Het averechts handelen. De Geer in Lissabon. Naïef, wereldvreemd, eigengereid

De kerstdagen

Beide kerstdagen zijn voor de verdere ontwikkeling belangrijk. In zijn dagboek vermeldt De Geer als eerste aantekening bij de eerste kerstdag: ‘Gezongen in de kerk Silent night, sacred night’.⁸⁷ Dat zal hij waarschijnlijk mee gezongen hebben in de Anglicaanse dienst in de kapel bij hotel Paris. Zijn lunch gebruikt hij echter die dag in hotel Atlantico, dat dan voor het eerst in het dagboek wordt genoemd.⁸⁸

Daarna noteert hij: ‘Bezoek van Pelt, die uit Indië kwam.’ In zijn na-oorlogse verslag schrijft Pelt, dat De Geer geen positief antwoord gaf op de vraag wanneer hij van plan was naar Indië te gaan. Wel vroeg hij honderd uit over Indië en de reismogelijkheden daarheen. De Geer bekende tijdens het gesprek, dat hij tegen de vliegreis over de Atlantische Oceaan opzag en de voorkeur gaf aan een boottocht langs de Kaap (de passagiersverbinding door het Suez-kanaal was toen al opgeheven).

Pelt vroeg hem daarop op de man af: ‘U denkt er toch niet over naar Nederland te gaan?’ en hij vervolgt zijn verslag: ‘Hierop kwam een dubbelzinnig antwoord, de heer De Geer antwoordde namelijk dat hij dat niet van plan was ofschoon hij natuurlijk zeer wel naar Nederland zou kunnen gaan en er wel goede redenen voor zou

87 Dat zingen van dit kerstlied onder deze omstandigheden moet op De Geer een grote indruk hebben gemaakt. Het is althans een belangrijke overweging en inspiratie geweest bij het schrijven van de brochure De synthese in den oorlog in het najaar van 1941 - een werk, dat hem bij de publicatie in maart 1942 en bij zijn strafzaak in 1947 zwaar aangerekend is.
Als gewoonlijk over zichzelf in de derde persoon schrijvend (als ging het om een ander) zegt hij daar: ‘Hij moest er aan denken hoe niet alleen in zijn vaderland, maar in Duitschland dit lied door millioenen gezongen werd. En met weemoed vervulde hem weer de gedachte dat menschen met dezelfde geestelijke behoeften thans meedoogenloos op elkaar worden losgelaten. Die gruwel voor de toekomst te keeren, is een bezielend ideaal voor allen die deze wereld gaarne iets beter zouden willen achterlaten dan zij haar gevonden hebben’. (D.J. de Geer, De synthese in den oorlog [Rotterdam 1942] blz. 16).

88 Op maandag 14 januari 1941 zal hij naar hotel Atlantico verhuizen.

[p. 63]

kunnen aanvoeren, aangezien zijn vrouw ongesteld was en hem noodig had.⁸⁹. Ik bezwoer den heer De Geer deze gedachte te laten varen aangezien hij daardoor zichzelf en zijn land in een zeer delicate positie zou brengen. Met eenige heftigheid voerde hij hiertegen aan, dat ik dit geheel verkeerd zag, aangezien hij sedert zijn aftreden als Minister-President toch niet anders dan een particulier Nederlander was, elk particulier Nederlander het recht had naar zijn plaats van inwoning terug te keeren en dat dit zelfs door de Nederlandsche Regeering werd aangemoedigd wat betreft in Frankrijk vertoevende Nederlanders.

Op het argument dat hij alleen met hulp van de vijand naar Nederland kon gaan, antwoordde De Geer dat de vijand nu eenmaal feitelijk meester van de situatie was en dat er dus geen bezwaar zou kunnen bestaan dat een particulier reiziger, die een visum nodig had, dit erkende.’⁹⁰

Directe gevolgen heeft het gesprek niet, maar het heeft waarschijnlijk toch iets bij De Geer los gemaakt. Hij besluit in elk geval zijn notities van die eerste kerstdag met: ‘Geschreven aan Duitschen Gezant, dat het antwoord wel heel lang uitblijft.’

Deze samenvatting in het dagboek geeft de geestesgesteldheid van De Geer op dat ogenblik beter aan dan de inhoud van de brief. De Geer toont in hoffelijke termen verpakt ongeduld en twijfel of zijn verzoek wel goed gevallen is bij de Duitse autoriteiten, maar er is ook sprake van een nieuwe optie. De reis naar Indië komt niet meer ter sprake, maar nu is het Nederland of New York, waar zijn nicht Iny woont.⁹¹

De volgende morgen, tweede kerstdag, krijgt De Geer

89 Ook de Duitse gezant had het argument van een zieke vrouw doorgegeven, maar na de oorlog ontkende De Geer dit argument gebruikt te hebben, “de gezant moet zich vergist hebben”. (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 52).

90 ara, dossier-commissie Van Limburg Stirum, inv. 4.

91 Tekst van de met de hand geschreven brief (op papier van hotel Paris) als bijlage v op pagina 123. Bron: archief Duits gezantschap te Lissabon, ministerie van buitenlandse zaken, Bonn.

[p. 64]

bezoek van de eveneens door Van Pallandt gestuurde dr. N.C.A. Slotemaker de Bruïne, directeur van het persbureau Aneta in Batavia (‘die uit Indië kwam’ schrijft De Geer achter Slotemakers naam in het dagboek).

Ook van Slotemakers gesprek is een ruim vijf jaar later opgetekend verslag bewaard in de vorm van een brief aan Gerbrandy. Hij had in Lissabon twee gesprekken met De Geer, maar hij heeft geen poging gedaan hem van zijn Nederlandse reisplannen af te houden om de eenvoudige reden dat deze niet ter sprake zijn gekomen. Het ging alleen over Indië. De Geer wilde advies hebben of hij over Amerika of langs de Kaap moest reizen. De vraag wanneer hij daar dacht aan te komen, ontweek De Geer - een houding die Slotemaker de indruk gaf dat hij het plan had naar Nederland terug te gaan, zo herinnerde hij zich in de zomer van 1946.⁹²

De mogelijkheid van een reis per schip naar Indië via de Kaap hield De Geer al een poosje bezig. Waarschijnlijk is hij op het idee gekomen tijdens gesprekken met de Zuid-Afrikaanse journalist F.J. Elferink, die op het punt stond naar de Kaap af te reizen.⁹³

Het is niet vreemd, dat hij 's morgens in Estoril met Slotemaker over deze mogelijkheid heeft gesproken. Immers, voor het middaguur van deze tweede kerstdag stond een afspraak voor een lunch in Lissabon met deze Elferink in De Geers agenda.

Een verslag van dit gesprek is er niet, maar het besprokene is te herleiden. De volgende dag verscheen in het in Kaapstad verschijnende dagblad Die Suyder Stem⁹⁴ een beschouwing, waarin het Nederlandse standpunt over de gewapende neutraliteit tot de Duitse overval in mei

92 Brief Slotemaker de Bruïne aan Gerbrandy, dd. 31 juli 1946. Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 97.

93 Dat vertrek heeft nog wel even op zich laten wachten. In elk geval was het Elferink die de Nederlands-Amerikaanse journalist Hendrik Willem van Loon het bericht doorgaf dat De Geer op 4 februari 1941 naar Nederland was vertrokken, blijkens een anonieme potloodkrabbel in potlood handschrift op de brief van Ries aan Van Kleffens (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 93). Radio-Boston, waar Van Loon werkte, kon daardoor eerder de Nederlandse regering in Londen inlichten dan het gezantschap.

94 Die Suyder Stem steunde als enige Afrikaanse krant de politiek van de Verenigde Partij - de partij van generaal Smuts, die voorstander was van het deelnemen aan de oorlog aan Britse zijde (J.C. Kannemeyer, Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur I [Kaapstad/Pretoria 1978] blz. 259).

[p. 65]

1940 en het daarop gevolgde gewapende verzet werd toegelicht en verdedigd.

De beschouwing verscheen onder de naam van Elferink, maar het is vrijwel zeker dat De Geer het stuk zelf geschreven heeft (hij schreef immers graag en veel, zoals de eigenaar van hotel Paris en de persattaché Van den Berkhof elkaar hadden toevertrouwd).⁹⁵

Het feit dat het stuk één dag na de lunchafspraak verscheen, maakt het aannemelijk dat De Geer bij het gesprek de tekst al kant-en-klaar bij zich had of zelfs dat Elferink die al eerder in zijn bezit had gekregen. Elferink hoefde het stuk enkel in het Zuid-Afrikaans te vertalen, van zijn naam te voorzien en door te telexen of door te bellen naar Kaapstad.

De Geer heeft in 1947 in zijn pleitrede voor het tribunaal in Amsterdam (hij verscheen daar zonder advocaat⁹⁶) dit stuk nadrukkelijk tot zijn verdediging en onderstreping van zijn trouw en toewijding aan de vaderlandse zaak aangevoerd.⁹⁷ Maar wie de beschouwing nu terugleest,⁹⁸ zal sterk moeten denken aan De Geers radiorede van 20 mei 1940; de rede die de eerste steen des aanstoots was geworden voor zijn collega-ministers en koningin Wilhelmina. De Geer verdedigt ook hier de traditionele Nederlandse neutraliteitspohtiek (in de jaren dertig soms ook ‘zelfstandigheidspolitiek’⁹⁹ genoemd; dat klonk wat positiever). Tussen tussen de regels door is ook te lezen dat hij - al is de oorlogstoestand ingetreden - in zijn hart nog steeds die politiek voorstaat met de mogelijke consequentie dat Nederland net zo goed aan de andere kant in de oorlog had kunnen belanden.

95 Een aanwijzing voor het auteurschap van De Geer vormt de aanwezigheid van een vrijwel gelijke tekst in het dossier-De Geer op het ministerie van justitie. Dit in het Nederlands gestelde stuk (blijkens een aantekening overgetypt door de met het vooronderzoek belaste rechercheurs van het verfomfaaide manuscript van De Geer) met het opschrift ‘De inval in Nederland’ heeft als byline: ‘Van bevoegde zijde schrijft men ons uit Europa’ - een in die jaren veel in kranten gebruikte frase om ondanks anonimiteit een beschouwing een zeker gezag te geven.
De Geer heeft waarschijnlijk voor de oorlog meer dan eens van zo'n zinnetje gebruikt om anoniem in een krant van een opvatting blijk te geven en anders kende het wel uit de tijd dat hij redacteur was van het dagblad De Nederlander. Stijl en opbouw van het stuk wijzen eveneens in de richting van De Geer als auteur. Ook heeft hij het in het stuk in het dossier-De Geer meer dan eens over ‘ons land’, wat in De Suyder Stem als ‘Nederland’ is weergegeven.

96 De Geer voelde zich ook op het gebied van het strafrecht thuis. Hij was in 1895 in Utrecht cum lande gepromoveerd op een proefschrift ‘De grenslijn tusschen opzet en schuld’.

97 D.J. de Geer, Uit de nevelen, blz. 16-17. De Geer vertelt daar ook dat de (niet met naam genoemde) correspondent hem had gezegd dat onder ‘de oud-Hollandsche Boeren’ een vrij sterke oppositie was tegen de politiek van Smuts. De mening heerste daar dat Nederland het Deense voorbeeld had moeten volgen - zich dus op 10 mei 1940 niet had moeten verdedigen, maar een Duits protectoraat accepteren. De Geer ging daar tegen in en ‘daar ik bemerkte dat die correspondent (...) dit nog niet zoo héél dwaas vond (..) gaf ik hem daarna een artikel voor zijn blad om te betoogen, hoe verraderlijk en verachtelijk zulk een rol voor ons land zou geweest zijn.’

98 Zij is als facsimile als bijlage vii op pagina 125 in dit boek opgenomen (met dank aan Gary Kitching, die de tekst in Kaapstad heeft opgespoord).

99 B.M. Telders, Nederland onzijdigheid, grondslag en gevolgen, (Den Haag 1939) blz. 23.