Schrijfsels en schrifturen

[p. 75]

School-idylle

De school rees hoog en stroef achter een vervaarlijk hek en de concierge, die zich tweemaal per dag ‘vóór de aanvang der lessen’ (de sacrale term) aan de ingang opstelde, was al even grauw en onverbiddelijk als dat ijzeren gordijn tussen vrijheid en dwang. Ik zie hem nog, hoe hij daar in opdracht van zijn directeur op de laatkomers stond te wachten en steeds weer met dezelfde vreugdeloze routine hetzelfde nummer opvoerde: eerst liet hij ons doodhollen, dan sloot hij zéér langzaam en als peinzend het hek vlak voor onze neus, ging daarna naar binnen om te bellen en verscheen tenslotte weer buiten, om de verloren ziel toegang te verlenen met de rituele begroeting: ‘Ga maar naar de directeur en zeg dat je te laat bent’. Zijn er nog zulke concierges? Ik heb er later ontmoet, die in een onuitgesproken samenspanning met de kinderen altoos wel één à twee minuten te laat afbelden, maar die hadden dan ook verstandige directeuren, die dat niet wisten. Zoals er zoveel is, wat een verstandige directeur niet weet.

Onze, mijn directeur wist alles: wat er gebeurd was, wat er gebeurde, wat er zou gebeuren. Ook hem zie ik nog: zijn hoofd

[p. 76]

placht rose te glimmen tegen de achtergrond van de witte portaalmuur en naast zijn slapen schilferde die schedel als een banketletter; ik moet als kind zeker eens een Vestdijk-achtige droom hebben gehad, waarin die hele witte portaalmuur zich in vele dwarrelende velletjes oploste en wegstoof, totdat er niets anders overbleef dan de zeurige stem: ‘Morgenochteund kom jeu een uur eerdeur, jongetjeu! En dan vervoeg jeu s'asseoir, je weet wel, hè?’ Inderdaad, je wist het: ‘s'asseoir’ was een lastig werkwoord en er was veel aan te schrijven, terwijl de vogels in het park soms zo heerlijk konden zingen, heerlijk en lokkend, in de vroege ochtend.

Want de school stond vlak naast een park en dat was een zware hypotheek op onze aandacht en op onze dankbaarheid voor het genoten onderwijs. Van onze banken uit konden we veel te veel groen zien en ook een minder slecht jongetje dan ik toen geweest moet zijn, zou wel eens zijn weggedreven op de trage vloeiing van zijn dagdromen. Een eind verder was de rest van een kerkhof, dat toen juist geruimd werd. Deze begraafplaats nu was zeer oud en op de zeldzame, vreemd verkleurde stenen stonden allerlei onwaarschijnlijke jaartallen; de gevoelens, welke dit alles in onze kinderzielen opwekte, waren echter niet krachtig genoeg om ons ervan te weerhouden, uit die ruiming het materiaal te reserveren voor een ware markt van knoken: deze had een arm, die een rib, gene een ander stuk bekkeneel en mijn beste vriendje, een zeer voortvarend jongmens, wekte ons aller afgunst met een volledige doodskop, welke hij tijdens de lessen van minder gevreesde leraren op zijn bank plaatste.

De leraren. Het was nog vóór de eerste wereldoorlog en ze droegen snorren en bolhoeden en confectiepakken, welke laatste wel eens broeierig plachten te vunzen op hete zomermiddagen-met-alle-ramen-dicht. De schilferachtige directeur had ze er overigens zo onder, dat ze nooit onder de les rookten. Onze afgod was een wiskunde-man, kaarsrecht als met de lineaal getrokken; hij lichtte voor het kleinste jochie zijn bolhoed even op en zijn onwankelbare correctheid imponeerde ons ongemeen. Beneden aan de ladder stond een stumper, wien we eens tijdens

[p. 77]

een les de knopen achter van zijn deftige jas hebben afgeknipt; trouwens, de man placht niet altoos zijn broek met de vereiste zorgvuldigheid te sluiten, iets, wat ons hevig intrigeerde, meer dan zijn lessen, die veelal in herrie eindigden, in een kakofonie van verbod, strafwerk, protest en geschreeuw. Er was één leraar met hartvervetting en een ander die heette te drinken en omtrent wie wij elkaar wilde verhalen vertelden: b.v. hoe hij, een eind op weg naar een delirium, zijn eigen dochter had willen verkrachten. Wat wij ons precies bij de laatste handeling voorstelden, weet ik niet meer, maar ik geloof toch dat we hem dat vaagweg kwalijk namen; wij waren in elk geval nog niet rijp voor de vraag, waarom hij dan zijn affecties op vreemden had moeten richten. Ik zou dit hele onbelangrijke detail vergeten zijn, als niet het bovengenoemde beste vriendje er een vers op had gemaakt, dat wij op de wijze van een toen bekende schlager op de binnenplaats zachtkens murmelden, wanneer de bewuste paedagoog voorbijtrad en niets vermoedend deze Sängerknaben joviaal toeknikte. Enkele woorden van het refrein ken ik nog.

Fraai is het niet, ik erken het. Misschien was onze lichting wel erg verdorven, maar ik herinner me geen school waar strenger uiterlijke orde heerste, waar meer verboden werd en waar schandelijker zwijnerij voorkwam dan op deze. Onze streken waren zelden echt aardig of ‘jongensachtig’ als in de boeken van Kieviet; we waren ‘rotjochies’ en onze schoolvreugden waren altijd een beetje verdacht. Tekenend voor dit alles is een kleine catastrofe, die me nooit uit de herinnering is gegaan en die ik thans wil verhalen.

Onze leraar in de natuurlijke historie was een heel ongelukkig en ook wel beklagenswaardig mens, die zo niet door, dan toch wel op de school tot een volslagen zenuwpatiënt was geworden en wiens lessen daardoor weinig ordelijk waren. Wat jammer was, want wij hadden wel enig gevoel ervoor, dat hij zijn vak kende en liefhad en soms slaagde hij erin, die kennis en liefde op ons over te dragen - in mijn herinnering voel ik tegenover hem alleen maar het bekende beetje nutteloze deernis vermengd met het zweempje even nutteloos berouw. Op een late namiddag ge-

[p. 78]

schiedde het grote onheil. Guppie, zo heette de stumper, moest ons n.l. het ei uitleggen en nam dat als een aanloop om ons een levensprobleem te verduidelijken, waar we ondanks al onze vuilbekkerij, maar heel weinig van wisten. Achteraf heb ik mij er wel eens rekenschap van gegeven, hoe intelligent en kies hij dit hachelijke vraagstuk met ons behandelde. Alles zou misschien goed zijn gegaan, als niet hèt rot-jochie van de klas roet in het eten had gegooid, en dat n.b. uit louter domheid, het ergst van alles. Terwijl wij in normale aandacht het paedagogisch trapezewerk van de miskende leraar volgden, ging plots zijn vinger omhoog. Hij had n.l. één woord opgevangen, dat voor de anderen, dank zij Guppie's listige didactiek, niet het minste reliëf had gekregen in diens betoog, maar waar hij juist over viel, stomweg, doordat hij het niet kende: ‘Meneer, wat is toch bevruchten?’

Het resultaat was ontzettend, het was een ontploffing. Een gejoel zonder weerga barstte los, uit alle hoeken van de klas steeg het gebrul en gegil; de obsceniteiten flitsten diagonaalsgewijs door de ruimte. Op de voorste bank rechts lag voorover, met haar hoofd op de bank en haar armen voor zich uit, de ‘jongensmeid’ van de klas, Schuine Leentje (de bijnaam is absoluut historisch) en proestte onbedaarlijk; naast haar de stijve Mies, die van ons, vieze jongens, nooit wat weten wou, maar nu met een hoog kwetterlachje haar nederlaag bezegelde. Radeloos poogde Guppie het geluid te overschreeuwen; hij liep van de ene bank naar de andere, zwaaide met armen, sloeg en deelde nutteloze, want nooit gemaakte pakken strafwerk uit. Het was zelfs voor zijn les zo maximaal, dat een zijner oudste collega's, een gedistingeerde en wulpse grijsaard, even om de hoek kwam kijken, maar na een begrijpende blik uit zijn druipogen weer dadelijk verdween. Het merkwaardige is, dat Guppie na de les zijn vrager niettemin een zodanig antwoord op diens informatie moet hebben gegeven, dat de jongen, ondanks ons sarrig nadreinen, er nooit meer over praten wou. De rest is, met zoveel, voor altoos verzonken in de grote vergetelheid van mijn jeugdbestaan, zo diep, dat ik zou willen betwijfelen, of het er op een Oordeelsdag zelfs weer uit komt...

[p. 79]

Sindsdien heb ik veel scholen leren kennen, goede en slechte, scholen met tucht, met service, met geest, hallelujah- en g.v.d.-scholen. Een enkele leraar of directeur slaagt erin, voortdurend te triomferen ove der duizend-en-een omstandigheden, welke een instelling als het M.O. tot een paskwil kunnen maken. Slecht betaald, overbelast, duvelstoejager, zondebok, caricatuur, met maar al te veel twijfel aan zichzelf en met slechts resten van vertrouwen in zijn roeping doet hij zijn werk, ten bate van een gemeenschap, welker dankbaarheid doorgaans pas haar remmen verliest bij zijn begrafenis, waarna zijn weduwe zijn boeken kan verkopen en kamers verhuurt om niet helemaal te verpauperen.