Reizen en stilstaan

[p. 122]

Einstein

‘Nee Hugo, toeval bestaat niet.’ De tachtigjarige Paul Storm met zijn jeugdige gezicht en zijn door yoga-oefeningen nog lenige lichaam (dat alleen maar stroef doet als hij wil gaan zitten) kijkt me vriendelijk lachend aan. Er hapert iets aan zijn prothese, dat zie ik meteen, want de mijne lijdt aan hetzelfde euvel. Paul is mijn goeroe. Niet een goeroe in de gewone betekenis van het woord, maar meer een oudere vriend, die in mij een zekere drang naar wat ik voor het gemak als metafysica zal aanduiden heeft ontdekt.

We kennen elkaar al zo'n veertig jaar. Onze kennismaking stamt uit een tijd, waarin ik, alleen al bij het woord goeroe in lachen zou zijn uitgebarsten. Paul waarschijnlijk ook, want deze beweeglijke acteur, die onder Albert van Dalsum de ene na de andere jeune premier-rol vervulde, was daar ook nog niet aan toe. Dat gebeurde pas omstreeks 1950 in Suriname, waar hij als regisseur door de Sticusa was uitgezonden en waar ik, als voorzitter van het toneelgenootschap Thalia, vrijwel dagelijks contact met hem had. Hoe hij in aanraking is gekomen met een eenvoudige dorpsonderwijzer in het district Commewijne, en hoe die zijn goeroe werd, heeft hij op openhartige, bijna jongensachtige wijze, verteld in zijn boek De oceaan in een druppel.

Als ik Paul na jaren in Den Haag ontmoet - hij heeft inmiddels in India nog twee goeroes, Ramdas en Charan Singh, gehad - wordt de oude vriendschap meteen weer opgenomen. Dit keer voegt hij er nog iets aan toe, hij neemt mij in vertrouwen, vertelt me, wat hij vroeger nooit gedaan heeft, van zijn spirituele ervaringen, al voelt hij aan dat ik de weerstanden tegen wat ik als een vorm van complete overgave beschouw niet zal kunnen overwinnen. Ik ben geen lid van de sangha en zal het,

[p. 123]

denk ik, ook nooit worden, ik blijf een vreemde, naar ik hoop niet storende eend in de bijt.

De opmerking van Paul over het toeval heb ik al vaker van hem gehoord. Ik kan niet zeggen dat ik zijn absolute zekerheid over een duidelijke lijn in de loop der dingen deel. Ik bevind me vandaag, 27 maart 1986, op de Filipijnen aan het Taal-meer en kijk uit op een klein eiland met een vulkaan. Geen machtige, imponerende vulkaan zoals de Merapi op Java of de Goenoeng Agoeng op Bali, maar vulkaan genoeg om in de reisgidsen beschreven te worden. Het is vroeg in de ochtend, de zon voelt prettig aan, ik heb al gezwommen en zit op een bank over het meer te staren. Op mijn knieën ligt Something Happened van Joseph Heller, waarin ik af en toe een paar zinnen lees. Niet omdat het boek langdradig is - verre van dat - maar eenvoudig omdat ik meer geneigd ben voor me uit te kijken dan echt te lezen. Ik heb het boek in Einstein's Bookshop in Manilla op de kop getikt. Dat is een van die in Azië overbekende boekwinkels, waar je je gelezen boeken kunt inruilen tegen andere tweedehandsboeken, al of niet met bijbetaling van een luttel bedrag. Omdat de dag tevoren een zondag was, alle winkels gesloten waren en ik maandagochtend om negen uur voor drie weken naar een piepklein, vrijwel onbewoond eiland zou vertrekken, was ik blij dat Einstein al vroeg open was. Tijd om rustig uit te zoeken wat mij aantrok was er niet. Eén van de boeken die ik inderhaast meenam was Something Happened.

Op dit punt aangekomen gaat het toeval een rol spelen. Ik ben op bladzijde 110 en blijf steken bij de regel ‘I was absolutely wild for her when she was a girl and I was a boy, absolutely out of my head with volcanic lust.’ Dat ‘volcanic lust’ doet mij de das om. Bepaalde woorden en zinswendingen kunnen bij mij onder bepaalde omstandigheden bepaalde associaties wakker roepen. Beelden, prettige en onprettige, die opgeslagen waren in het archief van mijn herinnering, komen

[p. 124]

mij dan weer voor de geest. Soms zijn het mensen aan wie ik in geen jaren meer heb gedacht, flarden van gebeurtenissen die ik al lang vergeten waande. ‘Volcanic lust’ - ineens was ik weer, ver van het meer en de vulkaan, terug in de rechtszaal van de rechtbank in Amsterdam. Een zitting met gesloten deuren, in het belang van de goede zeden, geen publiek, zelfs geen pers. De advocaat is Mr. P., een bekende strafpleiter. Zijn cliënt is een jongeman van om en bij de dertig, met een nerveus charmeursgezicht, die terechtstaat wegens verkrachting. Hij heeft de jonge vrouw in kwestie, op wie hij bij een eerste ontmoeting indruk had gemaakt, uitgenodigd voor een autotochtje. Zij stemt erin toe, heeft er geen erg in dat hij een stille, doodlopende weg inslaat. Als hij stopt beginnen ze te vrijen. Er is nog niets aan de hand. Dan gaat hij op de vloer van de auto zitten - het is een nogal ruime bestelauto - trekt de broek van de vrouw naar beneden en begint haar te likken. Dat is, wat je daar ook van denkt, geen verkrachting. Verkrachting is vleselijke gemeenschap met geweld of bedreiging met geweld. De vrouw begint tijdens het likken te bidden. Ze is van gereformeerde huize en verklaart onder ede dat zij heeft gebeden dat de man daaraan genoeg zou hebben en niet verder zou gaan.

‘Deed u het bidden stilletjes of luid?’ wil de advocaat weten.

‘Ik weet het niet meer precies,’ zegt ze, ‘ik denk dat ik mijn lippen, zoals ik gewoon ben, bewoog en heel zacht de woorden van mijn gebed heb uitgesproken.’

Het gebed werd niet verhoord. Op een gegeven ogenblik is de man overeind gekomen, heeft ‘Houd ermee op’ geroepen, toen zijn handen om haar nek gelegd, ze toegedrukt en haar aldus gedwongen om gemeenschap met hem te hebben. Een duidelijk geval van verkrachting, meent de officier van justitie. Daar is Mr. P. het niet mee eens. Hij is een erudiet man, die met veel verve citaten uit de Angelsaksische literatuur aanhaalt. Hij tekent de gemoedsgesteldheid van zijn cliënt als

[p. 125]

die van een sluimerende vulkaan. Het bidden van de vrouw had averechts gewerkt, in plaats dat daarvan een kalmerende werking uitging had het juist de eruptie teweeggebracht. ‘Volcanic lust,’ zo beschreef hij de passie van zijn cliënt, de ondraaglijke spanning die het bidden van de vrouw op het moment van grote seksuele opwinding had opgewekt. ‘Houd ermee op,’ had hij geroepen, een wanhoopskreet. ‘Als ze gehijgd had, of wat voor geluiden ook had gemaakt, zou mijn cliënt vandaag hier niet voor u hebben gestaan. Nee, die gevouwen handen, dat aanroepen van God om getuige te zijn van wat zich in de auto afspeelde, maakte hem duidelijk dat alleen de vereniging van man en vrouw genade zou vinden in Gods ogen. Hij kwam onder een druk te staan, waartegen hij zich niet meer kon verzetten. U, meneer de officier, mag dat verkrachting noemen, ik noem het een schoolvoorbeeld van onweerstaanbare dwang.’

Ik spaar u het verdere juridische verloop. Het is voldoende om te weten dat de verdachte wegens verkrachting tot gevangenisstraf werd veroordeeld. Het kan ook geen kwaad om te weten dat hij op het gebied van misdrijven tegen de zeden geen schoon strafblad had. Maar daar gaat het mij hier niet om. Was het geen toeval, dat ik op een bank tegenover een vulkaan gezeten, lezend in een boek dat ik in grote haast bij Einstein had gekocht, juist op dat éne zinnetje moest stoten dat het wiel van mijn herinnering in beweging bracht? Advocaat P. is al lang dood, ik ben al een paar jaar gepensioneerd, strafzaken - ik heb er zoveel van berecht - boeien mij niet meer. Als het waar is dat er geen toeval bestaat, dan is mijn hele leven één groot netwerk, door onzichtbare draden aan elkaar gebonden.

‘Paul,’ hoor ik mezelf zeggen, ‘ik moet er niet aan denken dat alles wat ik in mijn leven heb meegemaakt bepalend is voor wat er vandaag of morgen met me gebeurt. Als ik niet toevallig tot bladzijde 110 was gekomen, maar het boek had dichtgeslagen op laat ons zeggen bladzijde 108, was dit verhaal

[p. 126]

nooit boven komen drijven.’ Laat ik voor één keer Pauls antwoord zelf verzinnen: ‘Ik kan me voorstellen dat deze zaak je, of je wilde of niet, onbewust heeft beziggehouden. Je moet hebben aangevoeld dat je er met het opplakken van een juridisch etiket nog niet vanaf was. Daarom moest je doorlezen tot bladzijde 110. Nu eerst is de zaak, en daar kan jij niet blij genoeg om zijn, voorgoed afgedaan.’