Schrijfsels en schrifturen

[p. 49]

Ik herlas Oom Tom

‘Herlas’ ik inderdaad? Mag de volwassene, met de onverkorte en onvertaalde uitgave voor zich, dit woord bezigen tegenover het onwaarschijnlijke knaapje, dat hij eenmaal is geweest en dat zijn ontroeringen dankte aan wat, blijkens een eufemistische ondertitel, niet meer verlangde te zijn dan een ‘bewerking voor de jeugd’? Zo'n ‘bewerking’ heb ik nog pas onder ogen gehad - ach, het was bijna komisch. Ik weet nog zo goed, wat op mij destijds de diepste indruk gemaakt heeft: het halleluja-sterfbed van de kleine Eva, en ik herinner me, hoe ik een poging deed, dit aan mijn zusjes voor te lezen, maar bij de laatste woorden van de Kleine Engel (‘O, liefde, vreugde, vrede!’) in tranen uitbarstte en niet verder kon, waarna deze zusjes, misschien nog meer geroerd door mijn aandoening dan door de godzalige wijze, waarop hier gestorven werd, in haar nachtponnetjes zaten te blaten van verdriet. Al met al een familietafereeltje, dat de goede schrijfster deugd zou hebben gedaan, want ze was zelf nogal weekhartig. Oom Tom, Robinson, Don Quixote, Gulliver - ze staan in het Pantheon van onze beste kinderherinneringen; hoe komt het

[p. 50]

dat het juist zoveel figuren uit boeken voor grote mensen zijn? Men herleest en men schift, a wiser and a sadder man. Oom Tom komt er bekaaid af. Juist die gestalten, die het onwaarschijnlijke knaapje (zie boven) het meest ‘deden’, hebben mij thans niets meer te zeggen: Oom Tom en Kleine Eva. Ik herlas, snel en soms alinea's-gewijs en ik begroette de dood van de Kleine Engel, eens zo argeloos beweend, alleen maar dankbaar als de opruiming van een lastige versperring op weg naar het slot van een eindeloos schijnend verhaal.

En Oom Tom, die pathetische, suikerzoete ellendeling? Ik gaf er mij voor het eerst rekenschap van, hoe weinig de schrijfster in haar vele woorden over de man meedeelt, hoe onmogelijk het b.v. is zijn leeftijd te bepalen en welk een onnozel stukje decor de hele ‘negerhut’ eigenlijk vormt. Toevallig herlas ik enige weken hiervoor ‘David Copperfield’ en de vergelijking valt toch wel heel erg ten nadele van Harriet Stowe uit. En dan nog niet eens, omdat zij in verhaaltechniek en karaktertekening de mindere van Dickens is, al is dat natuurlijk belangrijk. Er is echter iets anders. Ook Dickens heeft zijn figuren van fondant, in dat ene boek liefst maar drie tegelijk, Dora, Agnes en Emily, een trits, zo onuitstaanbaar sekseloos, zo Victoriaans braaf, om de lezer op de vlucht te jagen, ware er niet na de lectuur het onberedeneerde, maar geenszins onbehaaglijke gevoel, dat er achter de man, die met dit fabelachtige talent deze wezens heeft gecreëerd, een interessante persoonlijke problematiek moet schuilgaan. Harriet Beecher Stowe is echter helemaal binnen haar boek: een ruimdenkende, verstandige, maar wat overgevoelige vrouw. Zo ondankbaar reageert de boekenlezer...

Misschien komt men tot de juiste waardering van de schrijfster, wanneer men haar werk herleest als historisch document. Dan valt het toch wel weer mee. Als het dan een poppenkast is, kan zij haar poppen heel behoorlijk laten spreken; er zijn een paar zeer goede dialogen, zoals het in mijn ‘bewerking voor de jeugd’ weggelaten gesprek tussen den ontvluchten mulat George Harris en zijn voormaligen patroon (Hoofdstuk XI). Hier en daar ontbreekt de humor niet, een ietwat zware, verbale, erg nètte hu-

[p. 51]

mor; iets van de sfeer van het huis van St. Clare, van de plantage van Legree vermogen wij na te voelen, niet veel, iets. Tenslotte is het niet aan zijn literaire kwaliteiten, dat dit werk zijn fabelachtige succes dankt. Het is het boek, dat duidelijk, in onopgesmukte, klare taal, uitsprak, wat in millioenen hanen leefde: dát de slavernij moest verdwijnen. Voor millioenen betekende deze tendensroman de oproep tot verdediging van de menselijke waardigheid, allerwegen en overal, en zo sterk waren zijn echo's dat een ontslagen bestuursambtenaar, op zoek naar de literaire gietvorm voor zijn gevoelens en gedachten, uitsprak, dat hij ‘de Nederlandse Beecher Stowe’ wou worden, niet vermoedend, dat het hem beschoren was Multatuli te zijn.

Indien ons iets nog in het Amerikaanse werk bekoort, dan is het zijn geest van ‘fair play’. Het doet een onweerstaanbare aanval op de Zuidelijke planters, maar wel nimmer is aan beklaagden zoveel recht gedaan als hier. De kortzichtigste uitspraken over de slavernij komen uit de mond van Miss Ophelia, een vrouw uit het Noorden. De beul, de moordenaar van Oom Tom, is uit het Noorden. De verstandigste, sympathiekste taal over het vraagstuk laat de schrijfster spreken door St. Clare, een slavenhouder uit het Zuiden. Er loopt geen aardrijkskundige scheidingslijn tussen goed en kwaad; er is alleen algemene, gemeenschappelijke schuld.

Niettemin riep het boek juist in dit Zuiden de hevigste weerstanden in het leven, weerstanden die thans, een kleine eeuw later, nog hun nawerking doen voelen. Men besefte daar beter dan waar ook, dat de komende strijd niet alleen de kwestie van de slavernij tot inzet had, dat hij in wezen een botsing betekende tussen twee maatschappijvormen, tussen een stelsel, dat op de negerslavernij en een dat op de loonslavernij berustte. Men wilde zich niet de betichting van immoraliteit en wreedheid laten welgevallen en het waren nog niet de slechtste Zuidelijken, die hun aanklagers verwezen naar de toen ook al zo gangbare aanbidding van Griekenland, van dat onovertroffen gemenebest van Pericles, Socrates, Plato, Sophocles en Phidias, van een cultuur, die tenslotte berust had op een slavenexploitatie, heel wat harder dan die bij de Mississippi.

[p. 52]

Iets daarvan had de schrijfster zelf wel ingezien. Zo zegt St. Clare: ‘De slavenhouder kan zijn weerspannigen slaaf met de zweep doodslaan; de kapitalist kan hem laten doodhongeren .... beiden exploiteren een groep menselijke wezens ten bate van een andere groep.... vele slaven zijn er beter aan toe dan een grote bevolkingsklasse in Engeland.’ Nog meer had zij gezien, ja, voorzien: dat de migratie van de neger uit het Zuiden naar het Noorden, geen oplossing zou brengen. Tot op de letter is haar voorspelling uitgekomen, dat dit Noorden dien neger volstrekt liefdeloos zou ontvangen en hem het kleinste aandeel aan zijn maatschappelijke en culturele verworvenheden zou weigeren. Terecht laat zij een man uit het Zuiden zeggen: ‘Jullie in het Noorden winden je op over het onrecht, dat wij de neger aandoen, maar jullie walgen van hem als van een slang of van een pad’. De twintigste eeuw heeft wel bewezen, hoe goed zij geprofeteerd heeft.

‘Niemand kan Oom Tom lezen en niet geloven aan de erfzonde’. Aldus een anonieme inleider tot de door mij gelezen uitgave van 1852. In onze taal overgezet betekent dit, dat de schrijfster eigenlijk geen uitweg ziet. En dat is ook wel zo. Zij laat de familie Harris een toevlucht zoeken in... Liberia en ik vrees, dat Eliza, tewerkgesteld op de plantages aldaar, wel eens de wens zal hebben uitgesproken, dat ze toch indertijd maar omgekomen was tussen de ijsschotsen van de Ohio. De schrijfster vestigt welbeschouwd haar hoop op een toeneming van het besef van Christelijke naastenliefde, een weinig opgewekt program. Hoeden wij ons echter voor zelfoverschatting. Wij hebben tenslotte ook maar heel bescheiden moeten leren, wat groteren ons hebben voorgehouden ten aanzien van de oplossing van dit vraagstuk. ‘Een neger is een neger, maar onder bepaalde omstandigheden wordt hij een slaaf’; wij mogen Harriet Beecher Stowe niet verwijten dat zij dit woord van Karl Marx niet heeft gekend, en, in die richting de oplossing zoekend, niet de verandering dier ‘bepaalde omstandigheden’ heeft gepropageerd. Het is bovendien de contemporaine praktijk, de werkelijkheid van alledag, welke ons leert, dat

[p. 53]

de tegenwoordige maatschappijvorm die oplossing niet verschaffen kan; het is de theorie van onze grote voorgangers, welke ons met de hoop vervult, dat het socialisme hier genezing kan brengen. Gedenken wij inmiddels met eerbied de vrouw, die zo raak en radicaal, zo dapper tevens met dit vraagstuk aan het wereldgeweten heeft geappelleerd en die een bescheiden, maar verzekerde plaats heeft verworven onder de strijders der mensheid tegen onderdrukking en waan!