Het averechts handelen. De Geer in Lissabon. Naïef, wereldvreemd, eigengereid

November 1940

Op 5 november 1940 vloog De Geer met een toestel van de klm uit Bristol naar Lissabon. Eén dag eerder was hij ook al op weg gegaan, maar na een uur vliegen moest het toestel wegens een defect terugkeren.⁵³ Vanuit Lissabon bestond een verbinding per vliegboot met de Verenigde Staten⁵⁴ en vandaar zou hij verder kunnen reizen.

Wat ging er in De Geer om, wat was zijn plan? De gebeurtenissen van het voorbije half jaar hadden hem erg aangegrepen. Hij was er slecht aan toe, somber en teneer geslagen, maar naar details moeten we raden. In één van de zeker vijf apologieën en terugblikken, die De Geer na 1945 heeft geschreven en gepubliceerd, zegt hij over zichzelf in de derde persoon schrijvend dat ‘...hij in die tijd, physiek en psychisch geknakt door den verraderlijke inval in ons land, meer dan ooit moest denken aan het einde. Zijn laatste levensjaren doelloos te vegeteren in den vreemde, was een vooruitzicht waarbij hij zich moeilijk kon neerleggen.’⁵⁵

Eenzelfde betoog had hij vijf jaar eerder ook al vastgelegd. Hij had de hoop gekoesterd dat het Nederland net als in 1914-1918 zou lukken de neutraliteit tot het einde te bewaren, maar: ‘de tiende Mei sloeg aan die hoop den bodem in en bracht mij, zowel physiek als psychisch,

53 Dagboek-De Geer. De klm beschikt niet meer over vluchtgegevens uit de oorlog.

54 L. de Jong, a.w. ix, blz. 12.

55 D.J. de Geer, Als de avondklok luidt, (Den Haag 1955) blz. 10.

[p. 52]

een inzinking welke tenslotte aan mijn ambtsvervulling een einde moest maken.’⁵⁶

Hij beschouwt zich na het ontslag als een ambteloos burger, ‘...als een gewoon mensch, omdat het ambt nooit een hoogere heerlijkheid voor hem heeft gehad (...), omdat hij zich daaruit nooit een piëdestal heeft kunnen timmeren dat hem blijvend boven anderen verhief.’⁵⁷

Een andere keer (‘thema zonder variaties’ mogen we zijn verweerschriften wel noemen) vertelt hij dat het hem ‘...altijd moeite [heeft] gekost in mijn ambt die zekere “gewichtigheid” op te brengen die toch eigenlijk bij bepaalde functies past.’ De Geer noemt dat ‘een algemene gesteldheid’ van zichzelf, om zich met deze vaststelling te verweren tegen het verwijt dat hij ‘naïef’ was, toen hij meende na zijn aftreden als particulier te kunnen terugkeren.⁵⁸

Ondanks de hier getoonde afkeer van ‘gewichtigheid’ hecht De Geer wel aan de glamour, die om het ministerschap hangt en de praktische voordelen die het met zich brengt. Hij zal zich in Portugal legitimeren als ‘minister van staat’.⁵⁹

Maar voorlopig is er niemand, die vijfde november in Lissabon, om de zichtbaar gebroken man⁶⁰ op het vliegveld af te halen. De Nederlandse gezant, mr. J.G. Sillem, hoorde er pas van toen De Geer al was aangekomen. Hij probeerde dat goed te maken door de volgende dag De Geer uit te nodigen voor een dejeuner bij welke gelegenheid De Geer waarschijnlijk van alles gezegd heeft, maar niet van een andere reisbestemming repte.⁶¹

In Lissabon aangekomen neemt De Geer zijn intrek in hotel Paris in Estoril - de (zeker toen nog) mondaine

56 D.J. de Geer, Avondmijmering blz. 20.

57 D.J. de Geer, Uit de nevelen, blz. 22. Hij dacht hier waarschijnlijk ook aan zijn weigering in 1933 om vice-voorzictter van de Raad van State te worden.

58 D.J. de Geer, Avondmijmering, blz. 26.

59 Het visitekaartje, dat hij voor mededelingen aan de gezant gebruikte, siert de stofomslag van dit boek. Het is afkomstig uit het archief in Bonn.
Welke waarde De Geer hechtte aan het lintje dat hem bij zijn afscheid als minister-president was toegekend, zagen we al. Het moet daarom een bijzonder hard gelag voor hem geweest zijn toen hem na de oorlog alle onderscheidingen - ook de eretitel ‘minister van staat’ - werden afgenomen.

60 De figuur die uit de verschillende verklaringen en herinneringen van ooggetuigen uit Lissabon oprijst, bevestigt het door De Geer zelf gegeven beeld van ‘physiek en psychisch geknakt’. Mr. J.G. Sillem, de toenmalige Nederlandse gezant in Lissabon, zal na de oorlog zelfs het woord ‘seniel’ gebruiken (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 3).
Veel van die (na-oorlogse) beschrijvingen van De Geer zijn natuurlijk gekleurd en vertekend door de wijsheid-achteraf die in elke retrospectie meespeelt, maar de unanimiteit van de verklaringen is op zichzelf veelzeggend.

61 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal ii.
De Geer zou bij deze gelegenheid hebben gevraagd of Sillem de Duitse gezant wel eens sprak - een opmerking waarover Sillem en zijn vrouw zich blijkens hun na-oorlogse verklaring verontwaardigd toonden. Voor De Geer was het, zei hij na de oorlog, alleen maar een opmerking om het gesprek gaande te houden (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 52).
De Geer maakt in zijn dagboek geen melding van dit dejeuner. Het is trouwens opvallend dat het dagboek geen enkele verwijzing bevat naar het Nederlands gezantschap of iemand van de staf.

[p. 53]

badplaats, veertien mijl ten westen van Lissabon.⁶² Hotel Paris was niet De Geers eerste keuze. Hij had zijn huisgenoten op Felden Lodge het adres van hotel Thermal achtergelaten. Maar omdat daar geen plaats meer was, ging hij door naar hotel Paris⁶³ - een Grand Hôtel met een fin de siècle sfeer en (dat was zeker voor de zeer religieuze De Geer van belang) een kapel van de Church of England in de tuin.

Het dagboek van De Geer over zijn verblijf in Estoril is summier. De derde aantekening na De Geers aankomst op de vijfde is van 20 november. Dan staat er kort en laconiek: ‘Bij Duitschen gezant’.

62 Het grootste deel van de gegevens over Estoril, de hotels en de gasten dank ik aan het onderzoek dat Jaap en Judith Timmers daar voor mij hebben verricht.

63 Brief van De Geer aan Duits. Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 21.