Reizen en stilstaan

[p. 127]

Art Deco

Yoshiko vertelt me dat ze in het Kyoto-hotel werkt. Als ik haar zeg dat ik veertig jaar geleden een paar dagen in Kyoto heb gelogeerd in een hotel met een Art Deco-interieur, of iets dat daarop lijkt, is ze ervan overtuigd dat dat het Kyoto-hotel moet zijn geweest. Het stamt nog uit de tijd van voor de oorlog en een deel ervan is, ondanks modernisering en uitbreiding, ongewijzigd gebleven. ‘Kom nou maar gauw eens kijken,’ zegt ze. Ik wil mijn gastvrouw die, al zou je dat van haar lieve gezichtje niet aflezen, in de computer-afdeling van het hotel werkt, natuurlijk een plezier doen en ga al de volgende middag met haar mee.

Mijn geheugen vertoont de meer voorkomende eigenschap, dat sommige brokstukken uit mijn leven, en lang niet altijd de meest opwekkende, mij haarfijn voor de geest staan, terwijl andere voorgoed schijnen te zijn weggezakt. Daar tussenin bevindt zich een aantal dat af en toe even zijn gezicht laat zien. Het Kyoto-hotel valt onder de laatstgenoemde categorie. Dat ik desondanks onmiddellijk het hotel herken, komt omdat de eetzaal enige gelijkenis vertoont met het restaurant van hotel Americain in Amsterdam. Een zelfde soort lambrizering, lampen, plafond.

Ik kijk naar de vergulde klok, vraag me af of die er vroeger ook al was. Nee, zover reikt mijn herinnering niet. Ik ben al blij dat ik, zonder dat het gastenboek, zo het nog bestaat, erop nageslagen behoeft te worden, kan vaststellen dat ik inderdaad eens hier geweest ben. Het is drie uur in de middag, de lunchtijd is voorbij, de eetzaal is opgeruimd, drie mannen en een vrouw zitten geanimeerd aan een tafel te praten. Yoshiko stelt me aan hen voor, het zijn de leden van een filmploeg die in de afgelopen dagen een documentaire van het hotel

[p. 128]

hebben gemaakt. Ze zitten nog wat na te praten over technische details, de apparatuur is al in de auto geladen. Een gast van veertig jaar geleden uit een onuitsprekelijk land - ‘Surinamu, waar ligt dat?’ - is toch interessant genoeg om je langer dan even mee te bemoeien.

‘In het winkeltje van het hotel,’ zeg ik, ‘ik meen dat het toen op de benedenverdieping was, heb ik indertijd drie kleurhoutsneden gekocht, Yokohamae, portretten van Europeanen en Amerikanen, zo rond 1860. Meer curieus dan mooi.’ Ik kan niet beweren dat deze duik in de geschiedenis van de Ukiyoe diepe indruk op ze maakt. Wat ze van me willen horen is wat ik veertig jaar geleden in Kyoto ben komen doen. Ik vertel ze dat ik kapitein was in het Nederlands-Indische leger en gedetacheerd bij het hoofdkwartier van generaal MacArthur in Japan. Generaal MacArthur, er gaat een licht bij hen op. Het is alsof ik mijn visitekaartje heb afgegeven, nu kunnen ze me plaatsen in rang, tijd en plaats. ‘Ik was als officier van justitie belast met het opsporen van oorlogsmisdadigers, de “minor war criminals” en werkte in Tokio en Yokohama. Een uitstapje naar Kyoto, dat niet gebombardeerd was en niet stonk, was een welkome afleiding.’

‘Hoe vond u Kyoto?’

‘Heel prettig. De Kamo-rivier en al die houten tempels. Het was lente en ik heb de Heian Shrine bezocht. De bazin van het winkeltje had me verzekerd dat de kersebloesems daar op hun mooist zijn. En nu ga ik u iets heel merkwaardigs vertellen. Vlak voor mijn reis naar Japan lees ik een boek van Tanizaki: The Makioka Sisters. Ik weet niet of u het kent. Ik heb het natuurlijk in vertaling gelezen. Het gaat over een vroeger welgestelde familie in Osaka, die op zijn retour is. En waar gaan de zusters Makioka heen als het lente is?’ Ik pauzeer bij het stellen van de vraag en geef, als niemand iets zegt, zelf het antwoord: ‘Naar de Heian Shrine in Kyoto!’ De filmploeg is het met de bazin en met Tanizaki eens dat

[p. 129]

de beroemde tuin van de Heian Shrine een uitgelezen plek is om de kersebloesems te bezichtigen. Ik vrees dat ze mij taxeren als één van die onuitstaanbare mensen, wier interesse voor Japan voornamelijk op theeceremonieel en bloemschikken gericht is.

‘Hoe vond u de Japanse vrouwen?’

Het is het vrouwelijke lid van de ploeg, die het vraagt. Bedoelt ze het uiterlijk, het figuur, de kleding of de maatschappelijke positie ten opzichte van de man? Of wil ze weten of ik me tijdens mijn diensttijd een Japanse heb aangemeten om die tijd zo aangenaam mogelijk door te komen?

Ik weet niet hoe het met het feminisme in Japan is gesteld en ben, zoveel ouder dan die jonge mensen, niet van plan om me bloot te geven.

‘Ik heb maar één vriendin gehad. Dat was Kiyoko. Kiyoko diende in het Amerikaanse leger, ze was een nisei, of, zoals dat toen heette, een “American of Japanese extraction”. Grote delen van Japan waren voor de geallieerde troepen “out of bounds”. Maar Kiyoko zonder uniform kon doorgaan voor een Japanse. Ze heeft me heel wat van Japan laten zien. We hebben het goed met elkaar gehad. Ze woont nu in Salt Lake City, vier dochters, oma, denk ik.’

Dat lijkt me meer dan genoeg. Ik ga die kinderen daar toch niet vertellen dat in mijn herinnering Kiyoko en Japan samenvallen. Anders zullen ze nog gaan denken dat ik beter naar Salt Lake City had kunnen reizen, dan hiernaar toe te komen.

‘Hoe vond u het om oorlogsmisdadigers te berechten?’

Hoe ik het vond? Wat moet ik daarop zeggen? Het zijn jonge mensen, die na de oorlog zijn geboren. De laatste oorlogsmisdadiger is, als ik het goed heb, in 1959 uit de Sugamogevangenis ontslagen. De ‘Rape of Nanking’ is de enige episode waar ze iets vanaf weten. Het kan natuurlijk bij zo'n gesprek niet missen, Hiroshima komt op de proppen.

[p. 130]

‘Ik was blij dat de bom een einde aan de oorlog maakte,’ zeg ik.

Ze kunnen hun oren niet geloven, kijken me met grote ogen aan. Durf ik de bom goed te praten? Dat staat in Japan gelijk aan de ergste vorm van heiligschennis.

‘Ik diende op een eiland in de Pacific,’ leg ik ze uit. ‘We hadden verwacht dat na de capitulatie van Duitsland Japan de oorlog voor gezien zou houden. Een bekeken zaak. Maar nee hoor, jullie regering wilde tot het einde toe doorgaan, tot de laatste man. En met die kamikaze-begrippen, die toen in waren, zouden jullie het gedaan hebben ook. Ik heb in Black Rain van Masuji Ibuse gelezen dat zelfs oude mannen bamboe speren klaar hadden staan om het invasieleger tegen te houden. Als dat gebeurd was zou Kyoto, met al zijn houten huizen en tempels, met de grond gelijk zijn gemaakt.’

Overtuigend of niet, met dat laatste argument scoor ik. Hiroshima en Nagasaki, tot daaraan toe, maar Kyoto, de stad die ze op hun duimpje kennen, de bloem onder de steden, dat kán eenvoudig niet. Omdat we allemaal weten dat het godzijgeloofd niet gebeurd is, gaan we er gemakkelijk bij zitten en halen opgelucht adem, terwijl Yoshiko voor een drankje zorgt. In die ontspannen sfeer vertrouwen ze me toe dat ze een documentaire hadden willen maken van Schoichi Yokoi. Iedere krantelezer en televisiekijker in Japan weet dat hij de sergeant is, die zich in Guam tot 1972 in een grot schuil heeft gehouden. Schoichi Yokoi was aan het eind van de oorlog van zijn compagnie afgesneden, wist niet dat de oorlog geëindigd was en heeft zich achtentwintig jaar lang met ratten, slakken en bladeren gevoed. Een grote televisiemaatschappij was ze voor. Die heeft er een bombastisch huzarenstukje van gemaakt. Jammer. Hoe ik het vind?

Stom, natuurlijk. Die man had na een tijdje, toen hij geen enkele soldaat meer zag, toch moeten begrijpen dat de oorlog voorbij was. Maar dat zeg ik ze niet. Ik wil ze niet tegen

[p. 131]

het zere been schoppen. Ze zijn geen militaristen, ze zijn tegen de herbewapening van Japan, tegen de ‘nukes’, Ze hebben in dit groepsgebonden land bewondering voor de eenling, die een nutteloos doel tot in het absurde toe nastreeft.

‘Had hij een vrouw?’ vraag ik.

‘Ja,’ zeggen ze, ‘die heeft op hem gewacht.’

Achtentwintig jaar. De Japanse Penelope.

‘U bent na veertig jaar hier teruggekomen. De officier van justitie gaat aan het eind van zijn loopbaan naar het huis van de verdachte. Daar zouden we een script van kunnen maken. Wat bezielde u om dit te doen, is het een soort pelgrimstocht?’

Ik begin te lachen. ‘Zonder stok en zonder witte kleding? Dat heeft nog niemand achter me gezocht. Toch hebben jullie gelijk, ik wilde het land nog eenmaal zien. Niet met de ogen van iemand, die de oorlog heeft meegemaakt en daar niet los van kan komen. Meer op de manier van iemand, die een plek herkent, waar hij zich om de een of andere onverklaarbare reden thuis voelt.’

Mijn oudere vriend Paul zou bij de woorden onverklaarbare reden meteen het hoofd schudden. De verklaring, ik hoor het hem al zeggen, ligt in het vroegere bestaan. In één van je vroegere levens moet je hier hebben geleefd. Zo eenvoudig is het. Wat doet het ertoe of mijn vriend gelijk heeft. Voor de één is het lariekoek, voor de ander een zonneklaar gegeven. Even speel ik met de gedachte dat mijn vriend gelijk zou kunnen hebben. Dan ben ik eens, in een ver of nabij verleden, een Japanner geweest. Dat houdt dan wel in dat ik de oorlog in een ander perspectief moet zien. Zojuist nog praatte ik Hiroshima goed. Nu sta ik met mijn ene been aan de andere kant, de kant van sergeant Schoichi Yokoi. Dat is op zichzelf niet voldoende. Ik zou ook moeten weten tot welke groep ik heb behoord, tot de samoerai of de gewone burgers, tot de beulen of de slachtoffers. Daar gaat het om. Op deze plek zal ik het antwoord op die vraag vast niet kunnen vinden. Wat als

[p. 132]

ik er heb gegeten, gedanst, geslapen, geneukt? Dat had ik in ieder willekeurig hotel in Amsterdam ook kunnen doen. Daarvoor had ik deze reis niet hoeven maken.

‘Deze plek, dit hotel,’ zeg ik, ‘speelt geen enkele rol in mijn leven.’

In een uitdragerswinkel in deze stad heb ik een ingelijste foto gezien van een stel trots poserende Japanse soldaten, die zojuist de hoofden van een paar arme Chinezen hadden afgeslagen. Links van de groep lagen de hoofden, rechts de rompen. Voor een paar yen had ik die foto kunnen kopen. Maar ik deed het niet, ik durfde niet. Misschien had ik toen al het gevoel dat ik een van die soldaten had kunnen zijn.

Ik schraap volgens goed Japans gebruik mijn keel en vat de draad van het gesprek weer op. ‘Nee, geen pelgrim,’ zeg ik. ‘Een Hollandse dichter heeft in een bundel, Narrenwijsheid heet ze, een regel geschreven, die me altijd heeft vergezeld: “Ik ga maar en ben.” Dat is mijn antwoord op jullie vraag. Meer kan ik er ook niet over zeggen.’

Alweer die grote ogen. Ik heb het gevoel dat ik ze een koan heb opgegeven, een van die raadsels die je met het normale verstand niet kunt oplossen. Het kan soms jaren duren, voordat iemand, die daarop zit te broeden, in een flits het ware inzicht - ik deins ervoor terug om het grote woord verlichting te gebruiken - verkrijgt. In sommige gevallen duurt het meer dan veertig jaar. Ik kan ervan meepraten.