Het averechts handelen. De Geer in Lissabon. Naïef, wereldvreemd, eigengereid

[p. 66]

Tussen kerstmis en nieuwjaar (en verder)

De dagen tusschen Kerstmis en nieuwjaar
zijn van een druk, die niet meer is te ontvlieden:
Van al de ellende der vergane zwaar
En zonder hoop op wat de aanstaande bieden,

leert ons de dichter Bloem¹⁰⁰ en die wijsheid geldt zeker voor De Geer in die laatste dagen van 1940 - ‘het rampjaar’, zoals hij dat in zijn dagboek aanduidt.

De brief, die hij op 28 december van de Duitse gezant krijgt als antwoord op zijn klacht van eerste kerstdag, is vriendelijk van toon en vol goede bedoelingen, maar geeft geen enkele zekerheid. Het spijt de gezant dat het allemaal zo lang duurt, hij heeft de door De Geer genoemde dagen (zijn zeventigste verjaardag en kerstmis) aan Berlijn gemeld, maar hij kan er verder niets aan doen. Politieke factoren spelen zeker een rol en uit het feit dat het zo lang duurt eer er een antwoord komt, leidt hij af dat het om een moeilijke beslissing gaat. Maar omdat hij begrip heeft voor De Geers ongeduld, heeft hij op spoed aangedrongen.

De goede relatie, die er inmiddels tussen beide heren was ontstaan, wordt gedemonstreerd in de haastige mededeling die Huene, waarschijnlijk bij het ondertekenen, in zijn eigen handschrift onder de getypte brief krabbelt: er komt juist een telegram uit Berlijn binnen dat het verzoek nog steeds in onderzoek is.¹⁰¹

Op 7 januari 1941 beantwoordt De Geer uitvoerig de brief, die de ministerraad hem op 12 december 1940 had gestuurd.¹⁰² In deze brief, opgesteld door minister Van

100 J.C. Bloem, ‘Het einde van 't jaar’, Verzamelde gedichten (Den Haag 1947) blz. 152.

101 De letterlijke tekst van deze brief, waarvan de doorslag op het ministerie van buitenlandse zaken in Bonn wordt bewaard in het archief van het Duitse gezantschap in Portugal, is als bijlage vi op pagina 124 in dit boek opgenomen.

102 Enquêtecomissie, 2b, blz. 275.

[p. 67]

Boeyen van binnenlandse zaken¹⁰³, wordt begrip en diepe achting getoond voor ‘Uw schier ontembaar verlangen naar Uw geliefde vrouw (...) en voor Uw begeerte in Uw woning temidden van ons volk rustig aan den arbeid te mogen gaan.’ Maar anderzijds wijst de brief er ook op dat een vrijwillig terugkeren onder het gezag van de overweldiger als ontrouw aan de Nederlandse zaak zal worden aangevoeld en dat hij gedwongen zou kunnen worden te spreken (spreken én zwijgen kan ‘voor Nederland en zijn zaak onherstelbare gevolgen’ hebben). Daarom zou de regering een eventuele terugkeer betreuren; een terugkeer zou ook tegen de wens van de regering zijn.

De Geer is er echt voor gaan zitten om deze brief uitvoerig te beantwoorden. Hij herhaalt het nu al zo vaak gehoorde argument dat hij zich in niets onderscheidt van de andere, in het buitenland gestrande Nederlanders. Als voorbeeld haalt hij Dora Heldring aan, de vrouw van de directeur van de Heldring-stichting in Zetten, die in mei 1940 haar in het Zuid-Afrikaanse Stellenbosch studerende zoon had bezocht, de jongen naar Indië had gestuurd om daar in het leger dienst te nemen, maar zelf nu in Lissabon op een gelegenheid wachtte om naar Nederland terug te gaan.

Over de mogelijkheid dat zijn terugkeer als een daad van overgave zou worden beschouwd, schreef De Geer: ‘Ik ben met u eens, dat dit bedenkelijk zou zijn. Maar ik ben overtuigd, dat, al mogen bij een enkeling zulk een misvatting aanvankelijk rijzen de ware positie te duidelijk is om niet spoedig algemeen te worden onderkend’¹⁰⁴. Hij zal als vergeten burger leven, maar ‘als de vijand mij

103 Mededeling van Van Kleffens aan de enquêtecommissie: [Van Boeyen] ‘scheen een soort stijl te hebben, die geacht werd op de heer De Geer de meeste indruk te maken. Als dat niet lukte, zei men, lukt er niets.’ (a.w. 2c blz. 302).

104 Onderstreping door De Geer.

[p. 68]

ontrouw aan de vaderlandsche zaak zou aanwrijven, zou ik evenmin zwijgen’.

De suggestie van de regering, dat misschien mevrouw De Geer overgehaald zou kunnen worden om tijdelijk naar Portugal te komen, wijst De Geer om praktische redenen af. ‘Aan deze oplossing zouden inderdaad eenige voordeelen verbonden zijn, maar ik acht haar reeds uitgesloten, wijl de vereischte toestemming niet zou worden verleend.’¹⁰⁵ Wat in De Geers overwegingen opvalt, is - geconcentreerd als hij is op zijn persoonlijke problemen - het ontbreken van enig moreel perspectief. Op 3 juni 1940 had de regering in Londen een wetsbesluit uitgevaardigd, waarin voor de opvarenden van de Nederlandse koopvaardij vloot een ‘vaarplicht’ werd ingesteld.¹⁰⁶ Als deze mensen hun door Duitse torpedo's inmiddels levensgevaarlijk geworden werk wilden opgeven, werden zij met straf bedreigd. Een man als Ries was zich van deze morele implicatie van De Geers desertie bewust.¹⁰⁷

Veel indruk maken de brieven over en weer niet. De Geers brief van 7 januari 1941 komt in de ministerraad van 17 januari 1941 ter sprake, maar het ‘motiverende’ antwoord waartoe besloten wordt (opnieuw van de hand van Van Boeyen), is pas veertien dagen later klaar en komt in Portugal aan als De Geer op 4 februari 1941 al vertrokken is.

Buiten de ministerraad is nog even gesproken over een plan De Geer te ontvoeren of in het gezantschap te Lissabon te arresteren,¹⁰⁸ maar het blijft bij wilde plannen, gezien de delicate betrekkingen met Portugal. De regering is machteloos.

105 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 99, stuk 10.

106 L. de Jong, a.w. ix, blz. 44.

107 Dacht Gerbrandy ook aan de gedroste De Geer toen hij in mei 1941 het lot van de onder grote gevaren werkende Nederlandse zeelieden als argument hanteerde om te onderstrepen dat het Koninkrijk der Nederlanden nog steeds in oorlog was, ook al had het leger op 14 mei 1940 gecapituleerd? De terugkeer van De Geer en de verontwaardiging daarover lagen toen immers nog vers in het geheugen: ‘...it will also be clear what is meant to the Netherlands to continue the war when the European territory had been overrun. Imagine what it means for our thousands of seamen to have to brave all dangers without ever being able to see their loved ones.’ (P.S. Gerbrandy, voorwoord bij H.S. Ashton, The Netherlands at war [Londen 1941] blz. xi).

108 Mededeling A. Philips (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verhaal 5) en L. de Jong, a.w. ix, blz. 98. De Jong schrijft dat Gerbrandy en Van 't Sant, de secretaris van koningin Wilhelmina, hierover contact hebben gehad met mi-5, de Britse geheime dienst. Van Blankenstein vertelde de enquêtecommissie dat de Britse geheime dienst al in een zeer vroeg stadium op de hoogte was van De Geers overwegingen in Lissabon (Enquêtecommissie 2a, blz. 222).

[p. 69]

Een belangrijke verandering in de dagelijkse omgeving van De Geer vormt zijn verhuizing op 14 januari 1941 van hotel Paris naar hotel Atlantico, wat bij de kritische De Geer-waarnemers in Lissabon en Estoril tot allerlei speculaties aanleiding geeft. Hotel Atlantico stond bekend als een ‘Duits-gezind’ hotel en de Italiaanse (maar anti-Duitse) eigenaar van hotel Paris hield de gangen van De Geer goed in de gaten en sprak daarover met Van den Berkhof van Kockengen, die wij al tegen gekomen zijn als de drager van losse boorden, die in hotel Paris gewassen werden.¹⁰⁹

Over de door Van den Berkhof gesignaleerde correspondentie met de Duitse gezant zei De Geer na de oorlog dat hem daarvan niets bekend was¹¹⁰ en met die aandacht voor zijn aanwezigheid viel het ook wel mee. Hij was alleen maar naar Atlantico gegaan omdat het hem beter beviel: het was mooier en de maaltijden waren beter. Dat Atlantico een verkeerde naam had, was hem niet bekend.¹¹¹

De Geer dacht ondertussen niet alleen steeds aan zijn vrouw, kinderen en kleinkinderen in Nederland - hij had ook gehoord van de invoering van de distributie van levensmiddelen in Nederland en hij probeerde met zendingen koffie, thee en ovomaltine voor de kinderen de rantsoenen wat aan te vullen.¹¹²

Ondertussen wordt in Berlijn en Den Haag op het hoogste niveau naar de kwestie-De Geer gekeken. In Neurenberg, waar hij in de gevangenis zat om zich voor een internationaal tribunaal te verantwoorden voor zijn oorlogsmisdaden, herinnerde Joachim von Ribbentrop, Hitlers minister van buitenlandse zaken zich bij een

109 Verklaring van B.C.F. van den Berkhof van Kockengen, (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 18).

110 Deze mededeling is onjuist en het is niet aan te nemen, dat De Geer bij het afleggen van deze verklaring geen herinnering meer had aan zijn correspondentie met de gezant. Er is reden voor deze twijfel, omdat hij - anders dan in Londen en Lissabon - bij zijn verhoor en het proces in 1947 mentaal een goede indruk maakte. De politie-officier J.L. Posthuma die hem in februari en maart 1947 verhoorde verklaarde als getuige: ‘ik heb de indruk gekregen dat verdachte voor een man van zijn leeftijd buitengewoon goed bij de pinken is.’ Zijn collega J.H. Heynink formuleerde zijn indruk zo: ‘...dat verdachte volkomen in het bezit van zijn geestvermogens is.’ Ook bij zijn optreden voor het Bijzonder Gerechtshof en de Raad van Cassatie maakte hij een gezonde indruk. Alleen zijn gehoor was wat verminderd; hij vraagt meer dan eens om herhaling van een opmerking of een vraag.
De correspondentie De Geer-Huene wordt bewaard in het archief van het Duitse gezantschap te Lissabon, ministerie van buitenlandse zaken, Bonn.

111 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 52.
Dat in elk geval in Amerikaanse diplomatieke kringen Atlantico niet als ‘besmet’ werd beschouwd, kan worden afgeleid uit het gastenregister van het hotel. Gelijk met De Geer liet zich daar de Amerikaanse diplomaat George F. Kennan inschrijven. Kennan zou na de oorlog grote bekendheid en invloed krijgen als ontwerper van de na-oorlogse Amerikaanse politiek ten opzichte van de Sowjet-Unie en als schrijver over de geschiedenis van dat land. Kennan heeft geen herinnering aan een ontmoeting met De Geer (brief van 26 februari 1997). Zij waren dus als Ships that pass in the night.

112 De Geers zoon, jhr. mr. L.E. de Geer van Oudegein in een brief van 26 januari 1941 (deze brief heeft De Geer niet meer bereikt): ‘Begin Januari schreef Annie U al over de goede ontvangst van de thee en op 22 Januari kwam het pakjes met koffie en ovomaltine, 24 Januari de thee en gisteren Uw brief van 15 Januari. Alles heeft ons zeer verblijd, vooral de goede en zorgvolle gedachte, die belichaamd werd in de ovomaltine, heeft ons gekoesterd. De kinders smullen er van.’ (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 99, stuk 36).
Ook bij zijn terugreis naar Nederland had De Geer koffie en thee in zijn bagage gepakt. Mr. L.A. Ries schreef 5 februari 1941 in een brief aan Van Kleffens: ‘En zoo zweeft, terwijl ik dit schrijf, de oude staatsman met onbezwaard geweten, naar het mij toescheen, maar bezwaard met vele pakken koffie en thee, ergens tusschen Barcelona en Berlijn. Helaas is het weer goed en er zijn geen termen om aan te nemen dat hij zijn bestemming niet zal bereiken.’ (Dossier-De Geer, bijlage 99, stuk 17).

[p. 70]

verhoor op 9 juli 1946 vaag dat deze zaak op zijn tafel terecht gekomen was.

‘Het staat mij bij dat ik zelf de toestemming heb gegeven voor zijn terugkeer naar Nederland en dat ik daarbij gedacht heb dat het in het belang van de Duitse politiek kon zijn met zo iemand op een goede dag weer een Nederlandse regering te vormen. Ik ben er nagenoeg zeker van dat wij hierbij geen andere voorwaarden hebben gesteld en ik geloof nauwelijks dat wij hierbij gedacht hebben aan belangrijke inlichtingen. In het algemeen was de belangstelling van buitenlandse zaken na de bezetting vanzelfsprekend niet meer zo buitengewoon groot.’¹¹³

Op dezelfde dag werd in dezelfde Neurenbergse gevangenis Arthur Seyss-Inquart, tijdens de bezetting de Duitse rijkscommissaris voor het bezette Nederlandse gebied, gehoord. Seyss-Inquart zei voor het eerst over de zaak-De Geer te hebben gehoord van Otto Bene, de vertegenwoordiger van het Duitse ministerie van buitenlandse zaken op zijn bureau. Seyss-Inquart heeft de vraag toen in het gewone dienstoverleg besproken met zijn commissarissen-generaal; misschien ook met Bene, misschien ook met Rauter.¹¹⁴

Seyss-Inquarts belangrijkste overweging bij het geven van toestemming, zo verklaarde hij in Neurenberg, was die van een oude man, die naar zijn vrouw terug wilde gaan. Hij dacht dat de terugkeer wel een goede indruk op de Nederlanders zou maken. Belangrijke inlichtingen heeft De Geer, voor zover Seyss-Inquart zich herinnerde, niet gegeven. De Geer is trouwens ook niet verhoord, iedereen (ook Rauter) wilde hem met rust laten.¹¹⁵

113 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 20.

114 Seyss-Inquart noemde Rauter afzonderlijk, hoewel deze ook commissaris-generaal was.

115 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 20.

[p. 71]

Het overleg resulteerde in een telegram van Rintelen, een van de staatssecretarissen op het Berlijnse ministerie, dat op maandagavond 20 januari 1941 tegen middernacht op het Duitse gezantschap in Lissabon aankwam: ‘we gaan akkoord met de terugkeer naar Holland van de vroegere Hollandse minister-president De Geer.’ De enige voorwaarde was - en dat was een wens van Seyss-Inquart - dat De Geer eerst naar Berlijn zou komen om hem voor het betreden van de Nederlandse bodem door een nog aan te wijzen functionaris van Seyss-Inquart in te scherpen dat hij zich op alle manieren terughoudend moest opstellen.

Het grote nieuws bereikt De Geer op dinsdag 22 januari. ‘Belangrijke telefoon van Duitschen Gezant,’ staat er in zijn dagboek en wij mogen aannemen dat hij direct naar het gezantschap is gegaan om het nieuws te horen en te overleggen, want nog dezelfde dag telegrafeert de gezant naar Berlijn dat De Geer (de gezant duidt hem aan als ‘Exzellenz de Geer’) hem die dag had bezocht. De Geer was van plan de volgende week af te reizen via Madrid, Parijs en Berlijn. In Berlijn zal hij zich bij Rintelen melden, die uit Lissabon nog nadere inlichtingen zal krijgen. De Geer heeft gevraagd zijn vertrek voorlopig geheim te houden ‘omdat veel van zijn landgenoten niet met deze stap ingenomen zullen zijn.’¹¹⁶

De Geer is meteen na het gesprek met de gezant naar het Duitse consulaat gegaan om een aantal zakelijke dingen te regelen. De volgende dag stuurt hij een telegram aan zijn schoonzoon Peter Koch¹¹⁷ en op 1 februari aan zijn dochter Jetty in Indië: ‘aan Jetty geseind van mijn vertrek naar Moeder op a.s. Dinsdag.’

116 Beide telegrammen bevinden zich in het archief van het Duitse gezantschap in Lissabon, ministerie van buitenlandse zaken, Bonn.

117 Zo duidt De Geer hem aan in zijn dagboek. Buiten de familiekring is hij bekend als de schilder Pijke Koch. Hij was getrouwd met de oudste dochter van De Geer.

[p. 72]

Opvallend is dat hij zijn vrouw geen bericht stuurt - tenzij hij Koch gevraagd heeft haar in te lichten. Maar dat is niet aannemelijk, want mevrouw De Geer hoorde het nieuws pas op de morgen van De Geers aankomst uit de mond van jhr. mr. A.M. Snouck Hurgronje, de voorzitter van het college van secretarissen-generaal.¹¹⁸

Het zijn drukke dagen voor De Geer. Hij verbrandt documenten die naar zijn mening niet in handen van anderen moeten komen,¹¹⁹ hij regelt de terugreis en overwint in zijn sterke verlangen naar huis zijn vliegangst.¹²⁰ Op 28 januari 1940 krijgt hij zijn uitreisvisum dat niet door de consul, maar door de gezant zelf ondertekend werd.¹²¹ Huene heeft hem tot het laatst een Sonderbehandlung gegeven.

Hij schrijft ook nog een paar brieven, o.a. op 1 februari 1941 aan zijn nicht Iny in New York, waarin hij vertelt over zijn onderzoek naar de mogelijkheden om via de Kaap naar Indië te varen, maar ook zegt dat hem bij de correspondentie met Nederland (‘zonder tussenpersonen’) is gebleken ‘dat tante Ria wel zeer sterk verlangde naar mijn terugkeer in Holland.¹²² (...) Ik heb daarop nooit gereageerd, ook om geen verwachtingen op te wekken, maar wel mijzelf afgevraagd, of het niet eigenlijk een zekere lafheid is, naar het thans behaagelijker Indië te gaan, in plaats van naar Holland, waar ik noodiger ben.’¹²³

Kennelijk is hij zich, ook al houdt hij zich naar buiten erg flink, bewust van de mogelijkheid dat de Duitsers met zijn terugkeer propaganda zullen bedrijven en hij niet de kans zal krijgen hun argumenten in het openbaar te weerleggen. Daarom stelt hij op 3 februari 1941 een motivering op over zijn terugkeer die de Nederlandse

118 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 151.

119 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 52. Daardoor ging ook de correspondentie met oud-collega's verloren.

120 Hij had de Duitse gezant op 22 januari 1941 gezegd te willen reizen via Madrid en Parijs. Dat betekende een treinreis, die - zo bleek hem later - dagen en misschien wel weken in beslag zou nemen. Naar Berlijn vliegen en vandaar met de D-trein naar Den Haag leverde hem een grote tijdwinst op en dat woog op dat moment kennelijk het zwaarst.

121 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 52.

122 “Voor zover ik de familieverhoudingen in de familie De Geer ken, geloof ik, dat de echtgenoote van De Geer haar man niet beïnvloed heeft om naar Nederland terug te keeren,” verklaarde mr. A.W.R. baron Mackay (die in de oorlog als vertegenwoordiger van De Nederlandsche Bank in Londen was) in 1947. (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 16). Ook een getuigenis van de kleinzoon van De Geer, jhr. L. de Geer van Oudegein tijdens een gesprek op 4 februari 1997 wijst in deze richting.

123 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 50.

[p. 73]

regering in dat geval zou kunnen gebruiken in een uitzending van radio-Oranje en stuurt die aan minister Welter in Londen.¹²⁴

Tenslotte zijn er de sociale verplichtingen en neemt hij tijdens even zovele maaltijden afscheid van de relaties, die hij in Portugal had verworven. Ook al heeft hij een vliegbiljet al in zijn zak zitten, dan nog laat hij in enkele gevallen zijn gasten niet het achterste van zijn tong zien, zodat zij een paar dagen later met verbazing moeten constateren dat zij bij een afscheidsdiner hebben gezeten. En waar hij het nieuws wel vertelde, zoals aan de naar Portugal uitgeweken Nederlandse gezant in Brussel, mr. B.Ph. baron van Harinxma thoe Slooten, ontstond er aan tafel een onaangename, wat ruzieachtige sfeer, waarbij Van Harinxma de term ‘woordbreuk’ laat vallen - tot groot ongenoegen van De Geer.¹²⁵

Op dinsdag 4 februari 1941 kan hij eindelijk vertrekken. Er is niemand op het vliegveld om hem uitgeleide te doen als hij naar Barcelona vliegt. Daar brengt hij de nacht door in hotel Ritz,¹²⁶ om de volgende dag naar Berlijn door te vliegen, waar hij in het hotel van de Lufthansa logeert.

In dat hotel heeft hij een onderhoud met dr. Mohr, een staffunctionaris van Seyss-Inquart, die speciaal voor deze gelegenheid van Den Haag naar Berlijn was gekomen; een bijzonderheid die De Geer op dat moment waarschijnlijk niet kende. Het gesprek met Mohr op De Geers hotelkamer duurde hoogstens drie minuten. De Geer moest alleen beloven dat hij zich in Nederland niet met de politiek zou bemoeien.¹²⁷

Mohr zei in dat gesprek ook dat hij eveneens met de

124 Daarin gebruikt hij weer het argument, dat na zijn aftreden de scheiding van land en gezin ‘minder gerechtvaardigd waren dan tevoren’. De tekst is te vinden in Enquêtecommissie 2b, blz. 278.

125 Ministerie van justitie, dossier-de Geer, proces-verbaal 17.

126 Dagboek-De Geer, ara, archief familie De Geer, inv. 12.

127 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 52.

[p. 74]

D-trein naar Den Haag moest en hij stelde De Geer voor om de volgende dag met de dagtrein samen te reizen. De Geer zag dit als een volstrekt toevallige samenloop van omstandigheden en het gesprek op de terugreis ging volgens De Geers herinnering alleen over koetjes en kalfjes.¹²⁸

Tegen middernacht kwam de trein in Den Haag aan en betrad De Geer na bijna negen maanden weer zijn huis aan de Prins Mauritslaan 61. Het was pikdonker (door de verduistering) en bitter koud. De Bilt noteerde min tien graden.¹²⁹

Die zelfde dag was de zevende elfstedentocht verreden, die gewonnen werd door Auke Adema uit Harlingen in 9.19 uur en dat ondanks een gebroken hakleer.¹³⁰

128 Minister van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 52. Otto Bene, de vertegenwoordiger van het Duitse ministerie van buitenlandse zaken in Den Haag, zei na de oorlog dat Mohr opdracht had De Geer uit te horen maar dat ging niet zo best. De Geer bleek een zwijgzaam man. (Hetzelfde archief, proces-verbaal 23).

129 Mededeling van Hans de Jong te Gorredijk dd. 25 november 1996. Er werden in de oorlog geen weerberichten of andere weerkundige gegevens gepubliceerd; ze zouden van militair-tactische betekenis voor de geallieerden kunnen zijn. De gegevens zijn wel in het archief van het knmi bewaard gebleven.

130 Vgl. Pieter de Groot, Henk van der Meulen en Willem Stegenga, De Elfstedentocht 1909-1985, (Leeuwarden 1985).