog den vorm met j, benjoin.

beri-beri

is volgens Murray een Singaleesch woord, nl. een versterkende verdubbeling van beri, dat ‘zwakte’ beteekent.

betel,

het in Indië bijna nooit gebruikte woord voor sirih, is door Dr. van der Tuuk (zie V.O.W. p. 228) nagespeurd tot in het Tamil, in welke taal het wettilei wordt gespeld, gewoonlijk echter wettrilei.¹⁾ Dóór de vormen bettele, betel héén is het ons door de Portugeezen overgeleverd. Yule en Burnell gaan echter nog verder en komen tot het Malayalamsche wettila, d.w.z. vetu + ila = eenvoudig blad.

De veelvuldige samenstellingen, als betelblad, beteldoos, enz., waarvan Prof. Veth spreekt, worden in Indië evenmin gebruikt als betel zelf. Men heeft hiervoor: sirihblad, sirihdoos, enz.

1) De t in deze Tamil-woorden klinkt ongeveer als r, maar bij verdubbeling als tt of ttr ongeveer. In de Europeesche talen is geen klank, waarmee de uitspraak zuiver aan te geven is.

betet,

Jav. id.

betoel,

Mal. id.: juist, echt, waar. Dikwijls ter versterking verdubbeld betoel-betoel = ons: waarachtig waar.

bibit,

uit Jav. en in 't Mal. id.: oorsprong, beginsel, kiem, zaad. In het Europeesch taalgebruik: zaad, zaailing, plantje (om over te planten).

bilak,

Soendaneesch bilik: gespleten bamboe.

bingoeng,

Jav. id. = verbijsterd, suf, enz.

[p. 306]

bintang,

Mal. id.: ster, in 't zeer familiare Ned. Indisch spraakgebruik = decoratie. Vgl. het Fransche l'étoile des braves.

blanda:

zie ajer blanda .

blandja,

Mal. belandja: uitgave(n), volgens Prof. Kern in het Jav. Woordenbk. terug te voeren tot het Pali-woord walanja = uitgaven.

blimbing,

Mal. belimbing; Tamil pilimbi en Malayalam vilimbi zijn overgenomen uit het Mal.

bobo,

ontleend aan een Indo-Portugeesch wiegeliedje, waarvan de aanvangswoorden zijn: nina bobo.

boeboek,

Mal. id.

boeboer,

Mal. id.

boedjang,

Mal. id. = jonkman, in het Europeesch taalgebruik dikwijls = bediende, knecht, bijv.: ik ben je boedjang niet. De door Veth vermelde volksetymologische aardigheid om hiervan ‘boetjongen’ te maken, komt nu niet meer voor, wel soms ‘boejongen.’

boeloe ajem,

Mal. boeloe = beharing van 't lichaam, veeren + ajem Mal. hoen.

boeloe-boeloe,

Mal. boeloe = beharing van het lichaam, veeren. De verdubbeling dient ter aanduiding van 't collectief begrip.

boemboe-boemboe,

Jav. id. voor specerijen; de verdubbeling duidt het collectief begrip aan.

boengkoes,

Mal. id.

boewaja,

Mal. id. = krokodil, maar in het Indo-Europeesch argot duidt men met dezen naam den slenterenden dagdief aan, die op kosten van anderen leeft, zonder veel onderscheid te maken tusschen het mijn en dijn.

boewa nonna,

Mal. boewah: vrucht + anona. Op volksetymologische wijze heeft de inlander hiervan gemaakt boewah nonah = de meisjes-vrucht.

boreh,

Jav. id. Bij de oudere schrijvers wordt boraij als een handelsartikel vermeld - zie Schouten, Reistogt, I, p. 237.

Borneo,

van Broenei of Boernei. Dit was de naam van het gedeelte van het eiland, dat door Spaansche of Portugeesche zeevaarders het eerst betreden werd en die naam is later overgegaan op het geheele eiland.

bosen,

Jav. id.

bouw,

Jav. bahoe, oorspronkelijk zooveel akkergrond als één man met zijn gezin bewerken kan... Een moeilijke vraag is het, hoe het woord bahoe, dat eigenlijk (d.i. in het Skr.) bâhoe: arm, bovenarm beteekent, en die beteekenis in het Maleisch steeds behoudt, in het Javaansch in die van een groote landmaat is kunnen overgaan. Zeker is men aan het woord de beteekenis van ‘de kracht eens arms’, ‘eens mans kracht’ gaan hechten, en vandaar vervolgens die van een stuk land, waarvoor ééns mans kracht, dus één man, gesteld moest worden (Vgl. V.O.W.).¹⁾

1) Vgl. het gebruik van djoeng (in het Oud-Javaansch djeng, djöng), eigenlijk voet, voor een zekere landmaat.

brandal,

Jav. id. = muiter, havelooze deugniet. In de eerste beteekenis

[p. 307]

wordt het door de Europeanen gebruikt voor de opstandelingen tegen ons gezag, in die van ‘deugniet’ voor een ondeugend kind, een rakker van een jongen.

brani,

Mal berani: moedig, dapper, driest. In Holland schijnt men het woord enkel als substantief te kennen, althans Koenen (uitgave 1903) geeft het niet als bijv. nmw., zooals wij het hier meestal gebruiken. In Holland noemt men den bekenden matrozenkraag brani-kraag en heeft men reeds een werkw. braniën.

bras,

Mal. beras: gepelde rijst.

breng-breng,

Jav. breng, aanduiding van het geluid van de gembreng. Als neologisme heeft men, dit geluid redupliceerend, te Batavia breng-breng als de naam voor dit bekken in omloop gebracht.

brom,

Jav. berem of brem: zoete drank uit ketan, die alcoholisch geworden is, ook te Batavia door Indo's zoowel als inlanders gedronken.

buggy

schijnt nog altijd niet ontdekt te zijn, wat zijn oorsprong betreft. Murray zegt, dat men dien gezocht heeft in bogie en bug, en dat er geen reden is om te veronderstellen, dat het woord uit Engelsch-Indië komt.