| |
| |
| |
Voorwoord.
In onze Nederduitsche familjen was het, in vorige tyden, een algemeen gebruik, zoo wel onder de edelen als onder de bemiddelde burgery, nauwkeurig in een soort van handboek al wat in den dagelykschen huiskring van eenig belang voorviel, optenemen. De huisvader onderhield alzoo een soort van memorieboek, gewoonelyk in de ryke en aenzienelyke huizen met teekeningen, wapens, allerhande versiersels, ja ook wel met verzen en spreekwoorden opgeluisterd, kostelyk ingebonden en van vergulden of zilveren sloten voorzien.
Soortelyke dagboeken die van vader tot zoon, als een deel van het voorvaderlyke erfgoed, overgingen en met eerbied door den oudsten vertegenwoordiger van den stam werden bewaerd, vervatte de belangrykste voorvallen van het alledaegsch leven; daerin werden aengeteekend de huwelyken, de geboorten, de sterfgevallen, die de grondstof uitmaekten van dusdanige memorandums. Verder stipte men daerby nog met zorg aen, wanneer meester Jan, geestelyke ge- | |
| |
worden zynde, zyn eerste mis las; wanneer jonker Pieter naer het leger was vertrokken, of mynheer Pauwel den koophandel aenvaerd had, ontrent welken tyd Anneken in het klooster der Ryke-Klaren of Mariken in de Grauwe Zusters was geprofest; in welke school de kinders het latyn of het fransch waren gaen leeren; men beschreef er het doopsgeschenk aen Trienken door haer peter gegeven; men maekte gewag van het opbouwen of afbreken van het eene of andere deel van de voorvaderlyke woonst, van de ziekten die de kleinen hadden onderstaen, van de reizen door de leden der familje by den vreemden ondernomen voor koophandel of andere aengelegenheden; met éen woord al de wisselvalligheden die een eenvoudig, welstellend en vreedzaem huisgezin overkomen, kwamen daerin voor, kortbondig afgeschetst en zonder aenspraek op letterkundige sierelykheid of verhevene styl.
Als men een dagboek van dien aerd en van eene zekere oudheid onder de oogen heeft, schynt ons om zoo te zeggen, het huislyke verleden der voorouders te herleven; ja, men hoort er byna de afgestorvene geslagten ademen en spreken; onbewimpeld komt daer alles te voorschyn. Hier treft men deugd, verworven roem, en door eerelyke middels bekomene fortuin aen; daer ontmoet men ongelukkige ondernemingen, familje rampen, pynelyke wederwaerdigheden, ja, misslagen en dwalingen, al wat het nageslagt tot les en voorbeeld kan strekken en eene soort van zedeleer uitmaken, zyn daerin zorgvuldig aengeteekend. Zinspreuken,
| |
| |
spreekwoorden en korte godsdienstige vermaningen onderbreken van tyd tot tyd den opstel en bezorgen het dagboek om zoo te zeggen den karakteristieken stempel van den tyd.
Voor onze verlichte, doch dikwyls verwaende eeuw, waer de middels van bekendmaking door de drukpers zoo vermenigvuldigd zyn en alles door de dagbladen in het openbaer wordt gebragt, schynt die al te drooge opsomming van dagelyksche daedzaken wat beuzelachtig en kleingeestig. Trouwens heden is men wereldburger eer men tot jaren van verstand is gekomen, en by vele vezelt het huislyk leven zoo wat uit een.
Men zal echter met ons bekennen dat in een tydvak van eenvoudig geloof en burgerlyke zedelykheid, zulke handboeken, van vader tot zoon, nauwkeurig, jaren lang, onderhouden, eene nieuwe getuigenis opleveren van den prys die onze voorouders den familjegeest wisten te hechten.
's Schryvers inzicht was meest al, het nakomelingschap daerin voor oogen te zetten dat, wat er ook in den huiskring of in het openbaer leven gebeurt, geluk en ongeluk, alles door God wyselyk wordt beschikt, ja, dat men in alle omstandigheden van het bestaen zyn betrouwen in de Voorzienigheid behoeft te stellen; lessen en voorbeelden, zie daer het zedelyke doelwit dat de opstellers van zulke dagboeken, zonder het misschien te weten, zich voorstelden.
Het grootste getal nogtans dezer handschriften bepaelt zich niet tot het aenstippen der daedzaken van den
| |
| |
familjen-kring; vele teekenen ook gelyktydig de gebeurtenissen aen in het land of in de stad voorgevallen. Dan maken zulke dagboeken eene echte kronyk uit, des te meer door waerheids-geest gekenschetst, daer de schryver, zonder versiersels, zonder verbloeming en los weg, hetgeen hy gehoord of gezien heeft, opneemt, alleenelyk bezield met het gedacht van de geheugenis van een belangryk feit te bewaren.
Soortgelyke kronyken of Ephemeriden hebben voornamelyk eene geschiedkundige waerde, als het een tydstip van staetkundige woelingen en onwenteling geldt. Doorgaens is het zoo gesteld met die menigvuldige handboekjes of memorandums, gedurende de schrikkelyke onrusten onder Philips II, opgesteld. Zulke historische bronnen worden gretig geraedpleegd, omdat de huisvader die ze verzamelde, allerbest in zyn schryven de gedachten terugkaetst van het onstuimig midden waerin hy werkzaem was. Zyn dagboek, hoewel ver in de vorige eeuwen klinkende, is eventwel de echte weêrgalm van de destyds heerschende gezindheden en in omloop zynde gedachten, men vindt er de menschen naer de natuer geschetst.
Het dagboek van Jan De Pottre, dat wy heden uitgeven, draegt hoofdzakelyk dezen stempel. Gewis heeft deze kortbondige kronyk de waerde niet van eene regelmatige geschiedenis, maer de talryke byzonderheden die de schryver over dit akelig tydstip uitbrengt, zoowel over persoonen als over daedzaken, verdienen door den historieschryver der Spaensche
| |
| |
dwingelandy en der godsdienstige beroerten gedurende de XVIe eeuw ten onzent des te meer in aenmerking te worden genomen, daer De Pottre een trouwe katholyke was gebleven.
De schryver, zoo wy hem uit zyn dagboek kunnen beoordeelen, schynt ons juist de man geweest te zyn die den patriot of vaderlander van dien tyd in onze steden verbeeldt: innige haet voor het vreemde juk, verknochtheid aen vaderland en voorouderlyke godsdienst, afkeer voor de nieuwigheden door de Hervorming ingevoerd, mistrouwen zoowel voor Philips II als voor Willem-den-Zwyger, wier politieke aenslagen Vlamingen en Brabanders op de hoede hielden, zie daer toenmaels de heerschende gevoelens onder den burgerstand in de Zuid-Nederlandsche provincien!
Tot nu toe hadden wy geleerden, monniken, priesters, edelmans, die de geschiedenis der Beroerten hadden opgesteld, er ontbrak ons nog een opsteller van die gebeurtenissen die de zaken meer uit een stoffelyk dan uit een staetkundig of zedelyk oogpunt beschouwen zou, met een woord een schryver uit de burgery: dezen hebben wy nu in Jan De Pottre, een geboren Brusselaer, ontmoet.
Wie was die Jan De Pottre? Welke waren zyne maetschappelyke betrekkingen, zyn toestand in de Brusselsche bevolking?
's Mans levensbeschryving behoeft men geheel en al in zyn Dagboek te zoeken, daer hy geene hoegenaemde beroemdheid des tyds schynt genoten te hebben. De
| |
| |
schaersche byzonderheden die zyn leven aengaen, zyn hier en daer, in het schryven zyner kronyk, aen zyne pen ontsnapt. Want De Pottre, hoewel hy een welstellende burger schynt geweest te zyn en in het stedelyk bestuer van Brussel werkzaem was, had geen der minste hoedanigheden van eenen schryver. Hy was zelfs een man zonder kennissen, eenvoudig, dikwyls bygeloovig, doch van eenen regtschapen en deugdzamen aerd.
Wy zullen die kortbondige inlichtingen samentrekken om er eene levenschetst van te maken.
Jan De Pottre was zoon van Antonius, gebortig van Mechelen, en van Margareta Van Assche. Hy kwam te Brussel ter wereld den 14 Mei 1525. Zyne ouders dreven den koophandel, en korts na de dood van zyn vader, die in 1549 overleed, nam hy het zelfde vak aen, doch liet weinige jaren daerna, namentlyk in 1557 den koophandel varen, om een huis te betrekken dat hy op de Kaes-markt kocht.
Den 30 November 1549 huwde hy met Magdalena Trysens, by wie hy vyf kinderen verwekte, waervan de oudste, Jan geheeten, later priester werd. Een ander zoon, Pauwel genaemd, deed zyne rechterlyke studien te Leuven.
Jan De Pottre had ook eene zuster, met name Margareta, die nonne in het klooster van Jericho te Brussel, aldaer ten jare 1553 stierf.
In 1558 werd hy karitaet- of arm-meester in St Nikolaeskerk gekozen, en bleef twee jaren in die bediening.
| |
| |
Later hernam hy nog eens het koopmans-vak aen, want ten jare 1564 vinden wy hem in het ambacht der kremers of mercheniers.
Als bemiddelde burger schynt hy veel geleden te hebben van de lasten en moeijelykheden die alsdan op de brusselsche bevolking zoo hard drukten.
Ja, in het jaer 1570 was het voor zyn huisgezin zoo ver gekomen onder dat opzicht dat hy het niet meer kon uitstaen; om aen de vervolgingen en buitensporige eischen der soldaten te ontsnappen, die by hem op logement waren en hem op alle wyzen bestolen en plaegden, besloot hy zyne woonst op de Kaesmarkt te verlaten, en ging zich vestigen by meester Cools, die als kanonik van St Goedele, waerschynelyk van zulke logementen vry was. Meer dan een jaer duerde zyn verblyf aldaer.
Deze en andere door den schryver aengehaelde omstandigheden bewyzen hoe zwaer de spaensche overmeestering op het volk drukte.
Op den 26 Juny 1576 werd Jan De Pottre raedsman der stad Brussel. Niettegenstaende deze hooge waerdigheid, werd hy verpligt, gelyk de minste zyner medeburgers, op de stadsvesten alsdan de wacht op te trekken. Ja, zelfs in 1577, wanneer de bolwerken aen de Schaerbeeksche poort werden gemaekt, moesten de vier wyken van de burgery, zonder uitzondering, daeraen arbeiden; De Pottre ging er met de andere pionnieren!
Van St Jansfeeste 1579 tot St Jansfeeste 1580,
| |
| |
bekleedde hy het ambt van gezworen van het kramers ambacht: dat toen zeer quaet om dienen was!
Wanneer de Calvinisten, meester der stad Brussel zynde, alle openbare oefeningen van den roomschen godsdienst hadden verboden, werd de mis in vele huizen heimelyk gelezen. Gedurende de jaren 1580 en 1581, werd het heilige sacrificie in de woonst van De Pottre op de Kaes-markt door zyn zoon Jan, die priester was, voor magen, vrienden en geburen gedaen; het geen zyn huisgezin aen de grootste gevaren bloot stelde, want het was dan ook, gelyk ten tyde der fransche omwenteling, een ware Beslotene tyd.
Uit deze en andere aengehaelde plaetsen van zyn dagboek blykt dat De Pottre een moedige en standvastige geloovige bleef.
Hy was alsmede een dergenen die het vaderland op den rand des afgronds ziende, de rekwest van verzoening met koning Philips tegen de Calvinisten teekende. Ook werd hy uit hoofde dezer daedzaek door de nieuwe belastingen van wege de alsdan te Brussel heerschende overheid ingevoerd, zwaer getroffen, waerschynelyk om hem over zyne verknochtheid aen zyne staetkundige overtuigingen te straffen.
Dit belette niet dat hy door stads borgmeester met andere afgevaerdigd werd om de burgers gemak te verschaffen, voor 't vry bakken van het brood, eene zaek die alsdan, by gebrek aen levensmiddelen, vele beroerten en moeijelykheden te weeg bragt.
De overgave der stad Brussel aen den hertog van
| |
| |
Parma schonk de burgery eenige rust en welzyn weder; door langdurige onheilen geteisterd, kon nu iedereen regelmatig zyne zaken hernemen.
Alsdan werd De Pottre, wiens vreedzaem karakter gekend was, nog eens als gezworen van het ambacht der kramers of mercheniers aengesteld.
In hoedanigheid van Proviseur van dit ambacht, deed hy met zyne gezellen de twee autaren wyden der mercheniers in St Nicolauskerk, die door de Calvinisten waren ontheiligd geweest. Na dit tydstip treffen wy geene byzonderheden omtrent den man meer aen in zyn dagboek, waervan ook het belang sedert de overgave van Brussel, meer en meer verlamt.
Jan De Pottre stierf den 9 october 1601, oud 76 jaren.
Als schryver ontsnapt De Pottre aen alle letterkundige beschouwingen. Het is als burger, als vaderlander, dat zyn persoon alleen eenig belang oplevert. Hy bestrydt dikwyls de vreemde overmeestering met zure woorden. De mannen van de Nieuwe Religie, de Mertinisten, de Liefhebbers, gelyk hy ze noemt, haet hy als ware katholyke en valt bitter tegen hunne ongedoogzaemheid uit, terwyl hy van de andere zyde den hertog van Alva en zyn zoon Don Frederico, als het te pas komt, niet spaert; hy heet ze tyrannen en dwingelanden en werpt ze naer het hoofd het schimpwoord: Cauwau! Elders roept hy uit: alzoo dat hy groote zonde doen
| |
| |
zoude die groote deugd af zeggen zoude, van Duck d'Alve en zynen bloedraed!
Maer ook als hy zoo uitgavallen is tegen alle die werktuigen der rampen van zyn vaderland, eindigt hy altyd, zyn geheel dagboek door, met zich op Gods goedwilligheid te betrouwen; hy troost zich door geloof en onderworpenheid, gelyk het eenen echten kristenen betaemt, over de menigvuldige onheilen van zynen tyd.
Wat den tekst van het dagboek aengaet, het is allerellendigst; de zinsneden zyn meestal gebrekkig of onvolledig, de woorden dikwyls onverstaenbaer geschreven, de eigennamen zoo verminkt, dat men er altyd moet naer raden.
Van spraekkunstmatige regelen valt er niet te spreken; daervan had de brave opsteller geen denkbeeld. Zyne opmerkingen omtrent de groote gebeurtenissen van den tyd zyn kleingeestig, ja, ook soms wel belachelyk. Dan is hy alleen belangryk als hy plaetselyke voorvallen aenraekt, als hy de onlusten van de stad beschryft of over de duerte van de levensmiddelen, de armoede der bevolking, de overdaden der soldaten en krygsbenden uitweidt.
Overigens een bewys dat de Pottre geene aenspraek op letterkundige roem of taelzuiverheid maekte, blykt uit den titel zelve van het werk:
Dit es 't boec daer ick inne sehryve in 't corte datter in mynen tydt geboert es.
De man schreef gelyk men toen ter tyd te Brussel
| |
| |
dutsch sprak; ook vloeijen de woorden nog al regelmatig doorgaens uit zyne pen, naer het brusselsch dialekt uitgedrukt: ouver voor over, bourger voor borger, vint voor wint, leugens voor logens, hoef voor hof, seet voor zegt, woert voor wordt, vueren voor voeren, goendag voor woensdag, vergeert voor vergaert, enz.
Aen den tekst hebben wy dus weinige veranderingen toegebragt; de onontberelyke verbeteringen, om het verstaenbaer te maken, hebben wy ons alleen geoorlofd.
Het handschrift van De Pottre 's Dagboek berust, in de koninglyke bibliotheek te Brussel, in de verzameling der Handschriften en draegt No 15885.
Het is eigenhandig door De Pottre geschreven en bestaet uit een boekdeel in-8o, op papier van 122 bladen. Men leest op het schutblad:
Fui promotus Octobris 1558,
Vixi habitatus (sic) motibus 30 Julii 1579.
Deze twee regelen zyn van Antonius De Pottre, zynen derden zoon, die het Dagboek van zyn vader voortzette tot 3 Augustus 1602, en hier en daer eenige byzonderheden in den tekst heeft ingelast.
Men heeft het handschrift eenen franschen titel gegeven, die luidt als volgt:
De Pottre (Jean), Relations des événements de 1549 à 1602 aux Pays-Bas.
Het geschrift is doorgaens zuiver en leesbaer.
| |
| |
Het Dagboek begint eigenlyk op bl. 1. De voorstaende bladeren zyn niet gesyferd en behelsen de tafel waervan wy nota 1, bl. 10 hebben gewag gemaekt, alsook eenige tydrekenkundige bemerkingen, door Jan De Pottre opgemaekt en die van zyne bygeloovigheid getuigen.
Voor de aerdigheid van de zaek, laten wy hier die vreemde bemerkingen volgen. Nogtans maken zy eigenlyk van het Dagboek geen deel.
Item, om te weten wanneer men eene slappe winter hebben sal, soe moet men merken oft de mierren diep in deerde huer aeyeren nesten maeken. Is het niet diep dat beduet eenen slappen winter, ende ist diep, dat bediet eenen grooten winter, ende ick heb voer sertain bevonden dat waer es. Item, als die muysen, naer den oogst, in de stoppels diep nestelen; item, als in de appelen van de eyckboomen sijn wormen. Alser spinnen inne sijn dan ist pestilent weer, ende alster vlieghe inne sijn, dan is mist weer, ende cleynen winter.
Item, soe menichmaele als in de merte nevelt, soe menichmael sullender slach-reghen coemen in de soemer.
Dit sijn xxxviii perikelose daghen die vallen int jaer, die de beste mesters ende vroetste hebben gevonden bescreven in die Scriftuere, waerof hem elc mensche sculdich es te wachten eeneghe groete dinghen te begrypen, daer eenich groote cracht aen leit; worde een kint gheboren op eenich van desen daghen dat en sal niet lange leven; die in eenich van desen vorseide daghe worde begrepen in siecheden, hyne zoude niet wel moghen ghenesen.
Die eeneghen wech bestaet te doene in eenich van dese voerseiden, qualijc sal hy mogen wederkeeren.
Die eenich wijf name op eenich van desen voerseiden
| |
| |
daghen, sy selen saen moeten sceiden oft met rouwen te gader sijn, alsoe langhe als sy leven.
Soe wie bedinghe nam te doene op eenen van den voerseiden daghen, hine maecht nemmermeer volcomen, ende hier om sal hem elc mensche wachten ende begripen alle dink daer macht aen leit in dese voerseide daghen.
In de loumaent sijnder vii: de ierste, den IIIden, den IIIIden, den vijfte, den Xte, den XVte, den XIXte.
In sprokkele sijnder iii: die IIIIden, VIIIen ende XVden.
In de merte sijnder iiii: die III dach, die IIII dach, die XVte, die XXIIIte.
In april sijnder iii: den X dach, de XIte, den XXter.
In de mey sijnder vyve: die IIIde, die XVte, die XVIte, die XXde, die XXVIten.
In braechmaent sijnder iii: die IIII, die X, die XIII.
In hoymaent sijnder drie: die IIII, die XIX, de XXVIII.
In doeghstmaent drie: de ierste, den XII, den XXX.
In spelmaent sijn gheene.
In wijnmaent en sijn oock gheene.
In slachmaent sijnder drie: den V, den XVII, den XXten.
In hozemaent sijnder iiii: den VI, den VII, den XV, den XVIII.
Item, van desen voorseiden dagen es hem elc mensche sculdich te wachten naer sine maecht enich dinc te begripen daer yet vele aen leeghet.
Het was een prophete int lant van Jherusalem, gheheten Esdras, die vont in de heyleghe Scriftuere lesende, dat die ierste dach van loumaent niewe jaerdach compt.
Ende als die niewen jaerdach comt opten sondach soe sal sijn groot winter ende een droege somer ende een wayende vasten ende goet oeghst ende vele scapen ende vele honinchs ende groet volheyt van allen goede.
Als jaersdach compt opten maendach dan saelt sijn sterc
| |
| |
winter en een goede vasten en een goet wayende somer ende een couwelijc oeghst: de wolle ende honichs ghenoech en luttel scapen ende dan sellen vele ionge kinders sterven.
Als jaerdach comt opten disendach dan saelt sijn sacht winter ende een swaer vasten ende een goet oeghst ende vele fruyts ende vele wijns, ende luttel honinchs, ende vele scapen selen sterven.
Als jaersdach comt opten woensdach dan sal sijn sterc winter ende een waeyende vastene, ende een goet wayende somer ende fruyt ende wijns ghenoech ende luttel honinchs ende een goet oeghst, ende men sal vele eerten en boenen vinden op dat jaer.
Als jaersdach compt opten donderdach dan salt sijn goet winter en een wayende vasten ende een goet somere ende een goet oegst ende een goet tijt, ende vele oude lieden selen dan sterven.
Als jaersdach comt opten vridach dan salt sijn wonderlic winter ende een goet vasten ende een goet somere ende een goet oeghst ende fruyts ende wijns ghenoech ende ander goets ende vele goets sal verbliden op dat jaer ende vele lieden selen hebben een rede ende vele scapen selen sterven op dat jaer.
Als jaersdach comt opten saterdach dan salt sijn een stormende winter ende een wayende vasten ende mannen ende wiven selen alle ghezont bliven ende vele scapen selen sterven ende vele huysen verbarnen op dat jaer.
Het sijn drie daghen int jaer; ware een kint gheboren ende storft op eenich van desen daghen, het soude liggen tot doemsdaghe toe eert versmelten soude.
Dit sijn die daghen: den iersten dach van de spelmaent, den anderen den derden dach oeghstmaent, den derden den sesten dach van April.
| |
| |
Dit sijn xij vrindaghen die de Apostelen plaghen te vasten, ende die elc mensche vasten soude, want het es geschreven over waer dat elc mensche die ze vast dat hy sal weten op wat wylen dat hy sterven sal, eenen dagh te voeren, binnen dien daghe oft binnen dier nacht; men seghet over waer dat dierste vridach es in die quatertempere inde vasten, den anderen vridach es voer half vasten, den derden voer tHeilich Cruusdach in mey, den vierden voer Ascensioensdach, de vijften voer Sinxenen, den sesten een vridach na Sinxene, den sevensten voer Sint Jansdach in midden sumere, den achsten nu Sinte Pitersdach, ingaende oegst, den negensten voer onser Vrouwen half oegst, den tiensten voer half september, vien voer Alderheiligenclach, den xijen voer tHeilichs Cruisdach in spelmant.
Onmiddelyk na deze voorloopige aenteekeningen, volgt het Dagboek dat wy uitgeven.
Gent 20 july 1861.
Bn de St Genois.
|
|