Der minnen loep. Derde boek

[p. 57]

Tekst en toelichting

[p. 58]

Verantwoording bij de kritische tekst

Aan de editie ligt ten grondslag de tekst uit de codex 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 128 E 6. Het derde boek van Der minnen loep vindt men daar op F. 172 R, a 1 - F. 179 R, b 5. Daarnaast hebben wij de tekst geraadpleegd zoals deze voorkomt in het handschrift Leiden, Universiteitsbibliotheek, Ltk. 205, F. 164 R - F. 190 R.

Bij de translitteratie hebben wij knopen moeten doorhakken. Dat was niet altijd eenvoudig. Met name het verschil tussen wat wij zouden kunnen aangeven met ‘lange ij’ en ‘Griekse y’ is dikwijls onduidelijk. Het onderscheid zit in de vorm van het teken, niet in de aan- of afwezigheid van puntjes boven de letter. Bij de ‘lange ij’ staan de twee ‘stokken’ van het teken min of meer parallel, bij de ‘Griekse y’ staat de rechtse ‘stok’ in principe veel schuiner (van rechts boven naar links onder). Beide tekens lijken dus inderdaad sterk op onze ‘ij’ en ‘y’. De kopiist echter heeft zich geen zorgen gemaakt over de problemen die twintigste-eeuwers eventueel met zijn handschrift zouden kunnen krijgen: de twee vormen liggen soms zeer dicht bij elkaar. Overigens is het de vraag of hier geen schijnprobleem ligt, want het lijkt erop, dat het gaat om twee vormen (figurae) van hetzelfde teken (signum). Omdat daar echter geen zekerheid over bestaat en omdat een lezer van nu geen problemen zal hebben met ‘ij’ of ‘y’, hebben wij afgeschreven wat er naar ons oordeel stond. Alle aarzelingen hebben wij opgenomen in de lijst Tekstkritische aantekeningen achter de tekstuitgave.

De ‘i’, ‘I’, ‘j’ en ‘J’ hebben wij overgenomen zoals ze in het handschrift staan. Ook hier hebben wij onzekerheden vermeld in de Tekstkritische aantekeningen. De ‘u’ en ‘v’ zijn aangepast aan het moderne gebruik. Dit ter wille van de leesbaarheid. Als de ‘w’ onze ‘u’-klank representeert hebben wij ‘uu’ afgeschreven. Afkortingen hebben wij stilzwijgend opgelost.

Een probleem was ook de woordscheiding. Niet altijd is duidelijk of men met één dan wel met twee woorden te doen heeft. Wij moesten beslissen maar onze vraagtekens staan in de Tekstkritische aantekeningen.

Afgezien van de grote lombarde aan het begin komen er in de tekst nog zestien lombarden voor. Twee ervan zijn twee regels hoog, de overige drie. Op de plaatsen waar de lombarden voorkomen, hebben

[p. 59]

wij de tekst laten inspringen. De grote lombarde aan het begin hebben wij enigszins ‘nagebootst’.

Er behoefden slechts weinig emendaties te worden aangebracht. Men vindt de verantwoording van de emendaties in de Tekstkritische aantekeningen op p. 134-137.

Voor het hoofdlettergebruik hebben wij ons laten leiden door de voorschriften uit de Woordenlijst van de Nederlandse taal (samengesteld in opdracht van de Nederlandse en de Belgische regering. 's-Gravenhage, 1954). Over het antwoord op de vraag ‘Wat doen we aan het begin van elke versregel?’ kon de werkgroep het moeilijk eens worden. Uiteindelijk is besloten iedere versregel met een hoofdletter te laten beginnen.

Wat de interpunctie betreft, het volgende. Ieder die zich wel eens op een historische tekst heeft gestort om deze van een moderne interpunctie te voorzien, weet, hoe arbitrair een beslissing keer op keer uitvalt. Hoewel wij iedere komma de revue hebben laten passeren, maken wij ons geen illusies: op veel plaatsen had het natuurlijk anders gekund.

De toelichting op de oneven pagina's bevat voornamelijk woordverklaringen, maar wij hebben niet geaarzeld soms hele verzen of zinnen te vertalen. Daarbij hebben wij ernaar gestreefd eerder de zin dan de woordelijke vertaling van het Middelnederlands te geven.

Staat in de toelichting een streepje (-) tussen twee Middelnederlandse woorden, dan is het weggelatene méé vertaald, staan er drie puntjes (...), dan is dat niet het geval. Verder hebben wij gepoogd de toelichting op de oneven bladzijden zoveel mogelijk synoptisch met de versregels op de even bladzijden te presenteren. De mogelijkheden van een schrijfmachine zijn echter beperkt.

En dan nog dit. Bij de bewerking van de tekst is het ons opgevallen hoe precies Leendertz indertijd bij zijn editie van Der minnen loep te werk is gegaan. Wij zijn het niet altijd met hem eens, maar hebben hem slechts een enkele keer echt op een fout kunnen betrappen. Wij willen hier openlijk nog eens onze bewondering voor deze negentiende-eeuwse filoloog uitspreken, ondertussen hopend dat onze acribie de zijne benadert.

[p. 60]

Tekst en toelichting

⁺ Die scriven soude int openbaer¹
Dat elken menschen te wille waer,²
Die soude vro op moeten staen.³
God en heeft so nye ghedaen⁴
Dat allen menschen wel ghenoechde.⁵
Dat Hi na sinen wille voechde⁶
Dat en ghenoechde den menschen nye.⁷
Dat vintmen wael in Genezie⁸
Ende in Moyses ander boecken.⁹
Wat woud icket dan verzoucken¹⁰
Elken mensche te wille te spreken!¹¹
Die sorghe wil ic laten steken¹²
Ende dichten na myns selves sin.¹³
Ist dat ic yet scrive hier in¹⁴
Dat den enen of oec den anderen
Niet en ghenoecht, die mach gaen wanderen¹⁶
Ende latent anderen luden lezen¹⁷
Dien dit donct bequamelic wesen.¹⁸
Het en is niet onbequaem¹⁹
Te scriven van eer ende van schaem,²⁰
Van goede te scriven ende van quade.
Men moet van onraet ende van rade²²
Ende van ghecken bi wilen scriven²³
Ende oick van guede en van quade wiven,aant.
Op datmen deen van dander scheyde.²⁵
Men moet ymmer weten beyde,²⁶
Salmen teen voer tander kyesen.²⁷
Men mach gheen eer daerby verliesenaant.²⁸
Datmen schandelike dinghen lest.²⁹
Hoe soudmen weten welc waer tbest,³⁰
Daer en most quaet onder sijn?³¹
Waer alle dinck goet ende fijn³²
Soe en soudmen nerghent vinden quaet.³³
Mit allen dinghen dattet dus staet.aant.³⁴
Had onrecht ye gheweest doot,^35-36

+ F. 172 R a 1

1 Die scriven soude int openbaer: Wie zou willen publiceren

2 Dat: wat; te wille waer: naar de zin zou zijn

3 vro: vroeg

4 en... nye: nooit; ghedaen: gehandeld

5 Dat (met enclitische -t): dat het; wel: heel goed; ghenoechde: beviel

6 Dat: Datgene wat; na: volgens; voechde: beschikte

7 en... nye: helemaal niet

8 wael: duidelijk; Genezie: Genesis (het eerste boek van de Bijbel)

9 Moyses ander boecken: Mozes' overige boeken (nl. Exodus, Numeri, Leviticus en Deuteronomium, die, samen met Genesis, de eerste vijf bijbelboeken vormen, de z.g. Pentateuch. Zij werden Mozes toegeschreven)

10 woud: zou willen; verzoucken: proberen

11 te wille: volgens zijn wens

12 sorghe: moeite; laten steken: laten zitten

13 Ende dichten na myns selves sin: en schrijven zoals ik dat zelf wil

14 yet: iets

16 ghenoecht: bevalt; mach: kan òf mag; gaen wanderen: weggaan

17 latent (met enclitische -t): laten het; lezen: lezen òf voorlezen

18 Dien dit donct bequamelic wesen: aan wie dit nuttig (òf: welgevallig) voorkomt

19 onbequaem: ongepast

20 van: over; schaem: schande

22 onraet: onbedachtzaamheid; rade: verstand

23 ghecken: dwazen; bi wilen: soms

25 scheyde: kan onderscheiden

26 ymmer: altijd

27 Salmen: wil men; voer... kyesen: verkiezen boven

28 mach: behoeft

29 Datmen: als men; lest: leest

30 waer: zou zijn

31 Daer en most quaet onder sijn?: als er geen kwaad tussen zou zitten

32 Waer: Zou zijn; fijn: volmaakt

33 Soe: dan

34 Mit allen dinghen dattet dus staet: zo is het met alles

35-36 Had onrecht - gheen noot: Als onrecht altijd krachteloos geweest zou zijn, dan was er geen behoefte geweest aan recht

[p. 62]

 

Rechts en hadde ghesijn gheen noot.

 

Waer gheen schande so en waer gheen eer,³⁷

 

Waer gheen knecht so en waer gheen heer.aant.

 

Sal die doecht hoghe staen,³⁹

40

Diltheit moeter onder gaen.⁴⁰

 

By onghevoeghe kentmen tghevoech.⁴¹

 

Den verstandelen ist ghenoech⁴²

 

Gheseit mit corten overlope.⁴³

 

Ic en hebbe des ghenen hope,⁴⁴

45

⁺ Dat ic dit wercskijn sal volbringhen,

 

Onghestraft van zonderlinghen⁴⁶

 

Menschen die van wille sijn.⁴⁷

 

Nochtan so meynt die redene mijn⁴⁸

 

Van ongheoerlofder vulre minnen⁴⁹

50

Te spreken ende van wat sinnen^50-51

 

Dat menschen voertijts hebben gheweest.

 

Die vander quader niet en leest^52-53

 

Die en weet niet wat die goede is

 

Ende sal hi sgoets werden ghewis,⁵⁴

55

Soe moet hi ymmer tquade kennen

 

Ende schuwent dan mit allen sinnen.⁵⁶

 

Hoe salmen weten der minnen macht,^57-58

 

Men en moet eerst weten hoer gheslacht,

 

Hoe menich vierndeel dat si heeft⁵⁹

60

Ende hoe elc van vieren leeft?⁶⁰

 

Dat moetmen weten by minen vermoede.⁶¹

 

Dat quade woent vaste bijden goede,⁶²

 

Die schande woenet bijder eer,

 

Onverstant woent bijder leer.⁶⁴

65

Sal goede minne werden beseten,⁶⁵

 

So moetmen wel hoer zwacheit weten,⁶⁶

 

Op datmen die mit naersten scuwe⁶⁷

 

Ende hoer doecht vaste truwe.⁶⁸

 

Minne die ongheoerloft heet⁶⁹

70

Heeft ghewrocht wel menich leet.⁷⁰

37 Waer: Bestond er; so: dan

39 Sal die doecht hoghe staen: Wil de deugd in ere zijn

40 Diltheit moeter onder gaen: dan moet er kwaad ónder zitten (waar de deugd tegen afsteekt)

41 By onghevoeghe kentmen tghevoech: Door het ongepaste kent men wat gepast is

42 Den verstandelen: Tot de verstandigen

43 mit corten overlope: met een korte uiteenzetting

44 des: wat dat betreft

+ F. 172 R b 1

46 Onghestraft: zonder aanmerkingen; zonderlinghen: bepaalde

47 van wille: kwaadwillig

48 Nochtan so meynt die redene mijn: Desondanks is mijn verstand van plan

49 vulre: schandelijke

50-51 van wat sinnen - hebben gheweest: van wat voor gemoedsgesteldheid mensen vroeger zijn geweest

52-53 vander quader en die goede slaan terug op minnen in r. 49

54 sgoets werden ghewis (ghewis werden + genitief): op de hoogte raken van het goede

56 mit allen sinnen: met alles wat in hem is

57-58 Hoe salmen weten - hoer gheslacht: Hoe kan men de macht van de ‘minne’ kennen, als men niet eerst haar afkomst weet?

59 menich: veel; vierndeel: kwartier (de term is ontleend aan de genealogie; een kwartier wijst iemands afstamming van vaders- of moederszijde aan)

60 van vieren: van die kwartieren; leeft: zich manifesteert; (in de verzen 57-60 wordt dus gezegd: je bent pas op de hoogte van de macht van de liefde, als je alles heel precies van haar weet)

61 by minen vermoede: naar mijn mening

62 vaste: steeds

64 Onverstant: domheid; leer: geleerdheid

65 Sal: Wil; goede minne: dat is de ‘minne’ waaraan boek II van Der minnen loep is gewijd (vgl. hoofdstuk 2 van de ‘Inleiding’); beseten: verworven

66 So: dan; wel: heel goed; zwacheit: zondige kant (van de ‘minne’)

67 mit naersten: naarstig

68 Ende hoer doecht vaste truwe: en steeds trouw kan blijven aan haar deugdzame kant

69 heet: genoemd wordt

70 ghewrocht: veroorzaakt; wel menich: zeer veel

[p. 64]

 

Si is in allen graden quaet,⁷¹

 

Daer om ist recht datmense haet.⁷²

 

Twaer oeck schade ende yammer groot,^73-76

 

Waer si niet arm ende ghinghe om broot,

75

Want waer si rijck, sy schendet al

 

Dat is off ymmer wesen sal.

 

Si sijn doch alle vermaledijt⁷⁷

 

Van Goeds monde, des seker zijt,⁷⁸

 

Die sulker minne ye gheploghen⁷⁹

80

Ende al die daer om al smarte doghen.⁸⁰

 

Want wye dat sulke minne drecht⁸¹

 

Die verboert sijn lijff mit recht,⁸²

 

Als God selver ons doet weten.

 

Het en sal doch ghene minne heten,⁸⁴

85

Want het is een duvelye.⁸⁵

 

Doch is sy van manieren drye:⁸⁶

 

Die eerste is onsprekelike;⁸⁷

 

⁺ Dander is bekant dier ghelijck;⁸⁸

 

Die derde is sondich ende quaet,⁸⁹

90

Mer natuer werct die daet.⁹⁰

 

Die eerste is der naturen teghen,⁹¹

 

Daer om soe heeftse God versleghen⁹²

 

Menich ende menigherhande⁹³

 

Mit vier, mit sulfer ende mit brande.⁹⁴

95

Vijff steden dede Hi versincken,⁹⁵

 

Om datmens langhe soude ghedincken⁹⁶

 

Ende anxte draghen voer die plaghe.⁹⁷

 

Nochtan so doetmense alle daghe

 

In Ytalyen openbaer⁹⁹

100

Ende en achten der schanden niet een haer.¹⁰⁰

 

Die sonde laet ic staen bezyden,

 

God billic en souds niet lyden.¹⁰²

 

Die valsche luden, die vule honden,¹⁰³

 

Leven meest in sulker zonden¹⁰⁴

105

Ende en schamen hem des niet:¹⁰⁵

71 in allen graden: in alle gradaties

72 ist recht: is het juist

73-76 Twaer oeck schade - wesen sal: Het zou ook heel treurig zijn, als ze niet zwak en behoeftig was, want als ze sterk zou zijn, dan stortte ze alles in het verderf wat bestaat of ooit zal bestaan

77 doch: immers

78 Goeds: Gods

79 Die verwijst terug naar Si in r. 77; ye: ooit; gheploghen (+ genitief): bedreven hebben

80 al smarte: volledige (helle)pijn; doghen: verduren

81 drecht: bedrijft (letterlijk: draagt)

82 verboert: verbeurt; lijff: leven (vgl. hierboven p. 24 en 26-27)

84 sal: behoort

85 duvelye: duivelse (van de duivel afkomstige) boosheid (vgl. p. 24, 25-26)

86 Doch is sy van manieren drye: Zij nu bestaat uit drie soorten

87 Die eerste: namelijk homosexualiteit; is onsprekelike: mag niet genoemd worden (vgl. hierboven p. 22-23)

+ F. 172 V a 1

88 Dander: de tweede (namelijk: de bestialiteit, zie p. 25-27); bekant: bijna; dier ghelijck: 1. daaraan gelijk; 2. mogelijk speelt Potter hier met het woord ‘dier’: ‘als van een dier’

89 Die derde: namelijk incest, zie p. 27-32; quaet: verderfelijk

90 natuer: de natuurlijke aandrift; werct: veroorzaakt

91 der naturen teghen: tegennatuurlijk

92 heeftse: -se wijst terug naar Die eerste in r. 91; versleghen: vernietigd

93 Menich ende menigherhande: vaak en op velerlei manieren

94 vier: vuur; sulfer: zwavel

95 Vijff steden: te weten: Sodom, Gomorra, Adma, Seboïm en Bela (of Soar), vgl. hierboven p. 25

96 Om datmens: Om dat: opdat, mens: men + enclitische -s (uit des, genitief van dat): men eraan (zou denken)

97 plaghe: (door God gezonden) straf

99 openbaer: openlijk

100 achten: het onderwerp van achten is men uit r. 98 (‘men’ wordt vaak als meervoud opgevat)

102 billic: met recht en reden; souds (soude des): zou het; lyden: dulden

103 namelijk de Italianen

104 meest: 1. het meest (van alle mensen); 2. grotendeels

105 hem: zich; des: daarvoor

[p. 66]

 

Ter werlt en is gheen vulre diet!¹⁰⁶

 

Wiven te slaen dat donct hem eer;¹⁰⁷

 

Die mannen schelden ymmermeer,¹⁰⁸

 

Mer sy en willen niet ten zwaerde;

110

Het sijn rechte ghieren van aerde,¹¹⁰

 

Goet te gaderen tallen tijdenaant.¹¹¹

 

Ende hongher groot daer om te lijden;

 

Hoeren nabueren oec te schenden.¹¹³

 

Dese dinghen sij doen mit ghenendenaant.¹¹⁴

115

Ende nymmermeer te spreken duecht^115-116

 

Vander wijfliker yuecht,

 

Dat hebben sy al natuerlic in.¹¹⁷

 

Onghetru so is al hoer sin.¹¹⁸

 

Si en sijn nerghent toe bereyt

120

Dan tot groter herrenscheit.aant.¹²⁰

 

Verraet, verghiffenisse, loghentael¹²¹

 

Ende roverye hebben die sale^122122-123

 

Van Ytalyen al beseten.

 

Dat en wort hem nymmermeer verweten^124-125

125

Dan alle daghen ende alle uren.

 

Daer sijn die scoonste creaturen

 

Van vrouwen diemen vinden mach¹²⁷

 

Ende waer die meest sijn int ghelach,¹²⁸

 

Daer sijn altoes die vulste mannen.

130

Tis wonder dat God van danne^130-131

 

Ymmermeer sijn toern off haelt.aant.

 

Doch si worden wael betaelt,¹³²

 

Want God plaechtse alle daghe¹³³

 

⁺ Mit menigherhande zware slaghe.

135

Sij en sijn nymmermeer, tot gheenre tijt,

 

Sonder oerloghe offte strijt:

 

Die een partye dander yaecht,aant.

 

Sy en sijn nymmermeer ongheplaecht.

 

Ten is gheen volck, dat donckt my,¹³⁹

140

Dat billicx meer te bescimpen sy.¹⁴⁰

106 diet: volk

107 hem: hun

108 schelden: 1. schelden; 2. twisten; ymmermeer: voortdurend

110 rechte ghieren: echte hebzuchtigen; van aerde: van aard

111 Goet te gaderen: bezittingen te vergaren

113 schenden: benadelen

114 mit ghenenden: vol overgave

115-116 te spreken duecht van: goede dingen te zeggen van

117 Dat hebben sy al natuerlic in: dat is hun geheel en al eigen

118 Onghetru: Trouweloos; sin: aard

120 herrenscheit: verdorvenheid

121 verghiffenisse: vergiftiging

122 die sale: het land

122-123 hebben... beseten: hebben... in bezit

124-125 en... nymmermeer... dan alle daghen ende alle uren: te allen tijde

127 mach: kan

128 die: verwijst terug naar creaturen in r. 126; int ghelach: bijeen

130-131 Tis wonder dat - off haelt: Het is verbazingwekkend dat God daarvandaan steeds meer zijn toorn weghaalt (de betekenis is niet duidelijk)

132 wael: heel goed

133 plaechtse: straft ze

+ F. 172 V b 1

139 Ten is gheen (Het en is gheen): Er is geen

140 billicx: terecht

[p. 68]

 

Ende nu willen dese onwaerde sotten¹⁴¹

 

Alle der werlt bespotten,¹⁴²

 

Dats him van aerde in gheboren.¹⁴³

 

Hier aff en willen wy niet meer horen,¹⁴⁴

145

Want die materi is hatelick.aant.^145145-146

 

Doch die vrouwen suverlick,

 

Sedich ende bequaem te minnen,¹⁴⁷

 

Maer men macher niet an winnen.¹⁴⁸

 

Si leven veel in onghemoede,¹⁴⁹

150

Dat doen dwanc, sloten ende nauwe hoede.¹⁵⁰

 

Die ander maniere van deser minnen¹⁵¹

 

En salmen oick voer gheen liefte kinnen,¹⁵²

 

Want het is een beestelic leven,

 

Dat oick niet lichtelic en is vergheven.¹⁵⁴

155

Het is in woerden ende in daden

 

Van kersten menschen te versmaden;¹⁵⁶

 

Het is den heyden bet ghelijck¹⁵⁷

 

Dan den luden van kerstenrijck,aant.

 

Want die heyden ende die honde¹⁵⁹

160

Kavelen even veel die zonde:¹⁶⁰

 

Dat is mit beesten omme te gaen

 

Ende liefden daer te legghen aen.

 

Het is hier voertijts wael gheschiet

 

Onder theydelike ghediet,¹⁶⁴

165

Want sy en houden ewe noch wit¹⁶⁵

 

Dan dat him der ghenoechden sit,¹⁶⁶

 

Dat doen sij na hoers selfs behaghen.aant.¹⁶⁷

 

Hier voertijts, in ouden daghen,

 

Alsomen inden geesten lest,¹⁶⁹

170

So heeft eens conincx dochter gheweest

 

Die Pasipeus was gheheten.¹⁷¹

 

Haer vader was Minos van Creten.¹⁷²

 

Pasypeus, dese creatuer,

 

Was van menscheliker natuer¹⁷⁴

175

So onghetempert ende blindt,¹⁷⁵

141 Ende nu: Maar nu; onwaerde: verachtelijke

142 Alle der werlt: alles en iedereen

143 him (meervoud): hun; van aerde: van nature

144 Hier aff: Hierover

145 hatelick: walgelijk

145-146 een overspannen samentrekking: men leze na vrouwen ‘sijn’

147 Sedich ende bequaem te minnen: beschaafd en geschikt om lief te hebben (of: bemind te worden)

148 Maer men macher niet an winnen: maar men kan er geen voordeel aan hebben (versieren is er niet bij)

149 onghemoede: verdriet

150 dwanc, sloten ende nauwe hoede: dwang, sloten en scherp toezicht (men kan ook lezen dwanc sloten: dwangsloten)

151 ander: tweede

152 voer... kinnen: erkennen als

154 is vergheven: wordt vergeven

156 Van kersten menschen: door christenen

157 Het is den heyden bet ghelijck: het past meer bij de heidenen

159 die heyden ende die honde: 1. de heidense honden; 2. de heidenen en de honden (mogelijk een verwijzing naar de Italianen in r. 103)

160 Kavelen: hebben deel aan; even veel: gelijkelijk

164 ghediet: volk

165 ewe noch wit: geen enkele wet

166 Dan dat him der ghenoechden sit: behalve wat hen tot genieten aanzet

167 na: volgens

169 geesten: verhalen; lest: leest

171 Pasipeus: Pasiphaë (vgl. p. 25 en 40-43, alsmede Van Buuren, Der minnen loep, p. 269 en de verwijzingen aldaar)

172 Minos van Creten: Minos van Kreta (onjuist: haar vader was Helios, haar echtgenoot Minos)

174 natuer: aard

175 onghetempert: onbeteugeld (maar met de bijbetekenis ‘heet’)

[p. 70]

 

Dat sy enen stier heeft ghesint¹⁷⁶

 

Daer sy hoer ghenuechte mede dreef.

 

Om dier vreemtheyt ic dit screeff,¹⁷⁸

 

⁺ Want het is een wonderlic dinck.

180

Altoes si bijden stier ghinc

 

In bosscher, in anger ende in weyden¹⁸¹

 

Ende plach hem schoen gras te bereyden,¹⁸²

 

Haver ende dat hem wael voede.¹⁸³

 

Dus was die stier in haren moede.¹⁸⁴

185

Gheens mannes en roecte si¹⁸⁵

 

Ende bleeff altoes den stier bi.

 

So onnatuerlic was dat wijff,

 

Dat si hoer menschelike lijff

 

Voechde tot eens bestes vrede.¹⁸⁹

190

Nu hoert wonder wat si dede.¹⁹⁰

 

Die vrouwen en sullen hem toirnen niet^191-192

 

Om dat ic scrive dat is gheschiet.

 

Al dede dat wyff ontemelike daet,aant.¹⁹³

 

Ten zwacket niet die wyflike staet.aant.¹⁹⁴

195

Off één man waer een verrader,¹⁹⁵

 

Dair om en sullen die mannen allegader

 

Sulker ondaet niet ontghelden,aant.

 

Wantmen dier ghelijc vindet selden.¹⁹⁸

 

Dese Pasipheus dede maken

200

Van houte ende van linnen laken²⁰⁰

 

Een coe, recht ghecontrafeyt,²⁰¹

 

Mit eenre coehuyt ombeleyt.²⁰²

 

Daer scickede si hoer selven in,²⁰³

 

Ghevueghet na horen vulen sin.²⁰⁴

205

Die stier die hoer so stont in waerden^205-206

 

Voer allen menschen opter aerden,

 

Bekende daer des beestes schijn²⁰⁷

 

Als off si levende hadde ghesijn.

 

Die vrouwe ontfinck daer opten pas.²⁰⁹

210

Dus plachsi daghelicx hoer ghedwas²¹⁰

176 sy... heeft ghesint: zij... haar zinnen heeft gezet op

178 Om dier vreemtheyt: Om het ongehoorde

+ F. 173 R a 1

181 in anger ende in weyden: in beemd en wei

182 bereyden: voorzien van

183 wael: goed

184 Dus: Zo; moede: gemoed

185 Gheens mannes en roecte si: Ze wilde van geen man weten

189 Voechde tot eens bestes vrede: overgaf aan bevrediging door (en/of: van) een dier

190 hoert wonder: luister naar het ongelooflijke

191-192 hem toirnen... Om dat: zich boos maken... over (dat) wat

193 ontemelike daet: een schandelijke daad

194 die wyflike staet: de vrouwelijke waardigheid

195 Off: Als; waer: zou zijn

198 dier ghelijc: iets dergelijks

200 laken: doek

201 recht ghecontrafeyt: precies nagemaakt

202 ombeleyt: er omheen

203 scickede: schikte

204 Ghevueghet na horen vulen sin: in een houding die in overeenstemming was met haar smerige bedoeling

205-206 die hoer so stont in waerden / Voer allen menschen: om wie zij meer gaf dan om alle mensen

207 Bekende daer des beestes schijn: besprong toen het nagemaakte beest

209 ontfinck... opten pas: werd direct bevrucht

210 Dus: Zo; ghedwas: krankzinnige hartstocht

[p. 72]

 

Mitten stier also te driven

 

Ende plach van steets by hem te bliven,aant.²¹²

 

Tot datsi der vrucht ghenas,²¹³

 

Dat boven als een mensche was

215

Ende beneden als een stier

 

Ende wort een gruwelic, groot dier,^216-218

 

Als ghi hier voer wael hebt ghehoirt,

 

Dattet menighen man heeft ghemoert.

 

Mar Thezeus ghinc hem aen²¹⁹

220

Bijder hulpe van Adriaen²²⁰

 

Ende heeftet ter doot ghebracht.

 

Dit was een wonderlike iacht²²²

 

Die dit wyff int harte droech,

 

⁺ Doe si hoer mitten stier besloech.²²⁴

225

Hadde die duvel niet ghedaen,aant.

 

Sy en haddes nymmermeer bestaen,²²⁶

 

Maer twas al een duvelye:²²⁷

 

Hoerre goden ende heerscappie^228-232

 

Ende alle datsi bedreven,

230

Daer was die duvele bi bescreven.

 

Die afgoden regierden trijcke,

 

Daer om leefden si ghemeenlike.

 

Ic hope dat huden opter vaert²³³

 

Nyemant en is van sulker aert.

235

Oft God wil, so en isser nu ter tijtaant.^235-236

 

Die leven mach in sulker vyt,

 

Ten waer alleen in heydenisse,²³⁷

 

Die en staen niet in onse lesse,²³⁸

 

Want si en houden ewe noch wet²³⁹

240

Dan een yghelic hem selven set,²⁴⁰

 

Anders dan si afgoden eeren²⁴¹

 

Daer die duvelen in regneren.²⁴²

 

Daer na leven si ghemeenlick,²⁴³

 

Want si sijn doch beestelic

245

Ende van beesten moetmen walaant.²⁴⁵

212 van steets: steeds

213 der vrucht ghenas: van de vrucht (het kind) beviel

216-218 Ende wort - heeft ghemoert: en (het) werd een gruwelijk, groot dier, zoals u hiervoor wel hebt gehoord, dat het namelijk menige man heeft vermoord. (Dat verhaal is verteld in Boek I, 1392-1403.)

219 Thezeus: Theseus (de man die met hulp van Ariadne de Minotaurus versloeg); ghinc hem aen: ging hem te lijf

220 Adriaen: Ariadne

222 iacht: hartstocht

+ F. 173 R b 1

224 hoer mitten stier besloech: zich met de stier afgaf

226 haddes... bestaen (bestaen + genitief): had het... gewaagd

227 duvelye: duivelse boosheid (vgl. hierboven p. 25-26)

228-232 Hoerre goden - leefden si ghemeenlike: hun goden en halfgoden en alles wat dezen bewerkstelligden, dat gaf het beeld van de duivel te zien. De afgoden bestuurden het (heidense) rijk; daarom leefden de heidenen verdorven. (Vgl. hierboven p. 25-27 en hierna vers 241-242.)

233 huden opter vaert: tegenwoordig

235-236 Oft God wil - in sulker vyt: Als God het wil, dan is er nu niemand die op zo'n manier kan leven

237 Ten waer: tenzij; in heydenisse: bij de heidense volken

238 Die en staen niet in onse lesse: Die gedragen zich niet overeenkomstig onze wet

239 ewe noch wet: geen enkele wet

240 Dan: dan (die); set: stelt

241 Anders dan: behalve dan dat

242 Daer: waar; regneren: heersen. (Vgl. de aant. bij vers 228-232.)

243 Daer na: Volgens die (wetten); ghemeenlick: verdorven

245 moetmen wal: móet men wel

[p. 74]

 

Spreken beestelike tael.

 

Alsmen van sulker leliker aert²⁴⁷

 

Spreect, wort elck man vervaert²⁴⁸

 

Ende hem gruwet altoes daer voren.

250

Daer om soe en scatet niet te horen,²⁵⁰

 

Op dat die mensche in sinen moede²⁵¹

 

Daer voer draghe starcke hoede.

 

Want al hope ic dat des nyet en es,²⁵³

 

So salmen ymmer duchten des,²⁵⁴

255

Off die mensche woude tondeghen,²⁵⁵

 

Want die menscheit is gheneghen

 

Tot alre quaetheit ende sonde.

 

Dat sprac God selver mitten monde,^258-260

 

Doen Hi Noë te maken beval²⁵⁹

260

Den arck ende doomde der werlt al.²⁶⁰

 

Wy sijn al van eenre roede,²⁶¹

 

Mer elck van sonderlinghen bloede;²⁶²

 

Al leven wy onder eenre zonnen,

 

Der luder sinnen sijn van menigher konnen.²⁶⁴

265

So was die onghehuyr Farssanaant.²⁶⁵

 

Van natueren een ghemelic man.²⁶⁶

 

⁺ Van sinen onreynen aerde²⁶⁷

 

Sal ic u segghen die ghevaerde.²⁶⁸

 

Inder wildernissen van Cartagen^269-308269

270

So woende, in voerleden daghen,

 

Van Hanibals gheslachte een man,

 

Van goeden rijck, ende hiete Farssan.²⁷²

 

Dese hadde een hinde vercoren

 

Ende den goden hadde hi ghezworen,

275

Dat hi met anders ghene wiveaant.

 

En soude leven in sinen live.²⁷⁶

 

Des dreven die goden feesten,²⁷⁷

 

Want het waren bose gheesten,²⁷⁸

 

Dien dair mede wael gheholpen was.²⁷⁹

280

Waer hi bleef op enighen pas,²⁸⁰

247 sulker leliker aert: zo'n stuitende manier van doen

248 vervaert: ontsteld

250 scatet: schaadt het

251 in sinen moede: in zijn geest

253 des nyet en es: daarvan (nl. van de bestialiteit) niets voorkomt

254 duchten des: daarvoor vrezen

255 Off die mensche woude tondeghen: in geval de mens het slechte pad op zou willen gaan

258-260 Vgl. Genesis 6:1-19 en 7:1-24

259 Noë: Noach

260 doomde: verdelgde

261 Wy sijn al van eenre roede: Wij hebben allemaal dezelfde afkomst

262 van sonderlinghen bloede: van verschillende familie

264 Der luder sinnen sijn van menigher konnen: de verlangens van de mensen zijn van allerlei aard

265 onghehuyr: beestachtige

266 ghemelic: zonderling

+ F. 173 V a 1

267 onreynen aerde: onkuis handelen

268 die ghevaerde: het verhaal

269-308 Vgl. hierboven p. 42-43 en 46

269 Cartagen: Carthago

272 Van goeden rijck: rijk aan bezittingen

276 live: leven

277 Des: Daarom; dreven... feesten: verheugden zich

278 Vgl. de aantekening bij vers 228-232 en zie vers 241-242

279 Dien dair mede wael gheholpen was: die daarmee goed geholpen werden (nl. omdat hij zichzelf in het verderf stortte) (?)

280 Waer hi bleef op enighen pas: Op welke plaats hij zich ook bevond

[p. 76]

 

Daer was die hinde hem altoes bi,

 

Wanneer hi ruste so ruste si.

 

Enen halsbant van finen goude²⁸³

 

Als een coninck hebben soude,

285

Hadde hi hoer om den hals doen maken.

 

Daer an so had hi vast doen haken

 

Een gulden ketten, te maten lanck,²⁸⁷

 

Daer hi die beeste mede dwanck.²⁸⁸

 

Hi placher natuerlic bi te sijn,²⁸⁹

290

Des dede hi enen quaden fijn.²⁹⁰

 

Op een tijt was hi opghestaen

 

Ende soude met haer spacieren gaen²⁹²

 

Inden woude, daer twas wilt²⁹³

 

Ende bij wilen die jagher hilt.aant.²⁹⁴

295

Daer onstack sijn vule lustaant.²⁹⁵

 

Dat hi sijn dier bekennen must.²⁹⁶

 

Die wile hijt dede, quam daer ter stont²⁹⁷

 

Een yagher an mit menighen hont.

 

Die honden hebben twilt voersien²⁹⁹

300

Ende setten hem toe mittien.³⁰⁰

 

Die hinde hadde gaerne ghevloen,

 

Mer hi hiltse alsoe doon³⁰²

 

Metter ketten, dat si en mochte.³⁰³

 

Daer bleven si beyde int gheruchte.³⁰⁴

305

Die honden hebben dat dier te reten³⁰⁵

 

Ende him die kele aff ghebeten.³⁰⁶

 

Daer bleeff hi legghen in ellende:

 

Alle quaetheit heeft dus een eynde.³⁰⁸

 

Die derde manier is oec te laken,aant.³⁰⁹

310

Mer men macher wat off maken,³¹⁰

 

⁺ Want si volghet der naturen.³¹¹

 

Oick machmen leyden haer staturen,³¹²

 

Op datsi inden derden graet³¹³

 

Bliven sonder vorder maet.³¹⁴

315

Maer waersi vorder gaen daer boven,³¹⁵

283 finen: zuiver

287 te maten lanck: voldoende lang

288 dwanck: in bedwang hield

289 natuerlic bi te sijn: sexueel contact mee te hebben

290 Des dede hi enen quaden fijn: daarom stierf hij een ellendige dood

292 spacieren: wandelen

293 wilt: onherbergzaam

294 Ende bij wilen die jagher hilt: en waar af en toe een (de) jager kwam

295 Daer: Toen

296 Dat hi sijn dier bekennen must: zodat hij sexueel contact met zijn dier móest hebben

297 Die wile: Op het moment dat

299 voersien: in de gaten gekregen

300 setten hem toe: vielen het (wild) aan

302 Mer hi hiltse alsoe doon: maar hij hield haar (de hinde) zo kort

303 en mochte: niet kon

304 int gheruchte: in het strijdgewoel

305 te reten: aan stukken gereten

306 him: Farssan (of: het dier)

308 dus: op deze wijze

309 Die derde manier: nl. de incest (zie hierboven p. 27-32)

310 Mer men macher wat off maken: maar men kan er nog mee uit de voeten

+ F. 173 V b 1

311 Vgl. hierboven p. 28

312 Oick machmen leyden haer staturen: Ook kan men haar in goede banen leiden (?)

313 Op datsi: op voorwaarde dat zij (nl. de geliefden); inden derden graet: nl. van de ‘minne’ (vgl. hierboven p. 30)

314 sonder vorder maet: zonder verder te gaan

315 Maer waersi vorder gaen daer boven: Maar waar ze de grens overschrijden daarboven (dit ‘daarboven’ heeft vermoedelijk betrekking op de kamer waar de gelieven zich bij ‘de derde graet’ bevinden. Men zie hiervoor Der minnen loep, Boek II, vers 1275-1285; mogelijk is ook daer boven te vertalen met ‘boven de maat’)

[p. 78]

 

So en ist nymmermeer te loven,³¹⁶

 

Want sy worden dan ter tijt³¹⁷

 

Van Gode slechs vermaledijt,³¹⁸

 

So Moyses scrijft, die prophete vroom,³¹⁹

320

Inden booc van Deutronoom.³²⁰

 

Dese mach wael heten minne,³²¹

 

Al waersi beter uuten sinne³²²

 

Dan daer in, tis doch lieft,

 

Bij wilen doch harde doen bebrieftaant.³²⁴

325

Ende wort so vestentlic ghehouden,³²⁵

 

Datmense niet en mach ontvouden³²⁶

 

Mit gheenre list noch gheenre boete.³²⁷

 

Wat sondich is dats ghaerne zoete.³²⁸

 

Dit is liefte die wart ghedraghen^329-339

330

Van enes bloedes zibben maghen,³³⁰

 

Daer die maechschip soe na vlyet,³³¹

 

Dattet hem selven billicx verbiet;³³²

 

Off dat yemant minnet stijff³³³

 

Sijns vaders, ooms off broeders wyffaant.

335

Off sijns neven die hem bestaet³³⁵

 

Binnen leden der rechter maet;aant.³³⁶

 

Off dat een wijff is sulke van sinne,³³⁷

 

Dat si liefte draecht ende minne^338-339

 

Tot hoirs mannes zibbes maghe.

340

Daer slaet minne blinde slaghe,³⁴⁰

 

Daer sy die luden lieven doet³⁴¹

 

Daert by reden niet wesen en moetaant.³⁴²

 

Ende maectse van herten coen³⁴³

 

Dat ongheoirloft is te doen³⁴⁴

345

Ende grote schande is int gherucht,³⁴⁵

 

Want die eer verliest hoer vrucht³⁴⁶

 

Ende die zonde is so groot,

 

Datse die ziele slaet ter doot.³⁴⁸

 

Doch daer om en laetmens niet,³⁴⁹

350

Wanttet daghelicx meer gheschiet

316 nymmermeer: in geen geval

317 ter tijt: te zijner tijd

318 slechs: zonder voorbehoud; vermaledijt: vervloekt

319 Moyses: Mozes

320 Deutronoom: Deuteronomium (het vijfde boek van het Oude Testament; vgl. Deuteronomium 27:20-24)

321 Dese: slaat terug op Die derde manier in vers 309; mach: mag òf kan; wael: wél

322 uuten sinne: uit de gedachten

324 Bij wilen doch harde doen bebrieft: soms zelfs zeer diep geworteld

325 vestentlic ghehouden: krachtig in stand gehouden

326 ontvouden: tenietdoen

327 Mit gheenre list noch gheenre boete: met slimheid noch met enig ander middel

328 ghaerne: in de regel

329-339 Vgl. hierboven p. 27-32, in het bijzonder p. 28-29

330 Van enes bloedes zibben maghen: tussen bloedverwanten

331 Daer die maechschip soe na vlyet: waarbij de bloedverwantschap zo nauw is

332 Dattet hem selven billicx verbiet: dat deze liefde terecht zichzelf verbiedt

333 Off: of; stijff: hardnekkig

335 die hem bestaet: welke hem verwant is

336 Binnen leden der rechter maet: binnen de verwantschapsgraden die volgens het recht bepaald zijn

337 sulke van sinne: zodanig gezind

338-339 Dat si - zibbes maghe: dat zij bloedverwanten van haar man liefheeft

340 Daer slaet minne blinde slaghe: Daar slaat de liefde in den blinde toe

341 Daer: waar

342 by reden: volgens de geldende norm

343 coen: vermetel

344 Dat ongheoirloft is te doen: om te doen wat ongeoorloofd is

345 int gherucht: in de publieke opinie

346 verliest hoer vrucht: gaat verloren

348 slaet ter doot: te gronde richt

349 en laetmens niet: laat men het in het geheel niet

[p. 80]

 

Dan oirbairlic is, dat ducht ic.³⁵¹

 

Doch alre meest so vrucht ick,³⁵²

 

Off dat vuer yet wort so heet,³⁵³

 

Dat sy verliesen wize ende weetaant.³⁵⁴

355

⁺ Ende treden vorder dant behoirt,³⁵⁵

 

Want hoirre is so vele versmoort,³⁵⁶

 

Die mit desen zwaren dinghen³⁵⁷

 

In voertijden omme ghinghen.³⁵⁸

 

Daer meen ic u wat off te spreken,

360

Op dat ghi daer by neemt tekenaant.³⁶⁰

 

Ende u sulker dinghen wacht,

 

Want si verderven ziele ende vacht.³⁶²

 

Miletus was Phebus kint,^363-442

 

Die heeft Menanders dochter ghemint

365

Die Tyana was gheheten.

 

Daer wan hi bij, dat suldi weten,aant.

 

Eenen zoon die Caumis hiet

 

Ende enen dochter, van sinnen heet,³⁶⁸

 

Die Biblides was ghenamt.

370

Dese maghet droech enen brant^370-371

 

In liefden wise op horen broeder,

 

Dat sy bi wilen was verwoeder³⁷²

 

Dan hoerre eeren wael bethaemde.

 

Si en achte schande noch schaemde,

375

Dan also veel myde sy³⁷⁵

 

Selve hem te comen bi

 

Om te segghen hoer meninghe,³⁷⁷

 

Mer si screeff hem alle dinghe

 

So vriendelic als si conde visieren.³⁷⁹

380

Caumis die was goedertieren,³⁸⁰

 

Behendich ende wael ghesint³⁸¹

 

Ende dochte: die zijn suster mint³⁸²

 

In sulker mate als sy hem dede,

 

Die brake teghen Gode den vrede.³⁸⁴

385

Ende om dat hi in horen brieff³⁸⁵

351 oirbairlic: behoorlijk

352 so vrucht ick: vrees ik

353 Off: dat; yet: wellicht

354 Dat sy verliesen wize ende weet: dat zij er het hoofd bij verliezen

+ F. 174 R a 1

355 treden: gaan

356 Want hoirre is so vele versmoort: want zo'n groot aantal van hen is omgekomen

357 Die: slaat terug op hoirre in r. 356

358 omme ghinghen: zich ophielden

360 daer by neemt teken: er een voorbeeld aan neemt

362 vacht: lichaam

363-442 Over het verhaal van Caumis en Biblides zie hierboven p. 43-47

368 van sinnen heet: brandend van hartstocht

370-371 droech - op horen broeder: was hartstochtelijk verliefd op haar broer

372 Dat sy bi wilen was verwoeder: zodat zij soms méér buiten zichzelf was

375 Dan also veel: behalve dan dat

377 hoer meninghe: wat er in haar omging

379 vriendelic: innig; visieren: bedenken

380 goedertieren: edel

381 Behendich ende wael ghesint: ervaren en vroom

382 die: degene die

384 Die brake teghen Gode den vrede: die zou de goede verstandhouding met God verbreken

385 in horen brieff: uit haar brief

[p. 82]

 

Wael kende, dat si hem hadde lieff³⁸⁶

 

In overminnentlike brande,³⁸⁷

 

So woude hi breken sulke schande³⁸⁸

 

Ende woude haer niet onwaerdelic³⁸⁹

390

Antwoerden. Mer haestelijck

 

Reet hi in vreemden enden,³⁹¹

 

Off die lieffte yet mochte wenden³⁹²

 

Als sijs daghelicx niet en saghe.³⁹³

 

Want tghesicht leyt menighe laghe,³⁹⁴

395

Diemen wel veylich souden doergaen,³⁹⁵

 

Lietet ghesicht sijn schieten staen.³⁹⁶

 

Doe sy vernam dat hi was voert,

 

So wort hoir hert so sere ghestoert,³⁹⁸

 

⁺ Dat sy van groter minnen cracht³⁹⁹

400

En conde ghedueren dach noch nacht.⁴⁰⁰

 

Sij liep hem haestelic na te voet,

 

Als die ghene die is verwoet,⁴⁰²

 

So langhe, dat si te male verdwaeldeaant.⁴⁰³

 

In enen woude, daer si betaelde^404-405

405

Den lesten schult van horen daghen.

 

Si hieff iammerlijck an te claghen,aant.⁴⁰⁶

 

Dat sij so doolde inden woude

 

Om enen dien si gaerne soude

 

Voer allen mannen te wille sijn.⁴⁰⁹

410

Van groten druck ende bernender pijn⁴¹⁰

 

Alsoe sij in wanhope viel,^411-412

 

Soe verderff sy beyde lijff ende ziel,⁴¹²

 

Want sij en mocht niet langher lopen.⁴¹³

 

An enen boom ghinc si hoir knopen

415

Ende verhinc hoir selven daer.

 

Vrienden, nemet deser zaken waer⁴¹⁶

 

Ende wacht u voer die grote slaghe!⁴¹⁷

 

Nu moetic vraghen ene vraghe,

 

Off Caumis bet heeft ghedaen,⁴¹⁹

420

Dat hi den daet heeft wederstaen

386 Wael kende, dat: duidelijk opmaakte, dat

387 In overminnentlike brande: met al te felle hartstocht

388 breken: teniet doen

389 Ende: doch; onwaerdelic: smadelijk

391 in vreemden enden: naar onbekende streken

392 Off: (in de hoop) dat; yet: wellicht; wenden: een keer nemen

393 sijs... niet en (sij des... niet en): zij niets van hem (zij hem helemaal niet)

394 tghesicht: de ogen; laghe: hinderlaag

395 souden: het onderwerp is men, dat in het Middelnederlands vaak als meervoud wordt opgevat

396 schieten: uitstralen (vgl. hierboven p. 35)

398 ghestoert: in verwarring gebracht

+ F. 174 R b 1

399 van: door; cracht: macht

400 ghedueren: het uithouden

402 Als die ghene die is verwoet: als iemand die krankzinnig is

403 te male: volkomen

404-405 daer si... van horen daghen: omschrijving voor ‘waar zij stierf’

406 hieff... an: begon

409 Voer: boven

410 Van: Uit; druck: verdriet; bernender: brandende

411-412 Alsoe... Soe: zodanig... dat

412 verderff: verspeelde; beyde... ende: zowel... als

413 mocht: kon

416 nemet deser zaken waer: slaat acht op deze zaak

417 slaghe: ramp

419 bet: goed

[p. 84]

 

Ende sij in wanhope is versmoert⁴²¹

 

Bij sijnre sculde, als ghi wael hoert.⁴²²

 

Want hadde hi hoer te wille ghestaen,⁴²³

 

Die liefte had licht cort vergaen,⁴²⁴

425

Want soemen des speels meer hantiert,^425-426

 

Eer die hetten meer faelgeert,

 

Alsmen spreect int ghemeen.⁴²⁷

 

Als dan die liefte waer worden cleen,⁴²⁸

 

So hadden sij des affghestaen⁴²⁹

430

Ende beyde penitencie ghedaen.⁴³⁰

 

Haddet dan yet beter ghewest,⁴³¹

 

Dat hi horen wille hadde volleest⁴³²

 

Ende si in sulker onverduldeaant.⁴³³

 

Niet en waer bij sinen schulde⁴³⁴

435

Ghecomen totten bitteren dode?

 

Dese vraghe soude ic node⁴³⁶

 

Solveren, want icx niet en kan,⁴³⁷

 

Maer ic rade wijff ende man,

 

Dat sij bedwinghen hoir natueraant.

440

Teghen dat vyantlike vuyer,⁴⁴⁰

 

Want in sulken schijn te sterven⁴⁴¹

 

Doet emmer ziele en lijff verderven.aant.⁴⁴²

 

⁺ Theseus, coninc van Athenen,^443-552

 

Die Adrianam in groten wenen⁴⁴⁴

445

Sterven lyet op een eylant,

 

Hadde enen zoen, wael becant,⁴⁴⁶

 

Scoen, ghelatich ende bequaem.⁴⁴⁷

 

Ypolitus soe was sinen naem.⁴⁴⁸

 

Die coninghinne van Amazone⁴⁴⁹

450

Was moeder van desen zone.aant.

 

Nu creech Theseus een wijff daer na

 

Ende was gheheten Fedra,⁴⁵²

 

Dochter conincx Minos van Creten.⁴⁵³

 

Ende Adriana, suldi weten,

455

Was Fedren suster deser vrouwen.⁴⁵⁵

421 Ende: terwijl; versmoert: omgekomen

422 wael: duidelijk

423 hadde hi hoer te wille ghestaen: was hij met haar naar bed gegaan

424 Die liefte had licht cort vergaen: dan was de liefde naar alle waarschijnlijkheid spoedig verdwenen

425-426 Want soemen - faelgeert: want hoe vaker men het liefdesspel speelt, des te eerder neemt de hartstocht af

427 Alsmen: zoals men; int ghemeen: gewoonlijk

428 cleen: gering

429 des affghestaen: het laten varen

430 penitencie: boete

431 yet: soms

432 volleest: vervuld

433 onverdulde: wanhoop (vgl. hierboven p. 35-37)

434 waer: zou zijn

436 node: niet graag

437 Solveren: oplossen; icx (ic des) niet en kan: dat kan ik echt niet

440 vyantlike: duivelse

441 in sulken schijn: in een dergelijke toestand (nl. wanhopig)

442 lijff: lichaam

+ F. 174 V a 1

443-552 Voor het verhaal van Fedra en Ypolitus vgl. noot 84

444 Adrianam: Ariadne; in groten wenen: in diepe droefenis

446 wael becant: zeer vermaard

447 ghelatich ende bequaem: welgemanierd en beminnelijk

448 Ypolitus: Hippolytus

449 Amazone: het land der Amazones

452 Fedra: Phaedra

453 Creten: Kreta

455 Fedren suster deser vrouwen: de zuster van deze vrouw Phaedra

[p. 86]

 

Si was lieflic aen te schouwen⁴⁵⁶

 

Ende zeer schone voer anderen wiven.⁴⁵⁷

 

Si voerde den brant an horen live^458-459

 

Van groter onghetemperder minne,

460

So vaste stont in horen sinne⁴⁶⁰

 

Ypolitus, hoers mans zoen.

 

By wylen was hi ghewone⁴⁶²

 

Mit hoer te spreken int ghemeyn,⁴⁶³

 

Mer alssy hem hadde alleyn,

465

So sprac si hem van minnen an

 

Ende hi ghinc altoes van hoer dan,⁴⁶⁶

 

Want hi en wouder niet na horen.

 

Hi scuwede zeer sijns vaders toern

 

Ende oec die schande daer off luut.⁴⁶⁹

470

Op enen tijt soe was hi uut,⁴⁷⁰

 

Dat hi niet en quam ter zale.⁴⁷¹

 

Si leet van liefden grote quale⁴⁷²

 

Ende screeff hem enen brieff te hant,⁴⁷³

 

Dat hi doch quame ints vaders lantaant.

475

Ende troesten toe zeer minnentlick,⁴⁷⁵

 

Hoe dat sy wael heymelick⁴⁷⁶

 

Te samen liefden mochten draghen,

 

Want nyemant en soude daer na vraghen,

 

Om datsi was sijns vaders wijff.

480

Al hoir dinck ende hoir bedrijff^480-481

 

Soude in eren worden vertelt,

 

Want wes andere mit ghewelt⁴⁸²

 

Of mit liste mosten stelen,⁴⁸³

 

Des en dorsten si niet helen.⁴⁸⁴

485

⁺ Ende waert datsi enen anderen minde,⁴⁸⁵

 

Daer soude aff clappen dat ghesinde,⁴⁸⁶

 

Mer mit him so mocht si wel⁴⁸⁷

 

Openbaerlic driven spel⁴⁸⁸

 

Ende leven in minnentliker vroechden,

490

Wantmen hem tot groter duechden^490-491

456 Si: nl. Phaedra

457 voer: boven

458-459 Si voerde - minne: Zij droeg in haar lichaam de hartstocht van een grote mateloze liefde

460 in horen sinne: in haar gemoed

462 By wylen: Soms; hi: nl. Hippolytus

463 int ghemeyn: in gezelschap

466 van hoer dan: van haar weg in dat geval

469 die schande daer off luut: de schande die daarvan komt

470 uut: het land uit

471 Dat: zodat; ter zale: in het paleis (waarschijnlijk de burchtzaal)

472 quale: ellende

473 te hant: onmiddellijk

475 troesten toe (troeste + enclitische -n van hem): vertrouwde hem toe; minnentlick: vriendelijk (maar ook: hartstochtelijk)

476 wael: gerust

480-481 Al hoir dinck - vertelt: Van al hun doen en laten zou eervol melding worden gemaakt

482 wes: wat; mit ghewelt: met moeite

483 stelen: heimelijk verwerven

484 Des en dorsten si niet helen: dat hoefden zij in het geheel niet te verbergen

+ F. 174 V b 1

485 Ende waert: Want zou het zijn

486 clappen: roddelen; dat ghesinde: de hofhouding

487 mocht: kon; wel: gerust

488 Openbaerlic driven spel: openlijk haar gang gaan

490-491 Wantmen hem - in elker stede: want men zou hem altijd en overal als grote deugd aanrekenen

[p. 88]

 

Prisen soude in elker stede,

 

Dat hi sijnre moeyen vrienscap dede.⁴⁹²

 

Si mochten leysten al hoir lusten:⁴⁹³

 

Al waert dat si malcanderen kusten,⁴⁹⁴

495

Nyemant en soude dat bedenckenaant.⁴⁹⁵

 

Ende alsoe souden sy allencken⁴⁹⁶

 

Alle hoir ghenoechte vorderen moghen,⁴⁹⁷

 

Want hi mocht hem vrilic toghen⁴⁹⁸

 

Ende bij hoer comen alst hem lust,aant.

500

Dat een ander stelen must,⁵⁰⁰

 

Ende si en mocht doch niet leven,⁵⁰¹

 

Hi en most hoir sine minne gheven.⁵⁰²

 

Des waersi mit gansen sinne⁵⁰³

 

Altoes bereyt tot sijnre minne.⁵⁰⁴

505

Dus screef si hem zeer guetelic⁵⁰⁵

 

Ende hi versmadet wijsselic,⁵⁰⁶

 

Want hi om alle die werlt gans^507-508

 

Niet en woude an sulken dans.

 

Doe si sach dat niet en bate,⁵⁰⁹

510

Sochtsi weghe ende mate⁵¹⁰

 

Hoe si hem best verderven mucht.⁵¹¹

 

Op een tijt quam si int gherucht⁵¹²

 

Voerden coninc, sinen vader,

 

Ende claechde hoe die verrader,

515

Ypolitus, haer hadde misdaen⁵¹⁵

 

Ende na hoerre minne hadde ghestaen⁵¹⁶

 

Ende onneren woude sijns vaders wijff.

 

Die coninc zwoer op sijn lijff,⁵¹⁸

 

Dat soude hem te quade vergaen.

520

Hi dede Ypolitum tasten aen⁵²⁰

 

Ende heeften op een eylant⁵²¹

 

In ewigher ghiselschip ghesant,aant.⁵²²

 

Om dat hi aldaer soude verderven⁵²³

 

Ende in ellenden soude sterven.⁵²⁴

525

⁺ Hi voer van daen in bedwangheaant.⁵²⁵

492 sijnre moeyen: zijn stiefmoeder

493 leysten: bevredigen

494 Al waert: al zou het zijn

495 soude dat bedencken: zou er kwaad van denken

496 allencken: langzamerhand

497 vorderen moghen: volvoeren kunnen

498 Want hi mocht hem vrilic toghen: want hij kon zich gerust laten zien

500 Dat een eender stelen must: wat een ander heimelijk zou moeten verwerven

501 Ende: want; mocht: kon

502 Hi en most hoir sine minne gheven: als hij haar zijn liefde niet zou geven

503 Des waersi mit gansen sinne: Daarom zou zij met heel haar hart zijn

504 tot sijnre minne: tot liefde voor (of: van) hem

505 guetelic: liefjes

506 Ende: maar; versmadet: ging er niet op in

507-508 om alle - an sulken dans: wilde zich voor geen goud aan zoiets wagen

509 dat (met ingesloten enclitische -t): dat het

510 weghe ende mate: alle mogelijke middelen

511 best: het best; mucht: zou kunnen

512 int gherucht: met geschreeuw

515 haer hadde misdaen: zich tegenover haar had misdragen

516 na... hadde ghestaen: naar... gedongen had

518 op sijn lijff: bij zijn leven

520 tasten aen: gevangen nemen

521 heeften: heeft hem

522 ghiselschip: gevangenschap

523 Om dat: opdat

524 in ellenden: in ballingschap

+ F. 175 R a 1

525 in bedwanghe: tegen zijn wil

[p. 90]

 

Ende als hi quam bider zee stranghe,⁵²⁶

 

Viel die waghen van een steen⁵²⁷

 

Ende hi brack sijn leden ontween.⁵²⁸

 

Dyana maecten thant ghesont⁵²⁹

530

Ende voerden mit hoer op die stont.aant.⁵³⁰

 

Daer bleeff hij bijder godinne,

 

Want sy droech hem goede minne,

 

Om dat hi schoen was ende bequaem.⁵³³

 

Si gaf hem enen anderen naem

535

Ende deden Byrbius heten.⁵³⁵

 

Der boesheit en woudsi niet vergheten⁵³⁶

 

Die Fedra an him hadde ghedaen,

 

Ende deedse van enen donre slaen,⁵³⁸

 

Dat hoer den hals wort ghebroken:⁵³⁹

540

Dus heeft Dyana dat ghewroken.⁵⁴⁰

 

Sulke dinghen eysschen wrake,

 

Want het was ene valsche zake,

 

Dat si en brocht in sulck verdriet,⁵⁴³

 

Om dat hi sinen vader niet

545

En woude vertoernen mit ontrouwe.

 

Sijn doecht wort hem gheloont mit rouwe,⁵⁴⁶

 

Mit ellende ende mit verdriet,⁵⁴⁷

 

Mer Dyana en woude des niet:⁵⁴⁸

 

Si heeft him der doecht gheloont

550

Ende bij hoerre zijden ghecroont.⁵⁵⁰

 

Mer Fedra creech alsulken danck⁵⁵¹

 

Als dier zake buert om lanck.⁵⁵²

 

Aldus voer oeck Cenobea,^553-589553

 

Eens conincx vrouwe, als ic versta.⁵⁵⁴

555

Fineus hiet hi, verstaet dat.

 

Hi hadde te voren een wijff ghehadt

 

Daer hi twee sonen aff behielt.

 

Chenobea was van sinnen wilt⁵⁵⁸

 

Ende lyet hoer Venus so becoren,⁵⁵⁹

560

Dat sij den enen leyde te voren^560-561

526 bider zee stranghe: bij het zeestrand (stranghe kan ook bijvoeglijk naamwoord zijn, met de betekenis ‘woest’, in dat geval: bij de woeste zee)

527 steen: rots

528 brack... ontween: brak (aan stukken)

529 thant: onmiddellijk

530 voerden: voerde hem; op die stont: toen

533 bequaem: beminnelijk

535 deden... heten: noemde hem; Byrbius: Virbius

536 Der boesheit: De misdaad

538 van enen donre: door een bliksemstraal

539 Dat: zodat; wort: werd

540 Dus: zo

543 en: hem

546 wort: werd; mit rouwe: met smaad

547 Mit ellende: met ballingschap

548 en woude des niet: wilde het volstrekt niet

550 bij hoerre zijden: aan haar zij

551 alsulken danck: zodanige vergelding

552 Als dier zake buert om lanck: als het in deze kwestie uiteindelijk hoort

553-589 Voor de geschiedenis van Fineus en Cenobea zie p. 42 en noot 85

553 voer: verging het

554 als ic versta: als ik het wel heb

558 van sinnen wilt: lichtzinnig

559 Ende lyet hoer Venus so becoren: en liet zich door Venus zo bekoren

560-561 Dat sij - minnen dade: dat zij de ene het bedrijven van heimelijke liefde voorstelde

[p. 92]

 

Van heymeliker minnen dade.

 

Doe die eerste dat versmade,

 

Sprac si den anderen des ghelijck⁵⁶³

 

Mit sueten woerden suverlijck.⁵⁶⁴

565

Doch weerde hijt mit starcken sinnen,aant.⁵⁶⁵

 

Dat hire en woude niet bekinnen,⁵⁶⁶

 

Want hi ontsach sijns vaders toorn.⁵⁶⁷

 

⁺ Doesi sach, dattet al verloren⁵⁶⁸

 

Was wat si hem beyden bat,⁵⁶⁹

570

Wort sy den ionghen zeer ghehat⁵⁷⁰

 

Ende claechde den vader over beyde,

 

Dat si hoir ter oncuusheyde

 

Wouden dwinghen, beyde gader.

 

Dat vertoornde zeer den vader

575

Ende dede hem beyden uutsteken⁵⁷⁵

 

Hoir oghen, sonder meer bespreken.aant.⁵⁷⁶

 

Die goeden en woudens niet ghehinghen⁵⁷⁷

 

Dattie zaken soe verghinghen,⁵⁷⁸

 

Sonder wrake daer off te gheschien,⁵⁷⁹

580

Want Fineus verloos sijn sien,⁵⁸⁰

 

Om dat hi blint hadde ghemaect⁵⁸¹

 

Ende sijn kinder valschelic besaeckt.⁵⁸²

 

Als hi vanden goden heeft verstaen⁵⁸³

 

Dat hi onrecht hadde ghedaen,

585

Sijns selfs wijff te hant hi sende⁵⁸⁵

 

Op een eylant in ellende.⁵⁸⁶

 

Daer starfsy cort in wanhopen:⁵⁸⁷

 

Dus mostse dier ondaet becopen⁵⁸⁸

 

Als recht was ende redelijck.⁵⁸⁹

590

Daer om seg ic u naerstelic⁵⁹⁰

 

Dat ghi u dier zaken hoedet,⁵⁹¹

 

Want ghi dat selve wael vermoedet⁵⁹²

 

Dat God des niet en wil ghetemen,⁵⁹³

 

Dattet goeden eynde mach nemen.

595

Het mach wael ene wile staen,⁵⁹⁵

563 des ghelijck: daarover op dezelfde wijze

564 suverlijck: lief

565 weerde: weigerde; mit starcken sinnen: heftig

566 Dat hire en woude niet bekinnen: omdat hij niet met haar naar bed wilde

567 ontsach: vreesde

+ F. 175 R b 1

568 verloren: vergeefs

569 bat: vroeg

570 Wort sy den ionghen zeer ghehat: ging zij de jongens zeer haten

575 hem: hun

576 Hoir: hun; sonder meer bespreken: zonder er verder nog woorden aan vuil te maken

577 Die goeden en woudens niet ghehinghen: De goden wilden het niet toelaten

578 verghinghen: afliepen

579 Sonder wrake daer off te gheschien: zonder dat daar wraak van kwam

580 verloos: verloor

581 Object bij blint hadde ghemaect is sijn kinder in r. 582

582 besaeckt: aangeklaagd

583 heeft verstaen: te verstaan had gekregen

585 te hant: terstond

586 in ellende: in ballingschap

587 cort: weldra

588 Dus mostse: zo moest zij

589 Als recht was ende redelijck: naar recht en rede

590 naerstelic: met nadruk

591 u... hoedet (+ genitief): zich wacht voor

592 wael: heel goed; vermoedet: (kunt) verwacht(en)

593 ghetemen (+ genitief): gedogen

595 Het mach wael ene wile staen: Het kan best een tijd duren

[p. 94]

 

Mer altoes salt him evel gaen,⁵⁹⁶

 

Off sy worden ewelijck

 

Verdoomt inder hellen rijck,aant.

 

Ist dattet him hier wael vergaet.⁵⁹⁹

600

Om God uwer dier zake ontslaet⁶⁰⁰

 

Ende seghent u voir sulken duvel,⁶⁰¹

 

Want zeker, ghi eet een quaet suvel⁶⁰²

 

Wildi sulck werck hantieren.aant.⁶⁰³

 

Laet die heylighe daghen vieren^604-605

605

Ende breect die viere anders wair.

 

Laet vader, oom ende broeder thair⁶⁰⁶

 

Behouden datsi houden moeten:

 

Het staet op alte zware boeten⁶⁰⁸

 

⁺ Wairmen daer over treden wil.⁶⁰⁹

610

Tis al naerst ende gheen spil,⁶¹⁰

 

Want spil pleecht ghenoechliken te enden,

 

Mer dit brinct een in zwaer miswenden.aant.⁶¹²

 

Doch oft inden sinnen si,⁶¹³

 

Datmenre niet en mach verbi,⁶¹⁴

615

Stondet dan op een reyne maet,⁶¹⁵

 

In doechden, sonder zwacke daet,⁶¹⁶

 

Ende si horen mannen hilden trouwe,⁶¹⁷

 

So sloech ict noch ter bester vouwe.⁶¹⁸

 

Want minne is blint ende vlieghet snel,^619-629

620

Dat weten wy allegader wel,⁶²⁰

 

Ende menich wert gheschoten schier⁶²¹

 

Mitter heter minnen vier,⁶²²

 

Eer hi weet waer hijt heeft,⁶²³

 

Soe dat hi moet leven ende leeft

625

In liefden dwanghe, lude ende stil,⁶²⁵

 

Ende moet hem voeghen hoer te wil,⁶²⁶

 

Want hi hem selven niet en can

 

Bedwinghen als een ander man

 

Dien die minne niet en dwinghet.aant.

630

Si mocht wel wesen onbevlinghet⁶³⁰

596 evel: slecht

599 Ist dattet him hier wael vergaet: als het hun hier op aarde goed vergaat

600 Om God uwer dier zake ontslaet: Maak u om Gods wil daarvan los

601 Ende seghent u voir sulken duvel: en bekruist u tegen een dergelijke duivelse bekoring

602 ghi eet een quaet suvel: het zal u slecht bekomen

603 Wildi: als u wilt

604-605 Laet - anders wair: (letterlijk:) ‘Laat de heilige dagen vieren en breek de geheiligde dag elders’. De betekenis moet iets zijn als: ‘Verbreek de heilige huwelijksband van een ander niet’.

606 thair: het hunne

608 alte: zeer

+ F. 175 V a 1

609 Wairmen daer over treden wil: als men zich daaraan vergrijpt

610 naerst: ernst

612 een: iemand; miswenden: ellende

613 Doch oft inden sinnen si: Maar als het in de gedachten zou zijn

614 Datmenre niet en mach verbi: zodat men er niet omheen kan

615 Stondet dan op een reyne maet: bleef het dan binnen de perken der kuisheid

616 zwacke: zondige

617 si: zij (de vrouwen)

618 So sloech ict noch ter bester vouwe: dan zou ik het nog door de vingers zien

619-629 Vgl. hierboven p. 35

620 wel: heel goed

621 wert gheschoten schier: wordt plotseling geraakt

622 vier: vuur

623 waer: waarvandaan

625 lude ende stil: geheel en al

626 hem: zich; hoer: haar, nl. van de minne

630 Si mocht wel wesen onbevlinghet: Zij zou heel goed zuiver kunnen zijn

[p. 96]

 

Ende vloeyen uut een reyne beke,

 

Dese minne daer ic aff spreke,

 

Mer si is nochtan best ghescuwet,⁶³³

 

Want die mene man niet en ghetruwet⁶³⁴

635

Dat si in doecht floreren mach,⁶³⁵

 

Om dat so sondich is tgheslach.aant.⁶³⁶

 

So meynen si, dat die vyant⁶³⁷

 

Veel meer bedrivet in dat lant^638-645

 

Dan in anderen slechten steden⁶³⁹

640

Ende dat die brant van lusticheden⁶⁴⁰

 

Haestelic aldaer ontstect.⁶⁴¹

 

Dits dat den luden veel ghebrect;⁶⁴²

 

Mer vele luden, ionck ende oudt,

 

Sorghen voer tsgraven spithout,aant.⁶⁴⁴

645

Des billix gheen node en dede.aant.⁶⁴⁵

 

Die lude en willen horen vrede⁶⁴⁶

 

Niet laten om der luden baffen.⁶⁴⁷

 

Nochtan, die rades wil schaffen,⁶⁴⁸

 

Sal ymmer schuwen dat rumoir⁶⁴⁹

650

⁺ Datter ludet after ende voir.⁶⁵⁰

 

Wilmen die vroechde laten rijcken,⁶⁵¹

 

So salmen die gheruchten wijken⁶⁵²

 

Ende vinden heymelike vonden,⁶⁵³

 

Datmen stoppe der dapper monde;⁶⁵⁴

655

Mer die menighe is so dom,⁶⁵⁵

 

Hi spreect: ‘Wat is my daerom!⁶⁵⁶

 

En kan die clappers niet al ghestillen,aant.⁶⁵⁷

 

Segghen dat si segghen willen;⁶⁵⁸

 

Ic wil mijn ghenoechte scaffen⁶⁵⁹

660

Ende en laten dat om nyemants straffen.’⁶⁶⁰

 

Mer hoe doet dan die vrouwe waert⁶⁶¹

 

Die in schanden wort vermaert?⁶⁶²

 

Trouwen, men sal so niet spreken,⁶⁶³

 

Ghi sult dat mit bedwanghe breken!⁶⁶⁴

665

Men moet bij wilen ymmer dinghen⁶⁶⁵

633 best: het beste; ghescuwet: vermeden

634 die mene man: de gewone man; ghetruwet: gelooft

635 floreren: bloeien

636 tgheslach: de mens

637 si: dit meervoud slaat terug op die mene man in r. 634; vyant: duivel

638-645 Deze verzen zijn zeer onduidelijk; in dat lant: in dát land (?welk?) of: in het land (?)

639 in anderen slechten steden: op andere gewone plaatsen (?)

640 lusticheden: wellust

641 Haestelic: plotseling; ontstect: ontvlamt

642 Dits dat den luden veel ghebrect: Dit is wat de mensen veelal mankeert

644 Sorghen voer tsgraven spithout: zijn bevreesd om niets (?)

645 Des billix gheen node en dede: wat vanzelfsprekend niet nodig zou behoeven te zijn

646 horen vrede: hun bevrediging (de bevrediging van hun wellust)

647 laten: achterwege laten; om der luden baffen: omwille van de praatjes van de mensen

648 die rades wil schaffen: wie een plan ten uitvoer wil brengen

649 dat rumoir: het geklets

+ F. 175 V b 1

650 Datter ludet after ende voir: dat er telkens weer van komt

651 rijcken: toenemen

652 So: dan

653 vonden: listen

654 der clapper monde: de mond(en) van de kwaadsprekers

655 die menighe: menigeen

656 Wat is my daerom: Wat kan het mij schelen

657 En kan die clappers niet al ghestillen: ik kan de roddelaars niet geheel tot zwijgen brengen

658 Segghen: laat ze zeggen

659 Ic wil mijn ghenoechte scaffen: ik wil mijn plezier hebben

660 en laten dat: (ik wil) dat niet laten; om nyemants straffen: om welke aanmerkingen van wie dan ook

661 die vrouwe waert: de geachte vrouwe

662 Die in schonden wort vermaert: die te schande wordt gemaakt

663 Trouwen: Werkelijk

664 dat: nl. die manier van spreken; mit bedwanghe breken: met kracht een eind aan maken

665 bij wilen: soms; ymmer: absoluut

[p. 98]

 

Laten om der clapper singhen⁶⁶⁶

 

Ende gheven hulp der heymelicheit,⁶⁶⁷

 

Off die schande wart dicke breyt.⁶⁶⁸

 

Scuwet deser minnen last

670

Ende iaechtse uut uwen sinnen vast.⁶⁷⁰

 

Grijptsi een stadt in uwen herten,⁶⁷¹

 

Ghi lijdt daer omme schande ende smarte.

 

Absolon was qualic bedocht⁶⁷³

 

Doe hi sijns vaders bedde versocht⁶⁷⁴

675

Ende sondichde mit Davids wiven,

 

Alsoe die heilighe boecken scriven.⁶⁷⁶

 

Dat en verghinc niet ongheplaecht.⁶⁷⁷

 

Daer hi van Joab wort gheiaechtaant.⁶⁷⁸

 

Quam hi onder enen boom ghereden.

680

So hi was lanc ende schoon van leden.⁶⁸⁰

 

Daer bleef hi mitten haer an⁶⁸¹

 

Verwerret, die hoveerdighe man.

 

Sijn paert ontghinc him, hi bleef hanghen.⁶⁸³

 

Joab selve quam daer gheganghen,aant.

685

Die hooftman was van Davids heer,⁶⁸⁵

 

Ende schoot Absolon drie speer⁶⁸⁶

 

In sijn herte, dat hi verdarf:⁶⁸⁷

 

Daer mede hi rechte loon verwarf.aant.

 

Noch suldi van gheliken horen,aant.⁶⁸⁹

690

Hoe si hoir salicheit hebben verloren

 

Die him sulker minnen bewonden,⁶⁹¹

 

Want God plaecht gaerne die zonden⁶⁹²

 

⁺ Ende dese is noch meer te laken⁶⁹³

 

Dan die voer ghescreven zaken.⁶⁹⁴

695

Een coninc in Arabien was,⁶⁹⁵

 

Gheheten Cynaran, als ic las,⁶⁹⁶

 

Die hadde een dochter, schoon van ledenaant.

 

Ende vuerich was in allen zeden.⁶⁹⁸

 

Mirra was hoer rechte naem.⁶⁹⁹

700

Si haddes int herte selve schaem⁷⁰⁰

666 om der clapper singhen: omwille van het roddelen van de kwaadsprekers

667 gheven hulp der heymelicheit: de geheimhouding bevorderen

668 wart dicke breyt: wordt dikwijls bekend

670 uut uwen sinnen: uit uw gemoed; vast: beslist

671 stadt: plaats

673 Absolon: Absalom (vgl. 2 Samuël 16:22 en zie hierboven p. 50); qualic bedocht: onverstandig

674 versocht: ontwijdde

676 Alsoe: zoals

677 ongheplaecht: ongestraft

678 Daer: Toen; wort: werd

680 So hi: Hij nu

681 Daer: slaat terug op boom in r. 679

683 ontghinc him: liep onder hem uit

685 heer: leger

686 schoot: stak

687 dat hi verdarf: zodat hij stierf

689 Noch: Nogmaals; van gheliken: insgelijks

691 Die him sulker minnen bewonden: die zich met zulke liefde inlieten

692 plaecht: bestraft

+ F. 176 R a 1

693 dese: wijst vooruit naar de zonde in het volgende verhaal

694 voer ghescreven: bovengenoemde

695 was: men kan de komma ook weglaten en was verbinden met Gheheten

696 Cynaran: Cinyras (voor het verhaal van Myrrha, Cinyras, Adonis en Venus zie men Ovidius' Metamorphoses X, 298-739); las: las óf vernam

698 vuerich was in allen zeden: (die) hartstochtelijk was in alle opzichten

699 Mirra: Myrrha; rechte: precieze

700 haddes... selve schaem (schaem hebben + genitivus): schaamde zich er zelf voor

[p. 100]

 

Dat sij ten vader liefte droech.

 

Dicke sij hoir daer om versloech.⁷⁰²

 

Hoer sinne en woudts haer niet verdraghen,⁷⁰³

 

Sij en most den vader minne draghen.⁷⁰⁴

705

Om alle die werlt so en dorst si niet

 

Claghen hoer minnentlic verdriet.⁷⁰⁶

 

Op enen nacht is si op ghestaen

 

Ende woude haer selven verhangen gaen.

 

Hair voetster, die daer bi hoer lach,

710

Hoirde haer suchten ende hoir gheclach

 

Ende vraechde wes haer mochte deren.⁷¹¹

 

Si seyde hoir hoirs herten gheren⁷¹²

 

Ende altemael hoet mit hoer stont:⁷¹³

 

Si waer van minnen al ghewont,⁷¹⁴

715

Si most bij horen vader wesen

 

Off nymmermeer den doot ghenesen.⁷¹⁶

 

Die voetster docht, doe sij dat hoerde:

 

Dat dese maecht hair selven moerde,

 

Waer quaet, mochtment anders voeghen.aant.⁷¹⁹

720

Si sprac: ‘Mirra, laet u ghenoeghen!⁷²⁰

 

Ic sal u helpen, offt u vroemt,⁷²¹

 

Dat ghi bij uwen vader coomt⁷²²

 

Ende hij en sal van u niet weten

 

Wye ghi sijt ende hoe gheheten.’

725

Daer mede sij te vreden bleeff.⁷²⁵

 

Die voetster dat alsoe bedreeff,^726-728

 

Als die coninc allene sliep,

 

Dat sij heymelic tot hem liep

 

Ende seyde hem van eenre maecht,

730

Die hoir horen noot hadde gheclaecht

 

Van minnen die si tot hem droech.

 

Doe sprac die coninc ende loech:⁷³²

 

‘Machse tot my comen hier!’⁷³³

 

Die voetster sprac: ‘Sij comt wel schier,⁷³⁴

735

Mer sy moet heymelic comen in;

702 Dicke: Dikwijls; hoir versloech: was somber gestemd

703 Hoer sinne en woudts haer niet verdraghen: Zij kon het niet van zich afzetten

704 Sij en most: zij móest

706 Claghen: uiting geven aan

711 wes haer mochte deren: wat haar toch scheelde

712 hoirs herten gheren: haar hunkering

713 altemael: helemaal

714 al: door en door

716 Off nymmermeer den doot ghenesen: of onherroepelijk sterven

719 Waer quaet, mochtment anders voeghen: zou afschuwelijk zijn, als men het anders zou kunnen regelen

720 laet u ghenoeghen!: kalm toch!

721 offt u vroemt: als het u kan baten

722 Deze regel kan men trekken zowel bij Ic sal u helpen als bij offt u vroemt; in het eerste geval betekent Dat dan ‘zodat’, in het tweede geval ‘dat’

725 te vreden bleeff: werd kalm

726-728 Die voetster - Dat sij: De voedster ging zo te werk, dat ze, toen de koning alleen lag te slapen

732 ende loech: en lachte, of: lachend

733 Machse: Laat haar maar (of, indien als vraag opgevat: Kan ze)

734 wel: zeker; schier: snel

[p. 102]

 

Sy draecht op u soe starcken sin,⁷³⁶

 

⁺ Dat si hoer scaemt des onghelimpe.’⁷³⁷

 

Die coninc sprac in soeten schimpe:⁷³⁸

 

‘Dat heymelic si, ghenoecht mi wael.’⁷³⁹

740

Sij quam bij duuster in die zael

 

Ende ghinc te bedde bijden vader.

 

Daer hadden si veel vroechden te gader

 

In dien sondeliken vrede.⁷⁴³

 

Daer na die coninc comen dede

745

Een licht, dat hise mocht besien.⁷⁴⁵

 

Doen tlicht quam, sach hi mittien

 

Dattet Mirra, sijn dochter, was.

 

Een zwaert vant hi daer te pas⁷⁴⁸

 

Ende soudse hebben te hant versleghen,⁷⁴⁹

750

Mer haestelijck ende onghereghen⁷⁵⁰

 

Uuter camer si ontvlo.⁷⁵¹

 

Die coninc was des seker onvro.⁷⁵²

 

Des nachts toech si wech alleen⁷⁵³

 

Ende behilt den buuck vol been.⁷⁵⁴

755

In vreemden landen so doelde si,

 

Tot dat hoer tijt ghenaecte bij⁷⁵⁶

 

Dat sij ghenas van enen kinde,⁷⁵⁷

 

Allene, zonder huusghesinde.⁷⁵⁸

 

Dat kint leyde si te vondelinghe,

760

Het wort ghevonden wail gheringhe.⁷⁶⁰

 

Twas zeer schoon ende wail ghedaen.⁷⁶¹

 

Rijcke luden nament aen

 

Ende voedent op mit haren goede.⁷⁶³

 

Die moeder was oncuusch van moede⁷⁶⁴

765

Ende starf in openbaren sonden.⁷⁶⁵

 

Venus heeft dit kint ghevonden,

 

Doe hi was een ionghelinc.

 

In hoerre minnen si hem ontfinck,⁷⁶⁸

 

Ende wort Adonius gheheten.⁷⁶⁹

770

Daer na wordt hi verbeten⁷⁷⁰

736 soe starcken sin: zo'n hevige liefde

+ F. 176 R b 1

737 des onghelimpe (genitivus bij scaemt): voor dit onfatsoenlijk gedrag

738 in soeten schimpe: met vriendelijke spot

739 Dat: Dat het; wael: uitstekend

743 In dien sondeliken vrede: in het zondig genot

745 dat: opdat; mocht: kon

748 vant: trof aan; te pas: ter plekke

749 te hant: onmiddellijk; versleghen: gedood

750 onghereghen: half gekleed (eigenlijk: met niet-geregen kleding)

751 ontvlo: ontvluchtte

752 was des onvro: was er niet gelukkig mee

753 toech: ging

754 Ende behilt den buuck vol been: en (of: maar) was zwanger geworden

756 ghenaecte bij: aanbrak

757 ghenas: beviel

758 huusghesinde: dienaressen

760 wort: werd; wail gheringhe: al heel gauw

761 wail ghedaen: welgeschapen

763 mit haren goede: dankzij hun bezittingen (of: in hun goedheid (?))

764 oncuusch van moede: onrein van zeden

765 in openbaren sonden: d.w.z. ‘als hoer’

768 ontfinck: nam aan

769 Adonius: Adonis; (voor wort denke men hi)

770 wordt hi verbeten: werd hij doodgebeten

[p. 104]

 

Van enen beer in enen woude,⁷⁷¹

 

Daer hi een wilt jaghen soude.⁷⁷²

 

Des was Venus zeer verwoet⁷⁷³

 

Ende verwandelde sijn bloet⁷⁷⁴

775

In eenre bloem, dat suldi weten,⁷⁷⁵

 

Die noch Adonius is gheheten.

 

Besiet al omme hoe dat vergaet

 

Daer minne in sulker oerden staet:⁷⁷⁸

 

Die wrede doot die heeft verslint⁷⁷⁹

780

⁺ Beyde moeder ende kint,⁷⁸⁰

 

Om die vule onnamighe zede⁷⁸¹

 

Dien si mit horen vader dede.

 

Tis wail een vreselic woert⁷⁸³

 

Datmen van sulken zaken hoort.⁷⁸⁴

785

Een rechtveerdich menschelijck lijff,⁷⁸⁵

 

Het si man off het sy wijff,

 

Dien mach gruwen sulker saghe.⁷⁸⁷

 

Sal een minsche sijn sibbe maghe^788-790

 

Off sijnre maghe wijff of man

790

Minnen, wat is minne dan?

 

Minne sal een lieflic schijn⁷⁹¹

 

Tusschen vreemden luden sijn,⁷⁹²

 

Datmen minnentlic sal draghen.⁷⁹³

 

Tis waer, tusschen lieven maghen⁷⁹⁴

795

Soe moet ymmer liefde staen,⁷⁹⁵

 

Mar dat is anders te verstaen.⁷⁹⁶

 

Ten is die rechte minne niet,⁷⁹⁷

 

Die vroechde ghift ende oec verdriet,

 

Daer onse materie spreket aff.⁷⁹⁹

800

Ghi vindet selden selck gheschaff,⁸⁰⁰

 

Ten wort ghekeert in schanden ende arch.⁸⁰¹

 

Jacob, die heylighe patriarch,aant.^802-832

 

Doe hi van aertrijck soude verscheyden,

 

Woude hi sijn testament verbreyden⁸⁰⁴

805

Ende dede al sijn kinder tsamen

771 Van enen beer: door een everzwijn

772 een wilt: een in het wild levend dier

773 Des: Daardoor; zeen verwoet: radeloos van verdriet

774 verwandelde: veranderde

775 In eenre bloem: in een bloem (te weten: een rood anemoontje)

778 Daer minne in sulker oerden staet: waar het met de liefde zó gesteld is

779 verslint: verslonden

+ F. 176 V a 1

780 Beyde... ende: zowel... als

781 onnamighe zede: daad waar beter maar niet over gesproken kan worden

783 Tis wail een vreselic woert: Het is zeker afschuwelijk

784 Datmen van sulken zaken hoort: dat men over zulke dingen hoort

785 menschelijck lijff: mens

787 Dien mach gruwen sulker saghe: die moet wel gruwen van zo'n verhaal

788-790 Sal een minsche - wat is minne dan?: Als iemand zijn bloedverwant of de vrouw of man van zijn (bloed)verwant bemint, wat betekent liefde dan?

791 sal: moet; een lieflic schijn: een liefdesrelatie

792 vreemden luden: niet-verwanten

793 Datmen minnentlic sal draghen: die men liefdevol in stand dient te houden

794 lieven maghen: dierbare verwanten

795 Soe: hier expletief, kan onvertaald blijven

796 te verstaen: op te vatten

797 Ten is... niet (Het en is... niet): Het is niet; rechte minne: ‘goede minne’, zoals die in het tweede boek van Der minnen loep besproken wordt

799 Daer... aff: waarover; onse materie: onze stof

800 selck gheschaff: een dergelijke handelwijze

801 Ten wort: of zij wordt; arch: onheil

802-832 Voor het verhaal van Jacob en Ruben zie Genesis 49:1-4 en vgl. hierboven p. 50

804 verbreyden: bekend maken

[p. 106]

 

Voir him comen. Doe si quamen,

 

Seyde hi elken sijn gheval,⁸⁰⁷

 

Hoet him in dit aertsche dal

 

Na sijnre condicien soude vergaen.⁸⁰⁹

810

Daer sij dus alle waren ghestaen,⁸¹⁰

 

Sprac hi tot sinen outsten zoon:

 

‘Ruben, du biste quaets ghewoen,⁸¹²

 

Du en suit niet worden groot van maghen,

 

Dijn slacht sal minderen allen daghen,⁸¹⁴

815

Ghelijc water sullen si vervloeyen.⁸¹⁵

 

Dijn gaerde sullen qualic groeyen,⁸¹⁶

 

Om dattu dijns vaders camer

 

Op sloeghes mit dinen hamer⁸¹⁸

 

Ende hebs dijns vaders bedde ontreynt.’⁸¹⁹

820

Die Heylighe Scrifte niet en meynt,

 

Dat Ruben alleen soude becopen,⁸²¹

 

Mer alle die ghene die daer in lopen⁸²²

 

Om te vorderen sulke minne,⁸²³

 

⁺ Die waren mede in Iacobs sinne,aant.⁸²⁴

825

Doe hi sprac dat harde woert,

 

Daert menich mensche heeft ghehoert.⁸²⁶

 

Dus so plaghen sy te varen⁸²⁷

 

Die him mit sulker minne ghenaren⁸²⁸

 

Ende ten is seker niet vreemde,⁸²⁹

830

Want het is een grote scheemde,⁸³⁰

 

Daer grote schande ende schade of coemt:⁸³¹

 

Eersaem liefde eerlick vroomt.⁸³²

 

Hoe wael dat sonde ende schande is,^833-909833

 

Soe was doch Semiramis,

835

Van Babilone die coninghinne,

 

So onghetempert inden sinne,⁸³⁶

 

Waer sy sach enen schonen man,^837-838

 

Daer most si mit ghenoechten anaant.

 

Ende alssy sijnre hadde ghenoech,⁸³⁹

840

Bevalsy datmen doot sloech.⁸⁴⁰

807 sijn gheval: zijn lot

809 Na sijnre condicien: naar wat hem toekwam

810 Daer: Toen; dus: aldus

812 du biste quaets ghewoen: je bent gewend aan kwaad doen

814 Dijn slacht: jouw geslacht

815 vervloeyen: wegvloeien

816 gaerde: wijngaarden

818 Op sloeghes: openbrak

819 ontreynt: ontwijd

821 soude becopen: moest boeten

822 daer: verwijst naar r. 817; in lopen: naar binnen gaan

823 Om te vorderen: om te volvoeren

+ F. 176 V b 1

824 in Iacobs sinne: in Jacobs gedachten

826 Daert: op de plaats (in de Bijbel) waar het; ghehoert: vernomen

827 Dus so plaghen sy te varen: Zo pleegt het hun te vergaan

828 him ghenaren: zich bezighouden

829 ten is seker niet vreemde: nl. dat het zulke mensen slecht vergaat

830 scheemde: schanddaad

831 Daer: waar

832 Eersaem liefde eerlick vroomt: reine liefde brengt eervol genoegen

833-909 Voor de geschiedenis van Semiramis en haar zoon vgl. hierboven p. 48-49

833 Hoe wael dat: Hoe zeer het ook

836 onghetempert inden sinne: onmatig in haar drift

837-838 Waer sy - mit ghenoechten an: dat, wanneer zij een knappe man zag, zij aan hem haar genoegen móest beleven

839 sijnre: van hem

840 datmen (dat men + enclitisch -en): dat men hem

[p. 108]

 

Hier mede so en lietsi haer niet ghenoghen,⁸⁴¹

 

Si en most hoir noch tot dinghen vueghen⁸⁴²

 

Die hatelic sijn ende onghewoen.⁸⁴³

 

Si hadde enen frisschen ionghen zoon.⁸⁴⁴

845

Die wile hi was een ionghelinck,⁸⁴⁵

 

Soe dede sy mit him hoer dinck.⁸⁴⁶

 

Hi wist wel dattet qualic lyet,⁸⁴⁷aant.

 

Mer hi en dorst hoer weygheren niet.

 

Bij de manlike lede⁸⁴⁹

850

Mit yseren sine besluten dede,⁸⁵⁰

 

Om dat anders ghene wive⁸⁵¹

 

Spelen en soude mit sinen live.

 

Een sloetel was ghemaect daer toe;

 

Dien droech si allene doe.

855

Wanneer sy bij hem woude wesen,

 

So ontsloet si tslot mit desen

 

Ende als si sijnre hadde ghenoten,⁸⁵⁷

 

Most hi weder inden sloten.

 

Dit waren duvelike sinnen⁸⁵⁹

860

Te leven in alsulker minnen.

 

Dit wijff was wail sinnen blint,⁸⁶¹

 

Dat si mit hoirs selfs kint

 

In sulker wijs te leven plach,

 

Dat nyeman des ghelijck en sach.aant.⁸⁶⁴

865

⁺ Dus was die ionghe qualick daer an,⁸⁶⁵

 

Mer doe hi lancsam wart een man,⁸⁶⁶

 

En woude hijs niet langher lijden⁸⁶⁷

 

Ende creech vrienden tenen tyden,⁸⁶⁸

 

Die him holpen, so dat hi

870

Vanden sloten is worden vry.aant.

 

Hi reet van daen al dat hi mocht⁸⁷¹

 

Ende verre vreemde lande versocht.aant.⁸⁷²

 

Si volchde him na, waer sine vernam⁸⁷³

 

Dat hi in enighe lande quam.

875

Hy docht: hi soude so verre vlyen,⁸⁷⁵

841 Hier mede - ghenoghen: Hiermee stelde zij zich echter niet tevreden

842 Si en most - vueghen: zij moest zich ook nog overgeven aan dingen

843 hatelic: weerzinwekkend

844 frisschen: knappe

845 Die wile: Toen

846 Soe dede sy mit him hoer dinck: sliep ze met hem

847 dattet qualic lyet: dat het niet was zoals het hoorde

849 Bijde manlike lede: Bij zijn geslachtsorgaan

850 Mit yseren sine besluten dede: sloot zij hem in ijzeren boeien

851 Om dat: opdat

857 sijnre: van hem

859 duvelike sinnen: duivelse hartstochten

861 wail: stellig; sinnen blint: verblind

864 des ghelijck: iets dergelijks

+ F. 177 R a 1

865 qualick daer an: er slecht aan toe

866 wart: werd

867 En woude hijs niet langher lijden: wilde hij het absoluut niet langer dulden

868 tenen tyden: op een gegeven moment

871 al dat hi mocht: zolang hij kon (of: zo hard hij kon)

872 versocht: bezocht

873 volchde na: achtervolgde; waer sine vernam: waar zij hoorde (-ne is eigenlijk ‘hem’)

875 soude... vlyen: zou... moeten vluchten

[p. 110]

 

Dat sy en nymmermeer en soude sien⁸⁷⁶

 

Ende toech te Thrier indie stadt.⁸⁷⁷

 

Doe Semiramis vernam dat,aant.

 

Is si hem noch ghevolghet na.⁸⁷⁹

880

Dit mach wel sijn, als ic versta,⁸⁸⁰

 

Bet dan drie ende twintich hondert⁸⁸¹

 

Milen, oeck wyen dat verwondert,⁸⁸²

 

Tusschen Thrier ende Babylone.

 

Doe sy quam bij haren zone,

885

Gheerde si noch sijnre voere⁸⁸⁵

 

Ende dat hi noch mit hair thuuswert voere.aant.⁸⁸⁶

 

Sij ghinghen tsamen na hoerre zede⁸⁸⁷

 

In eenre heymeliker stede,⁸⁸⁸

 

In alsulken minnen schijn⁸⁸⁹

890

Als ofsy vreudelic souden sijn.aant.⁸⁹⁰

 

Die zoen die moeder zwanck ter aerde⁸⁹¹

 

Ende doerstacse mit enen zwaerde:

 

Sulken eynde creech die vrouwe

 

Van hoerre vulre minnen scouwe.⁸⁹⁴

895

Dus was dat edel wijff verbaest⁸⁹⁵

 

Ende op horen zoon verdwaest.⁸⁹⁶

 

Nochtan was si so wijs ende vroet⁸⁹⁷

 

Ende droech soe keyserliken moet,⁸⁹⁸

 

Datsi allene regierde trijck

900

Als een coninc gheweldelijck⁹⁰⁰

 

Ende ommemuyrde Babilone

 

Mit toernen ende poerten schone,

 

So hoech, so starck, so rijckelijck,⁹⁰³

 

Dat nye mensche en sach des ghelijck.⁹⁰⁴

905

Si wan Cartaghe ende vele lande,⁹⁰⁵

 

Dies menich coninc hadde schande.⁹⁰⁶

 

Doch maecte hoir die liefde so sot,⁹⁰⁷

 

⁺ Dat sise bracht in sdodes pot,⁹⁰⁸

 

Als ghi wael claerlic hebt ghehoert.⁹⁰⁹

910

Een yghelijc mensche wacht him voert,⁹¹⁰

876 Dat sy en: dat zij hem

877 toech: ging

879 noch: toch

880 mach: kan

881 Bet: meer

882 oeck wyen dat verwondert: ook al verwondert dat iemand (dat kan betrekking hebben op het aantal mijlen, maar ook op het feit dat Semiramis haar zoon over zo'n grote afstand volgt)

885 Gheerde si noch sijnre voere: begeerde zij nog steeds zijn (vroegere) gedrag

886 noch: bovendien

887 na hoerre zede: volgens hun gewoonte

888 stede: plek

889 In alsulken minnen schijn: (ogenschijnlijk) in zo'n verliefde toestand

890 Als ofsy vreudelic souden sijn: alsof ze gemeenschap zouden gaan hebben

891 zwanck: wierp

894 Van hoerre vulre minnen scouwe: door de zonde van haar weerzinwekkende liefde

895 Dus: Zo; verbaest: uitzinnig

896 op... verdwaest: dolzinnig verliefd op

897 vroet: verstandig

898 keyserliken moet: keizerlijke fierheid

900 gheweldelijck: machtig

903 rijckelijck: geweldig

904 des ghelijck: iets dergelijks

905 wan: veroverde; Cartaghe: Carthago

906 Dies: waardoor

907 Doch: Toch

+ F. 177 R b 1

908 sise: si verwijst naar die liefde in r. 907; in sdodes pot: tot de dood

909 wael claerlic: zeer duidelijk

910 Een yghelijc mensche wacht him voert: Iedereen hoede zich

[p. 112]

 

Alsoe wael die man als wijff,⁹¹¹

 

Dat ghi niet en mint dat lijff

 

Dat vanden uwen is ghecomen

 

Ende van u nature heeft ghenomen.⁹¹⁴

915

Het luut alte over hatelijck,⁹¹⁵

 

Mer wairt so inder werlt rijck^916-917

 

Gheschepen dattet oirbair wair,

 

So waert godlijc ende claer⁹¹⁸

 

Alst bij Adams tijden was.⁹¹⁹

920

Doe en was nyemant int aertsche gras

 

Dan Adam, Eva ende hoer kinder.

 

Doe wast oirbaer ende gheen hinder,⁹²²

 

Want het most doch wesen soe,

 

Datsi natuerlic waren vro^924-925

925

Mit malcander, suster ende broeder,

 

Dat leerde hem vader ende moeder.⁹²⁶

 

Dit woude die goede God ghehinghen⁹²⁷

 

Om die werlt te volbringhen.⁹²⁸

 

Dus heeft die Godheit oick gheleden^929-950929

930

Voer goet, dat Loths dochteren deden.⁹³⁰

 

Doe dat lant verzoncken was,

 

Doe meenden sy entelic das,aant.⁹³²

 

Dat alle die werlt verghinc te gaderaant.⁹³³

 

Sonder sy ende hoir vader.⁹³⁴

935

Die moeder wart tot enen steen⁹³⁵

 

Verwandelt, want si int ghemeenaant.⁹³⁶

 

Overhorich was horen man.⁹³⁷

 

Die maechden ghinghen den vader anaant.⁹³⁸

 

Ende maecten droncken vanden wijn,⁹³⁹

940

Om dat hi onwetende soude sijn.⁹⁴⁰

 

Des nachts ghinghen sy by hem beyde

 

Ende elck hoer biden vader leyde.⁹⁴²

 

Daer mede dede hi so sijn dinghen,^943-944

 

Dat sy beyde kint ontfinghen.

945

Dit deden si in meninghe goet⁹⁴⁵

911 Alsoe wael: zowel

914 Ende van u nature heeft ghenomen: en van u zijn oorsprong heeft gekregen

915 Het luut alte over hatelijck: Het wordt wijd en zijd bekend als buitengewoon schandelijk (of: Het staat bekend als buitengewoon schandelijk)

916-917 Mer wairt - oirbair wair: maar zou het op aarde zo gesteld zijn dat het geoorloofd zou zijn

918 So waert godlijc ende claer: dan zou het overeenkomstig Gods wil en zuiver zijn

919 Alst: zoals het

922 oirbaer: geoorloofd; gheen hinder: niet bezwaarlijk

924-925 Datsi natuerlic - malcander: dat zij lustig met elkaar sliepen

926 hem: hun

927 ghehinghen: toestaan

928 volbringhen: voltooien

929-950 Voor het verhaal van de Dochters van Loth zie Genesis 19:23-38 en vgl. hierboven p. 50-51

929 gheleden: gedoogd

930 Voer: als; dat: wat

932 entelic: stellig; das: dat

933 alle die werlt: heel de mensheid

934 Sonder: behalve

935 wart: werd; steen: (hier) zoutpilaar

936 Verwandelt: veranderd; int ghemeen: openlijk

937 Overhorich: ongehoorzaam

938 ghinghen an: gingen naar

939 maecten: maakten hem

940 Om dat: opdat; onwetende soude sijn: zich van niets bewust zou zijn

942 hoer leyde: legde zich

943-944 Daer mede - ontfinghen: Hij sliep met haar zodat zij beiden zwanger werden

945 in meninghe goet: met de oprechte bedoeling

[p. 114]

 

Om dat dat menschelike bloet⁹⁴⁶

 

Niet te mael en soude vergaen,⁹⁴⁷

 

Want sy meynden sonder waen,⁹⁴⁸

 

Datter nyemant en ware ghebleven

950

Dan si drie int aertsche leven.

 

⁺ In sulker wise ist wael te prisen,⁹⁵¹

 

Mar die in quader boesheit rysen⁹⁵²

 

Ende tot suiker vulre daet

 

Hem selven gheven, dats al quaet,

955

Sondelic, schandelic, ende te schuwen.

 

Elken mensche sal daer voer gruwen,

 

Want tversoeckt in allen hoecken.aant.⁹⁵⁷

 

Overleest al u boecken:⁹⁵⁸

 

Ghi vindet dat si alle twaren⁹⁵⁹

960

Qualick ende vulick hebben ghevaren.⁹⁶⁰

 

Besiet die vyanttlike lesse^961-976961

 

Vander quader Herodyadesse,⁹⁶²

 

Die bij hoers mans broeder sat⁹⁶³

 

Ende infirmeerde hem daer toe in dat,⁹⁶⁴

965

Dat die guede Sinte Iohanaant.

 

Wart ghedoot, die heilighe man.⁹⁶⁶

 

Want si hoer dochter also leerde,⁹⁶⁷

 

Dat si Sinte Jans hoeft begheerde.aant.

 

Want Herodes loefde haer⁹⁶⁹

970

Wes sy begheerde, dat hoir wair,⁹⁷⁰

 

Daer si om danste ende spranck.⁹⁷¹

 

Dat duert horen erven vele te lanck.⁹⁷²

 

Die yammer, siecte ende quale⁹⁷³

 

Die daer off bleeff, die sietmen wale⁹⁷⁴

975

Alle iaer in Sinte Jans feeste.aant.⁹⁷⁵

 

Die plaghe donct my sijn die meeste.⁹⁷⁶

 

God loont den gueden mitter doecht,⁹⁷⁷

 

Die quade laet Hi onverhoecht.⁹⁷⁸

 

Sullen wy minnen in onsen daghen,⁹⁷⁹

980

Soe laet ons Gode liefte draghen,⁹⁸⁰

946 Om dat: dat; dat menschelike bloet: het menselijk geslacht

947 te mael: geheel

948 sonder waen: stellig

+ F. 177 V a 1

951 wael te prisen: goed te keuren

952 in quader boesheit rysen: in rampzalige verdorvenheid toenemen

957 tversoeckt: het lokt

958 Overleest: Doorleest

959 twaren: inderdaad

960 ghevaren: gehandeld

961-976 Voor het verhaal van Herodes en Herodias zie Mattheüs 14:1-12 en vgl. hierboven p. 51

961 die vyanttlike lesse: de duivelse geschiedenis

962 Herodyadesse: Herodias

963 bij hoers mans broeder sat: met de broer van haar man samenleefde

964 infirmeerde hem daer toe in dat: hem bovendien daartoe opstookte

966 Wart: werd

967 si: nl. Herodias; leerde: ophitste

969 loefde: beloofde

970 Wes sy begheerde, dat hoir wair: dat, wat zij begeerde, het hare zou zijn

971 Daer: toen; om: in de rondte

972 Dat duert - te lanck: Dat blijft de erfgenamen zeer lange tijd bij (vgl. verder hierboven p. 51)

973 yammer: leed; quale: ellende

974 Die daer off bleeff: die daaruit voortvloeide; wale: duidelijk

975 Sinte Jans feeste: nl. het feest van de geboorte van Johannes de Doper (24 juni; vgl. verder hierboven p. 51)

976 Die plaghe: Die bezoeking; die meeste: de ergste

977 mitter doecht: met zijn goedheid

978 laet Hi onverhoecht: laat Hij in smart achter

979 Sullen: Willen

980 Soe laet ons Gode liefte draghen: laat ons dan God liefhebben

[p. 116]

 

Ende scuwen sondelike daet:⁹⁸¹

 

Hij is wijs diet quade laet.

 

Eens conincx dochter van rijcken moede^983-1036983

 

Leefde oick in sulker woede,⁹⁸⁴

985

Dat si mit bernentlike minne⁹⁸⁵

 

Horen broeder droech in sinne.⁹⁸⁶

 

Canaces was die maecht gheheten.⁹⁸⁷

 

Hoer vader was, dat suldi weten,

 

Een coninc ende hiete Colus.⁹⁸⁹

990

Hoer broeder hete Machareus.⁹⁹⁰

 

Hi minde sijnre suster mede⁹⁹¹

 

So ghierichlike als si hem dede,aant.⁹⁹²

 

Het was in beyden even starck.

 

Was dat niet eens duvels werck!

995

Canaces was vol alre duecht,

 

So lieflijck ende van soeter yoecht

 

⁺ Als wijf op eerden wesen mucht.⁹⁹⁷

 

Hadsi verseten dit gherucht!⁹⁹⁸

 

So langhe speelde si mitten broeder,

1000

Dat si wert eens kints moeder.

 

Doe sij der vruchten was ghenesen,¹⁰⁰¹

 

Hoerde die coninc gheluut mit desen¹⁰⁰²

 

Als tgheween van enen kinde.

 

Hi sende te hant van sinen ghesinde¹⁰⁰⁴

1005

Om te vernemen daer off bescheyt.¹⁰⁰⁵

 

Doe wort him alle dinck gheseyt.¹⁰⁰⁶

 

Machareus die wert vervaert¹⁰⁰⁷

 

Ende reet van daen in vreemden aert.¹⁰⁰⁸

 

Ende als dit Colus vernam,

1010

Wert hi verwoet ende zeer gram.¹⁰¹⁰

 

Mit erren moede ghinc hi tot haeraant.¹⁰¹¹

 

Ende gaf hoer enen swaert aldaer.

 

Mit naersten heeft hi haer gheboden,¹⁰¹³

 

Dat si hoer selven soude doden

1015

Ende dat kint dede hi int wout

981 sondelike daet: zondige daden

983-1036 Voor het verhaal van Canaces en Machareus vergelijke men de elfde brief van Ovidius' Heroides. Zie ook hierboven p. 47.

983 van rijcken moede: hartstochtelijk van aard

984 in sulker woede: in zo'n razernij

985 mit bernentlike minne: met vurige liefde

986 in sinne: in haar hart

987 Canaces: Canace

989 Colus: (bij Ovidius) Aeolus

990 Machareus: Macareus

991 mede: eveneens

992 ghierichlike: hartstochtelijk

+ F. 177 V b 1

997 wijf: een vrouw; mucht: zou kunnen

998 Hadsi verseten dit gherucht: Had ze zich maar aan de openbaarheid ervan kunnen onttrekken

1001 der vruchten was ghenesen: van het kind was bevallen

1002 mit desen: direct

1004 te hant: onmiddellijk; van sinen ghesinde: iemand uit zijn hofhouding

1005 Om te vernemen daer off bescheyt: om te horen wat er aan de hand was

1006 wort: werd

1007 vervaert: bang

1008 in vreemden aert: naar een onbekend land

1010 Wert hi verwoet ende zeer gram: raakte hij buiten zichzelf van woede

1011 Mit erren moede: Zeer verbolgen

1013 Mit naersten: Driftig

[p. 118]

 

Draghen, inder beesten ghewout.¹⁰¹⁶

 

Dit zwaert sette si bi hoir al bloet,¹⁰¹⁷

 

Mer eer sy hoer gaf totter doot,

 

Screeff sy horen broeder ende lieff

1020

So sueten vriendeliken brieff¹⁰²⁰

 

Ende so yammerlijck van woerde,¹⁰²¹

 

Als ic ye in scriften hoerde,¹⁰²²

 

Na dat Ovidius doet verslach^{10231023-1024}

 

In sijnre epistolen, daer ict sach.

1025

Te scriven waert vele moeyelijck,¹⁰²⁵

 

Mar sy badt him vriendelijck,

 

Na dien dat hoer kijndekijn¹⁰²⁷

 

Verloren waer in sulken schijn¹⁰²⁸

 

Ende sy hem emmer volghen soude,¹⁰²⁹

1030

Dat hijt ghebeente gaderen woude¹⁰³⁰

 

Ende doense in enen tomme te samen,aant.¹⁰³¹

 

Daer si die ewighe ruste namen¹⁰³²

 

Ende badt hem, dat hi hem hoede

 

Voer sijns vaders onghemoede.¹⁰³⁴

1035

Dus bleven daer in jammers noot¹⁰³⁵

 

Kint ende moeder beyde doot.

 

Van desen saken meer te spreken

 

Wil ic hier mede laten steken.¹⁰³⁸

 

Mer noch een pointkijn is dair byaant.¹⁰³⁹

1040

Dat alle ongheoerloft sy:¹⁰⁴⁰

 

⁺ Dats cracht ende weldighe moet¹⁰⁴¹

 

Die men an vrouwen ende maechden doet.aant.¹⁰⁴²

 

Die is te schuwen ymmer zeer,

 

Dat en is minne noch lieflijck gheer.aant.¹⁰⁴⁴

1045

Het is een boeflike ghenoecht¹⁰⁴⁵

 

Daer nyemant mede en is ghevuecht¹⁰⁴⁶

 

Ende si bringhet in groten nijdt,¹⁰⁴⁷

 

Onvrede, oirloghe ende strijt,¹⁰⁴⁸

 

Als wael scheen an Amone,^{1049-11041049}

1050

Coninc Davids outste zone,

1016 inder beesten ghewout: ten prooi aan de wilde dieren

1017 al bloet (bij zwaert): geheel ontbloot

1020 So sueten vriendeliken brieff: een zo lieve, innige brief

1021 yammerlijck: ontroerend

1022 Als ic ye in scriften hoerde: als ik nooit eerder op schrift ben tegengekomen

1023 Na dat: zoals

1023-1024 Hier wordt rechtstreeks verwezen naar Ovidius' Epistulae Heroidum (kortweg de Heroides), de ‘Brieven van de heldinnen’. Aldaar nr. XI

1025 Te scriven waert vele moeyelijck: Dat op te schrijven zou zeer moeilijk zijn

1027 Na dien dat: aangezien

1028 Verloren waer in sulken schijn: op deze manier de dood zou vinden

1029 hem: nl. hoer kijndekijn (r. 1027); emmer: ongetwijfeld

1030 (dit vers sluit aan op r. 1026); gaderen: verzamelen

1031 in enen tomme: in één graf

1032 namen: zouden vinden

1034 sijns vaders onghemoede: de woede van zijn vader

1035 in jammers noot: in diepe ellende

1038 laten steken: laten zitten

1039 Mer noch een pointkijn is dair by: Maar er is nog iets

1040 alle: volstrekt

+ F. 178 R a 1

1041 Dats cracht ende weldighe moet: namelijk verkrachting en gewelddadige lustbevrediging

1042 Die men an vrouwen ende maechden doet: ten koste van vrouwen en meisjes

1044 lieflijck gheer: liefdevol verlangen

1045 boeflike ghenoecht: schofterig vermaak

1046 ghevuecht: gediend

1047 bringhet in: veroorzaakt

1048 Onvrede: onenigheid

1049-1104 Voor het verhaal van Amon en Thamer vergelijke men 2 Samuël, hoofdstuk 13. Zie ook p. 51-52 hierboven.

1049 Als wael scheen an Amone: zoals duidelijk bleek bij Amnon

[p. 120]

 

Die mit crafte ende ghewelt¹⁰⁵¹

 

Thamer, sijnre suster, bij hem helt¹⁰⁵²

 

Ende deder mede sinen hontschen aert¹⁰⁵³

 

Ende nader daet hadde hise onwaert.¹⁰⁵⁴

1055

Ic en hoerde nye van vulre daet¹⁰⁵⁵

 

Te spreken inder naturen staet,¹⁰⁵⁶

 

Want hi hadde him sieck ghemaect.¹⁰⁵⁷

 

Des quam tot hem die wael gheraect,¹⁰⁵⁸

 

Die sijn suster natuerlijck was¹⁰⁵⁹

1060

Ende vande him inder siecten pas.¹⁰⁶⁰

 

Guetlic is si bi hem gheseten¹⁰⁶¹

 

Om hem te doen een luttel eten.¹⁰⁶²

 

Sijn knecht dede hi buten staen

 

Ende vercrachte die wail ghedaen,¹⁰⁶⁴

1065

Die zeer weemoedich van him ghinck.¹⁰⁶⁵

 

Hi stietse van hem in waren dinck,¹⁰⁶⁶

 

Mit groter onwaerdicheide,¹⁰⁶⁷

 

Dat hoir alre weeste dede.aant.¹⁰⁶⁸

 

Sij schoerde haer cleder ende weende zeer.¹⁰⁶⁹

1070

Daer quam Absolon, die heer,aant.¹⁰⁷⁰

 

Die was hoir volle broeder,¹⁰⁷¹

 

Want si hadden enen moeder.

 

Hi vraechde Thamer wat haer waer.¹⁰⁷³

 

Sij seyde him die zake al claer.¹⁰⁷⁴

1075

Hi sprac: ‘Suster, zwijcht al stille!

 

Coomt mit my, tis mijn willeaant.

 

Dat ghi woont in minen hove.’¹⁰⁷⁷

 

Op een tijt wast een dach van love,¹⁰⁷⁸

 

Datmen die scapen souden scheren¹⁰⁷⁹

1080

Absolons, des groten heeren,¹⁰⁸⁰

 

Ende op sulke daghen meest¹⁰⁸¹

 

Hilden si werscap ende feest.¹⁰⁸²

 

Alle sijn broederen had hi ten eten.

 

Sinen knechten dede hi te weten,

1085

⁺ Als die maeltijt ware ghedaen,

1051 mit crafte ende ghewelt: met brute kracht

1052 Thamer: Tamar

1053 Ende deder mede sinen hontschen aert: en haar honds misbruikte

1054 hadde hise onwaert: vernederde hij haar

1055 van vulre daet: van smeriger daad

1056 inder naturen staet: in de natuur (nl. de door God gestelde orde)

1057 hadde him sieck ghemaect: deed alsof hij ziek was

1058 Des: Daarom; die wael gheraect: de bevallige

1059 sijn suster natuerlijck: zijn natuurlijke zuster (dus door bloedverwantschap)

1060 vande him inder siecten pas: vond (of: bezocht) hem in een toestand van ziekte

1061 Guetlic: Vriendelijk

1062 Om hem te doen een luttel eten: om hem iets te laten eten

1064 die wail ghedaen: het mooie meisje

1065 weemoedich: wanhopig

1066 in waren dinck: in waarheid

1067 Mit groter onwaerdicheide: op zeer vernederende wijze

1068 Dat hoir alre weeste dede: wat haar nog het meeste pijn deed

1069 schoerde: scheurde

1070 Absolon: Absalom

1071 volle broeder: Amnon was Tamars halfbroer, Absalom haar volle broer

1073 wat haer waer: wat haar scheelde

1074 al claer: duidelijk

1077 in minen hove: in mijn woning

1078 een dach van love: een feestdag

1079 souden: meervoudsvorm bij het enkelvoudige men

1080 Absolons, des groten heeren (genitivus bij scapen in r. 1079): van Absalom, de grote vorst

1081 meest: zeer veel (hoort bij werscap ende feest in r. 1082)

1082 werscap: feestmaal

+ F. 178 R b 1

[p. 122]

 

Dat sy Amon souden slaen¹⁰⁸⁶

 

Ende anders der broederen gheen.¹⁰⁸⁷

 

Si deden so, als dat wael scheen,¹⁰⁸⁸

 

Want Amon bleeff dair legghen doot,

1090

Die ander en leden ghenen noot:

 

Dus wart die craft aldaer ghewroken.¹⁰⁹¹

 

Noch segghe ic, als ic hebbe ghesproken:¹⁰⁹²

 

Tis onrecht datmen hem beclaecht,¹⁰⁹³

 

Want hi heeft een reyne maecht

1095

Weder horen danck ghemint¹⁰⁹⁵

 

Ende was daer toe sijns vaders kint¹⁰⁹⁶

 

Ende doe hi haer dus hadde ghenoten,¹⁰⁹⁷

 

Dede hise uter camer stoten¹⁰⁹⁸

 

Ende wort hoir onwaert after dien,¹⁰⁹⁹

1100

Dat hise nye en woude aensien.¹¹⁰⁰

 

Dese boesheit was drierehande,¹¹⁰¹

 

Die hi dede mit groter schande.

 

Te recht is dese wrake gheschiet.

 

O vrienden, sulke dinghen vliet!aant.¹¹⁰⁴

1105

Sulke dinghen niet te vlyen,

 

Daer moet onrecht af gheschien,¹¹⁰⁶

 

Want craft ende dading van ghewelt¹¹⁰⁷

 

Sijn so overdadich ghetelt,¹¹⁰⁸

 

Dat sy niet en konnen vergaen,¹¹⁰⁹

1110

Daer en wort wrake op ghedaen.¹¹¹⁰

 

Want doe die werlt niet harde langhe¹¹¹¹

 

En hadde ghestaen in horen ganghe,¹¹¹²

 

Doe wort wrake ghedaen daer op.aant.¹¹¹³

 

Die heyligh patriarche Jacop,aant.^{1114-11521114-1116}

1115

Doe hi quam inder heyden lant,

 

Sijn gheslacht worde wide bekant.

 

Een stadt, gheheten Sychem,aant.¹¹¹⁷

 

Stont niet verre van hem.¹¹¹⁸

 

Sijn dochter, die schone Dyna,¹¹¹⁹

1120

Ghinc wanderen bijder stat soe na,¹¹²⁰

1086 slaen: doden

1087 anders: verder

1088 wael scheen: duidelijk bleek

1091 die craft: deze verkrachting

1092 Noch: Nogmaals

1093 onrecht: onjuist

1095 Weder horen danck: tegen haar zin

1096 Ende was daer toe: en (zij) was bovendien

1097 dus: zo; ghenoten: gebruikt

1098 Dede stoten: stootte

1099 Ende wort hoir onwaert after dien: en vernederde haar daarna

1100 Dat: op deze wijze dat; nye en: volstrekt niet

1101 boesheit: snoodheid; drierehande: drievoudig

1104 vliet: schuwt

1106 onrecht: ongerechtigheid

1107 craft ende dading van ghewelt: verkrachting en gewelddadigheid

1108 Sijn so overdadich ghetelt: worden zo misdadig geacht

1109 Dat sy niet en konnen vergaen: dat zij niet te niet kunnen gaan

1110 Daer en wort wrake op ghedaen: tenzij ze worden gewroken

1111 harde: erg

1112 hadde ghestaen in horen ganghe: bestond

1113 Doe wort wrake ghedaen daer op: toen werd dat gewroken

1114-1152 Voor het verhaal van Dyna en de Sychemieten vergelijk Genesis, het 34ste hoofdstuk, en zie hierboven p. 52-53

1114-1116 Die heyligh - wide bekant: Toen de heilige aartsvader Jacob in het land van de heidenen kwam, werd zijn familie zeer bekend

1117 Sychem: Sichem

1118 Stont: was gelegen

1119 Dyna: Dina

1120 wanderen: wandelen; bijder stat soe na: zo dicht bij de stad

[p. 124]

 

Dat die van Sychem quamen uut¹¹²¹

 

Ende haeldense in. Si sloech gheluut,¹¹²²

 

Ten bate niet: in sondighen schine¹¹²³

 

Most sy him daer te wille sine.¹¹²⁴

1125

Oneerlic voeren si daer mede¹¹²⁵

 

Ende lietense weder uuten stede.¹¹²⁶

 

Mit ghescrey so quam si claghen,¹¹²⁷

 

Daer hoer broeders liepen jaghen,¹¹²⁸

 

⁺ Symeon ende oeck Levi,

1130

Ende claechde him, hoe dat si^{11301130-1131}

 

Te Sychem binnen hadde ghevaren.

 

Si gaderden van horen scharen¹¹³²

 

Ende ghesinde in stilre list,¹¹³³

 

Dats die vader niet en wist.¹¹³⁴

1135

Levi ende Symeon

 

Wouden wrake daer doen.¹¹³⁶

 

Si meynden, dat die Sychemiten¹¹³⁷

 

Him nymmermeer en souden verwiten,¹¹³⁸

 

Dat hoir suster in sulken schijn¹¹³⁹

1140

Him te wille hadde ghesijn.¹¹⁴⁰

 

Si ghinghen ruekeloes inder stede¹¹⁴¹

 

Ende en gaven nyemande vrede,¹¹⁴²

 

Mar alle die mannen, cleyn ende groot,¹¹⁴³

 

Sloeghen si mit zwaerden doot

1145

Ende streken weder thuus.¹¹⁴⁵

 

Die vader was des zeer confuus¹¹⁴⁶

 

Ende vertoernt om dat bedriven,¹¹⁴⁷

 

Mer twas gheschiet, tmoste bliven.¹¹⁴⁸

 

Also si beyden hadden ghesproken,¹¹⁴⁹

1150

So hadden si die craft ghewroken.¹¹⁵⁰

 

Also die daet was hatelic,¹¹⁵¹

 

So was die wrake schadelic.¹¹⁵²

 

Dus heb ict u voer gheseit,¹¹⁵³

 

Dat craft ende gheweldicheit¹¹⁵⁴

1155

Maken nijt ende grote veede¹¹⁵⁵

1121 quamen uut: naar buiten kwamen

1122 haeldense in: haar naar binnen haalden; sloech gheluut: schreeuwde

1123 Ten bate niet: het hielp niet; in sondighen schine: op zondige wijze

1124 him: hun; daer: toen

1125 Oneerlic voeren si daer mede: Op een schandelijke manier gingen zij met haar om (of: Daarmee handelden ze schandelijk)

1126 uuten stede: de stad uit

1127 ghescrey: geweeklaag

1128 Daer: waar; liepen jaghen: aan het jagen waren

+ F. 178 V a 1

1130 him: bij hen

1130-1131 hoe dat - hadde ghevaren: hoe het haar binnen Sichem vergaan was

1132 Si gaderden van horen scharen: Zij brachten (een deel) van hun gevolg bijeen

1133 ghesinde: dienaren; in stilre list: in het geheim

1134 Dats die vader niet en wist: zodat hun vader er niets van wist

1136 daer: toen; doen: nemen

1137 Si meynden: Het was hun bedoeling

1138 Him: hun; verwiten: smalend eraan herinneren

1139 in sulken schijn: op die wijze

1140 Him: hun (nl. de Sichemieten)

1141 ruekeloes: onverhoeds

1142 Ende en gaven nyemande vrede: en spaarden niemand

1143 cleyn ende groot: geringen en aanzienlijken

1145 streken weder thuus: gingen weer naar huis

1146 des: daarover; confuus: beschaamd

1147 om dat bedriven: om die behandeling (van de Sichemieten door de broers)

1148 tmoste bliven: er was niets meer aan te doen

1149 Also: Zoals; si beyden: nl. Simeon en Levi; ghesproken: plechtig verklaard

1150 die craft: de verkrachting

1151 Also: Net zoals; hatelic: afschuwelijk

1152 schadelic: verderfelijk

1153 Dus: Aldus; voer: hiervóór (vgl. r. 1107-1110)

1154 craft ende gheweldicheit: verkrachting en geweldpleging

1155 Maken: veroorzaken; veede: vijandschap

[p. 126]

 

Ende van lieven maken lede,¹¹⁵⁶

 

Ende daer om salmense vlitelic laten¹¹⁵⁷

 

Ende oick mit groten sinnen haten,¹¹⁵⁸

 

Up datmen ghenen toerne en werve¹¹⁵⁹

1160

Ende die ziele niet en bederve.¹¹⁶⁰

 

Der sielen sterven is te verstaen,¹¹⁶¹

 

Alssy ten ewighen dode gaen.¹¹⁶²

 

In deser ongheoirlofder minnen^1163-1178

 

Salmen schuwen mit allen sinnen,

1165

Datmen gheen liefte voert en sette¹¹⁶⁵

 

Dan mit luden van kersten wette.¹¹⁶⁶

 

Nyemant en laet him verleyden¹¹⁶⁷

 

Van enighen yoden of van heyden.¹¹⁶⁸

 

Een man die mint een yoedsch wijff

1170

Ende natuerlic roert hoer lijff¹¹⁷⁰

 

Off een heydens dier ghelijck,¹¹⁷¹

 

Hi verdient rechtveerdelijck

 

Datmen brande in een vier,¹¹⁷³

 

⁺ Ghelijck oft waer een beestelic dier.¹¹⁷⁴

1175

Des ghelijck een wijff verdiende¹¹⁷⁵

 

Die so den yoeden off heyden diende.aant.¹¹⁷⁶

 

So groten zonde ist ende schande,

 

Datmense rechten sal mitten brande.¹¹⁷⁸

 

Schuwet dat, ghi guede man!¹¹⁷⁹

1180

Ghi eerbaer wive, sietet an¹¹⁸⁰

 

Hoe groot dat die misdaden sijn

 

Diemen recht mit sulker pijn!¹¹⁸²

 

Vlyet die hatelicke stucken¹¹⁸³

 

Ende laet u eer niet ontplucken,¹¹⁸⁴

1185

Behout dat bloemkijn eer vast,¹¹⁸⁵

 

Soe doedi uwer herten rastaant.¹¹⁸⁶

 

Ende bloeyt in loventliker wonne,¹¹⁸⁷

 

Soe moechdi als die bernende zonne¹¹⁸⁸

 

Claerlijck lichten onbevlect,¹¹⁸⁹

1190

Ombewimpelt, ombedect¹¹⁹⁰

1156 van lieven maken lede: van lief leed maken

1157 vlitelic: zorgvuldig

1158 mit groten sinnen: uit het diepst van zijn hart

1159 toerne: toorn, of: verdriet; werve: zich op de hals hale

1160 bederve: te gronde richte

1161 is te verstaen: moet zó begrepen worden

1162 Alssy ten ewighen dode gaen: dat zij (de zielen) voor eeuwig verloren gaan

1163-1178 Vgl. hierboven p. 33-35: Liefde voor joden en heidenen; In: Bij

1165 voert sette: bedrijft

1166 Dan mit luiden van kersten wette: behalve met christenen

1167 laet him: late zich

1168 Van: door

1170 natuerlic roert hoer lijff: sexueel contact met haar heeft

1171 een heydens: nl. wijff; dier ghelijck: aan een joodse vrouw gelijk

1173 Datmen: dat men hem; brande in een vier: vgl. hierboven p. 34

+ F. 178 V b 1

1174 een beestelic dier: een beest

1175 Des ghelijck: Hetzelfde; verdiende: zou verdienen

1176 diende: ten dienste zou staan

1178 rechten: straffen; mitten brande: met de vuurdood

1179 ghi guede man: gij man(nen) van eer

1180 sietet an: bedenkt

1182 recht: straft; mit sulker pijn: met die straf

1183 Vlyet die hatelicke stucken: Vermijdt zulke afschuwelijke daden

1184 u eer: uw eer; ontplucken: roven

1185 Behout dat bloemkijn eer vast: houdt het bloempje ‘Eer’ stevig vast

1186 Soe doedi uwer herten rast: dan bezorgt u rust aan uw gemoed

1187 Ende bloeyt in loventliker wonne: en bloeit het in smetteloze vreugde

1188 Soe moechdi als die bernende zonne: dan kunt gij als de stralende zon

1189 Claerlijck lichten onbevlect: helder (en) zuiver schijnen

1190 Ombewimpelt, ombedect: onomwonden, openlijk

[p. 128]

 

Ende vrilic treden voert,¹¹⁹¹

 

Onberucht van yemants woert.aant.¹¹⁹²

 

Al ist dat die nyders baffen,¹¹⁹³

 

Daer en hebt niet mede te schaffen,¹¹⁹⁴

1195

Des ghi der daet ontsculdich sijt:¹¹⁹⁵

 

So bloeyt u eer tot alre tijt.¹¹⁹⁶

 

In dusdanigher minnen stucken^1197-1198

 

Doncket mi selden wael ghelucken.

 

So ic meer hoir van haren zaken,¹¹⁹⁹

1200

So si my meer staen te laken,¹²⁰⁰

 

Want ick en siese niet wel varenaant.¹²⁰¹

 

Diet hoir in dat ghelach vertaren.¹²⁰²

 

Waert so rackelic ende so guet¹²⁰³

 

Als edele liefde ende reyne moet,¹²⁰⁴

1205

Die niet en gheren in horen spise¹²⁰⁵

 

Dan reyne cruden van goeden prise,¹²⁰⁶

 

Sij en souden emmer so niet sterven¹²⁰⁷

 

Ende so yammerlijck bederven.¹²⁰⁸

 

Doch noch seg ic, als ic seyde:¹²⁰⁹

1210

Leefden si in reynre weyde^1210-1215

 

Ende lieten die grove stoppelen staen,

 

Daer sy die bloemkijn mede verslaen

 

Ende dat menschelike cruut

 

Niet en wyesse ter aerden uut,

1215

So mochtment noch verantwoirden wat.

 

Noch huden sdaghes valt wel dat,¹²¹⁶

 

⁺ Dat manne ende maechdekijn

 

Die malcander sibbe sijn,¹²¹⁸

 

Lichte wael malcander gonnen¹²¹⁹

1220

In soeter minnentliker wonnen,¹²²⁰

 

Die niet en wouden anders wenschen

 

Dan te leven als goede menschen¹²²²

 

In reynre liefde pleghen te doen.

 

Mer het is een vreemt faetsoen¹²²⁴

1225

Den soen te leven mitter moeder,¹²²⁵

1191 vrilic: frank en vrij; treden voert: naar voren treden

1192 Onberucht van yemants woert: onbesproken (door iemands woorden)

1193 die nyders: de kwaadsprekers; baffen: blaffen

1194 Daer en hebt niet mede te schaffen: wilt daarmee niets te maken hebben

1195 Des: omdat

1196 u eer: uw eer; tot alre tijt: altijd

1197-1198 In dusdanigher - wael ghelucken: Het komt mij voor, dat het met betrekking tot zulke liefdesaangelegenheden zelden goed gaat

1199 So ic meer hoir: Hoe meer ik verneem; haren: slaat terug op stucken (r. 1197)

1200 So si my meer staen te laken: hoe meer ik ze moet laken

1201 siese: se wijst vooruit naar het onderwerp in de volgende regel

1202 Diet hoir in dat ghelach vertaren: die het hunne in dát gelag verteren

1203 Waert: Zou het zijn (nl. het gedrag van deze lieden); rackelic: fatsoenlijk

1204 reyne moet: zuiver gemoed

1205 Die: slaat terug op r. 1204; niet en: niets; gheren: verlangen

1206 Dan reyne cruden van goeden prise: dan uitgelezen voortreffelijke kruiden

1207 Sij: slaat terug op de in r. 1201-1202 genoemden; en emmer niet: in geen geval

1208 yammerlijck: rampzalig; bederven: verloren gaan

1209 als ic seyde: vgl. r. 309-320 en r. 613-636

1210-1215 Leefden si... verantwoirden wat: deze verzen zijn niet geheel duidelijk; de woordelijke vertaling luidt: Als ze nog in een goede weide zouden leven en de grove stoppels lieten staan, waarmee ze (nu) de bloempjes vernietigen, en als het menselijk geslacht niet uit de aarde zou ontspruiten, dan zou men dat nog enigszins kunnen verdedigen. (De betekenis zou kunnen zijn: Als men nu binnen de perken bleef, zodat er geen kinderen van kwamen, dan was het nog tot daaraan toe)

1216 valt wel dat: komt het wel voor

+ F. 179 R a 1

1218 sibbe: verwant (bijvoeglijk naamwoord)

1219 Lichte wael malcander gonnen: elkaar gewoon welgezind zijn

1220 In soeter minnentliker wonnen: in zoete, innige vreugde

1222 goede menschen: deugdzame mensen

1224 een vreemt faetsoen: een ongehoorde manier van doen

1225 Den soen: voor de zoon

[p. 130]

 

Off die suster mitten broeder,^1226-1227

 

Of die vader mitter dochter.

 

Doch die wech is altoes sochter,¹²²⁸

 

Scoonre ende bet ghetreden¹²²⁹

1230

Die gaet totter helscher stede¹²³⁰

 

Dan die wech ten hemel waert.

 

Dat is een wonderlijck ghevaert:¹²³²

 

Altoes sijn wy meer gheneghen

 

Boverie ende quaet te pleghen¹²³⁴

1235

Dan te wercken guede zaken.¹²³⁵

 

Nochtan souden wy gaerne naken¹²³⁶

 

Der schoenre stat die hoghe staet¹²³⁷

 

Ende die moet al mit gueder daet¹²³⁸

 

Ghewonnen sijn, salmense vinden.¹²³⁹

1240

Dus lere ic mannen, wiven, kinden,¹²⁴⁰

 

Dat wy lelike sonden vlyen,¹²⁴¹

 

Diemen naerstelike sal ontsienaant.¹²⁴²

 

Ende so overhatelic luden¹²⁴³

 

Over al, int noert, int suden.

1245

Sonde te doen is menschelic,

 

Die te beteren is godlic.¹²⁴⁶

 

Moetet emmer ghesondicht sijn,¹²⁴⁷

 

Soe laet ons doen cleyn sondekijn,¹²⁴⁸

 

Die men heet ghenadelic.¹²⁴⁹

1250

Ende wye van moede is so rijck,¹²⁵⁰

 

Dat hi moet minnen van naturen,

 

Die minne doch sulke creaturen¹²⁵²

 

Als hi mit eren minnen mach

 

Ende scuwe den groten blinden slach¹²⁵⁴

1255

Ende vlye dat hatelicke woert¹²⁵⁵

 

Daermen so vele leets off hoert.¹²⁵⁶

 

Ende moetet anders emmer wesen,aant.¹²⁵⁷

 

Soe bid ic vriendelic dien ende desen,¹²⁵⁸

 

Dat sijt also heymelic schicken,¹²⁵⁹

1260

⁺ Dat die melders niet en micken,¹²⁶⁰

1226-1227 Grammaticaal sluiten deze verzen niet aan bij het voorafgaande (Den soen tegenover die suster en die vader) maar de betekenis is duidelijk

1228 die wech: die met nadruk, wijst vooruit naar r. 1230; sochter: plezieriger

1229 Scoonre ende bet ghetreden: aantrekkelijker en beter begaanbaar

1230 totter helscher stede: naar de hel

1232 een wonderlijck ghevaert: een vreemde aangelegenheid

1234 Boverie ende quaet: losbandigheid en snoodheid

1235 wercken: verrichten

1236 naken: aankomen bij

1237 Der schoenre stat die hoghe staet: de prachtige stad die hooggelegen is (dat is: het hemelse Jeruzalem)

1238 Ende: (hier:) maar; mit gueder daet: door goede daden

1239 Ghewonnen sijn, salmense vinden: veroverd worden, wil men haar verwerven

1240 Dus: Daarom

1241 lelike: schandelijke

1242 Diemen naerstelike sal ontsien: die men ernstig dient te vrezen

1243 Ende so overhatelic luden: en (die) zo afschuwelijk zijn

1246 te beteren: uit te wissen door er boete voor te doen; godlic: overeenkomstig Gods wil

1247 Moetet emmer ghesondicht sijn: Móet er dan met alle geweld gezondigd worden

1248 cleyn sondekijn: meervoud

1249 ghenadelic: dagelijks (in tegenstelling tot doodzonden)

1250 Ende wye van moede is so rijck: Maar wie zo hartstochtelijk is (vgl. r. 983)

1252 Die minne: laat hij liefhebben; creaturen: schepselen (zonder de pejoratieve betekenis die ons ‘creatuur’ heeft)

1254 Ende scuwe den groten blinden slach: en hij hoede zich voor ‘de slag in den blinde’ (nl. die van de ‘minne’, vgl. r. 340)

1255 vlye: vermijde; dat hatelicke woert: bedoeld is vermoedelijk de ongheoerlofde minne

1256 Daermen so vele leets off hoert: waar men zoveel verdriet (of: kwaad) van hoort

1257 anders emmer: met alle geweld ánders

1258 Soe: dan; bid ic: verzoek ik; dien ende desen: de betrokkenen

1259 schicken: arrangeren

+ F. 179 R b 1

1260 Dat die melders niet en micken: dat de verklikkers er niet achter komen (Dat is Dat met enclitische -t: dat het)

[p. 132]

 

Op dat die weelde blive verholen¹²⁶¹

 

Ende die sonde Gode bevolen.¹²⁶²

 

Maer punctet, off ghi moecht, daerbij,¹²⁶³

 

Dattet sonder sonde si.

1261 die weelde: het genot (het feit dat er sexueel contact is)

1262 Ende die sonde Gode bevolen: terwijl men (de beoordeling van) de zonde aan God overlaat

1263 Maer punctet, off ghi moecht, daerbij: Maar zorg ervoor, als u kunt

[p. 134]

Tekstkritische aantekeningen

24	Het handschrift heeft en, niet ende. Vgl. r. 442.
28	daerby: men kan ook lezen daer by.
34	dattet: mogelijk staat er in het handschrift datter.
38	so en: vrijwel aaneengeschreven.
111	tijden of tyden?
114	sij of sy?
120	Dan: geëmendeerd naar het Leidse handschrift; Den Haag heeft Dat.
131	sijn of syn?
137	partye: het handschrift heeft voor ar een afkortingsteken, men zou ook pertye kunnen lezen.
145	materi: de i heeft een ‘staart’ en lijkt daardoor op een j. Dit komt nog vier keer voor, nl. in r. 366 (suldi), in r. 603 (Wildi), in r. 689 (suldi) en in r. 1186 (doedi).
158	Dan: emendatie naar het Leidse handschrift; Den Haag heeft Dant.
167	sij of sy?
193	wyff of wijff?
194	wyflike of wijflike?
197	ontghelden: de t is boven het woord geschreven.
212	by of bij?
225	Leiden heeft Haddet (men zou hier kunnen emenderen).
235	tijt of tyt?
245	Ende: het handschrift heeft Enden met een nasaalstreep voor de n. wal: Leendertz emendeert tot wael, vanwege het rijm, naar men mag aannemen, maar omdat wal als bijwoord in het Middelnederlands ook voorkomt, hebben wij het woord gehandhaafd.
265	Het handschrift heeft Sarffan. In r. 272 echter staat Farssan en het Leidse handschrift heeft tot drie keer toe Ferssan. Vandaar de emendatie.
275	hi is door ons toegevoegd (naar het Leidse handschrift).
294	bij of by?
295	sijn of syn?
309	Het handschrift heeft twee keer is.
324	bebrieft: geëmendeerd naar het Leidse handschrift; de Haagse codex heeft berieft. Vgl. Middelnederlandsch woordenboek 1, 605, sub voce ‘bebrieven’.
334	wyff of wijff?
336	Binnen: de B is onduidelijk; er zou ook Hinnen kunnen staan (zoals Leendertz leest, die emendeert tot Binnen).
342	Daert: de e heeft een wat afwijkende vorm, misschien heeft er eerst een a gestaan.
	by of bij?

[p. 135]

354	verliesen: niet duidelijk is of het handschrift hier een nasaalstreep heeft of niet; ontbreekt deze, dan ligt de emendatie voor de hand; Leiden heeft verliesen.
360	by of bij?
366	bij of by?
	suldi: zie de aantekening hierboven bij r. 145.
403	dat si: men zou ook datsi kunnen lezen.
406	claghen: na de e een vlek; de n is onzeker.
433	Ende: geëmendeerd naar Leiden; het Haagse handschrift heeft Die.
439	sij of sy?
442	Het handschrift heeft en, niet ende. Vgl. r. 24.
450	zone: achter aan dit woord nog twee letters (ne?), maar deze zijn doorgehaald.
474	Dat hi: men zou ook Dathi kunnen lezen.
495	bedencken: geëmendeerd naar Leiden; Den Haag heeft bedendken.
499	bij of by?
522	ghiselschip: emendatie; het handschrift heeft ghischip.
525	Hi voer: men zou ook Hivoer kunnen lezen.
530	op die: men zou ook opdie kunnen lezen.
565	Dat sij of Datsij? Leendertz heeft Dat sy.
576	meer bespreken: vrijwel aan elkaar geschreven.
598	Verdoomt: men zou ook Verdoemt kunnen lezen.
603	Wildi: zie de aantekening hierboven bij r. 145.
612	in zwaer: in het handschrift vrijwel aan elkaar geschreven.
629	Het handschrift heeft en twee keer.
636	tgheslach: geëmendeerd naar Leiden; Den Haag heeft tghescach. Vgl. Middelnederlandsch woordenboek 2, 1583 en 1654.
644	spithout: men zou ook spichout kunnen lezen. Vgl. Middelnederlandsch woordenboek 7, 1753-1754.
645	Des: achter dit woord staat een h die is doorgehaald.
657	al ghestillen: de woorden zijn zeer dicht op elkaar geschreven.
678	Joab: wij hebben voor een J gekozen, maar men kan ook pleiten voor een I. Hetzelfde geldt bij Joab (r. 684), Jacob (r. 802), Jans (r. 968 en 975), en Jacop (r. 1114).
684	Zie de aantekening bij r. 678 hierboven.
	selve: de eerste e heeft een vlek of doorhaling en is onleesbaar.
688	verwarf: de tweede r staat boven het woord geschreven; onder aan de regel staat een verwijstekentje tussen de a en de f.
689	suldi: zie de aantekening bij r. 145.
697	schoon: men zou ook schoen kunnen lezen.

[p. 136]

719	anders: geëmendeerd uit andes; Leiden heeft anders.
802	Jacob: vgl. de aantekening hierboven bij r. 678.
824	Iacobs: hier heeft het handschrift duidelijk de kleine letter i. Wij hebben deze i - zij het getransformeerd tot hoofdletter - gehandhaafd. Vgl. r. 965.
838	most: voor dit woord staat in het handschrift moch, maar dit is doorgehaald.
847	dattet: door de letters te een vlek.
864	sach: geëmendeerd naar Leiden; de Haagse codex heeft slach.
870	vry of vrij?
872	versocht: in het handschrift is de c waarschijnlijk door een l heengeschreven.
878	Semiramis: het handschrift heeft hier themiramis, duidelijk een schrijffout, waarschijnlijk onder invloed van het woord thrier in de voorafgaande regel.
886	thuuswert: de s heeft een dikke ‘stok’, waardoor de rechter poot van de tweede u niet geheel zichtbaar is; voor er is een afkortingsteken gebruikt: men zou dus ook thuuswaert of thuusweert kunnen lezen.
890	vreudelic: het woord is in het handschrift gevlekt; leesbaar is vreu(..)ic; Leiden heeft vrolic. Vgl. Middelnederlandsch woordenboek 9, 1307.
932	meenden: de d is door een andere letter heengeschreven (een b?).
933	te gader: men kan ook lezen tegader.
936	Verwandelt: de V is niet zeker.
938	vader an: men zou ook vaderan kunnen lezen.
957	tversoeckt: de o zou een e kunnen zijn.
965	Iohan: zie de aantekening hierboven bij r. 824.
968	Jans: zie de aantekening bij r. 678.
975	Jans: zie de aantekening bij r. 678.
992	si: het woord is gevlekt en moeilijk leesbaar.
1011	tot haer: deze twee woorden zijn rechts boven de regel bijgeschreven en op de regel zelf staat een verwijstekentje; op de regel stond aanvankelijk van daer, maar dit is doorgehaald.
1031	tomme: het handschrift heeft tonne of tomne (met een nasaalstreep als afkortingsteken voor de eerste n of de m); de emendatie is naar Leiden.
1039	by of bij?
1042	doet: het handschrift heeft doot.
1044	gheer: geëmendeerd naar Leiden; Den Haag heeft eer.
1068	weeste: geëmendeerd naar Leiden; het Haagse handschrift heeft weetste.
1070	quam: de m zou ook een n kunnen zijn.
1076	mijn of myn?

[p. 137]

1104	vrienden: de eerste e is verdwenen in de lombarde waarmee r. 1105 begint.
1113	daer op: men kan ook daerop lezen.
1114	Jacop: vgl. de aantekening hierboven bij r. 678.
1117	Sychem of Sijchem?
1176	yoeden: wellicht yooden.
1186	doedi: vgl. de aantekening hierboven bij r. 145.
1192	Onberucht: men zou ook Onborucht kunnen lezen.
1201	ick en: men kan ook icken lezen.
1242	sal ontsien: in het handschrift aan elkaar geschreven.
1257	anders: met bovengeschreven r; tussen de e en de s staat een verwijstekentje.