Het averechts handelen. De Geer in Lissabon. Naïef, wereldvreemd, eigengereid

Voorbereiding voor de reis

In Londen zoeken de ministers een oplossing voor de oud-premier, die - uiterlijk althans - het comfortabele leven leidt van a gentleman of leisure op Felden Lodge.⁴²

Er is een vrij druk sociaal verkeer in het huis. Er wordt aan muziek gedaan, De Geer bridget en schaakt, leest veel,⁴³ verheugt zich over een preek die de Haagse hervormde predikant A.K. Straatsma voor hem heeft laten uit tikken en toezenden⁴⁴ en vooral: hij denkt veel aan thuis.

Als zijn vrouw hem in een brief van 17 september 1940 heeft geschreven te verlangen naar het ogenblik waarop zij hem ‘juichend zal inhalen op mijn [De Geers]

42 De Geer was na zijn ontslag een wachtgeld van 85 pct van zijn ministerssalaris toegekend. Bovendien behield hij de voor ministers vastgestelde verblijfsvergoeding (L. de Jong, a.w. ix, blz. 94). Uit een document in het dossier-De Geer op het ministerie van justitie is sprake van een herstel van zijn oude pensioenrechten (zesduizend gulden per jaar) per 3 september 1940. Het ministerssalaris in Londen bedroeg 143 pond sterling per maand. (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 140a).
Het in de volgende alinea's geschetste huiselijke beeld is ontleend aan een brief van 5 oktober 1940 van De Geer aan zijn schoondochter, Anny Hermine Roëll en een brief van 25 oktober 1940 aan zijn vrouw, Maria Voorhoeve. (ara, 2e afdeling, dossier-familie-De Geer, inv. 97, resp. 86.) Beide brieven bevatten geen enkele zinspeling op de politieke ontwikkeling; De Geer is zich bewust (en schrijft dat ook) dat de Duitse censor meeleest.

43 ‘Aan lectuur heb ik hier gelukkig geen gebrek, daar de bibliotheek van Davy goed voorzien is,’ schrijft hij zijn vrouw.

44 Blijkens De Geers dagboek (ara, 2e afdeling, archief-familie De Geer, inv. 12) gaat het hier om een preek, die ds. Straatsma tijdens de avonddienst op zondag 14 januari 1940 in de Badkapel in Scheveningen heeft gehouden over Psalm 106:15- ‘over bidden dat niet dwingen, maar luisteren moet zijn’, vat De Geer deze preek in zijn dagboek samen.
De Geer was die dag 's morgens niet, zoals zijn gewoonte was, naar de kerk geweest omdat er die zondagmorgen (heel uitzonderlijk!) in de ambtswoning van Van Kleffens ministerraad was, naar aanleiding van in België gevonden alarmerende Duitse documenten (Vgl. L. de Jong, a.w. ii, blz. 222-234). Van deze vergadering zijn geen notulen bewaard gebleven.
Uit het handschrift van het dagboek blijkt, dat De Geer zijn dagboek niet van dag tot dag bijhield, maar waarschijnlijk het op een later tijdstip aan de hand van aantekeningen heeft gereconstrueerd. In de aantekening bij deze dag staat namelijk ook: ‘Later zendt ds. Straatsma mij die preek via Ria naar Engeland.’ Deze zin is niet later tussen gevoegd, maar staat normaal in de tekst.

[p. 48]

ongeschonden studeervertrek’ schrijft hij haar terug dat dat helemaal klopt ‘met de voorstelling die ik mij reeds tal van malen gemaakt heb; wakend en droomend.’ Hij toont zich in de brief een waakzame huisvader⁴⁵ die, net als bij zijn Zwitserse reisplannen, zich ook nu weer zorgen maakt over de huishoudportemonnee.⁴⁶ Ook zijn gezondheid krijgt aandacht⁴⁷ en hij prijst de zorgen, die de huishoudster van Felden Lodge aan hem besteedt.

In de eerste vergadering van de ministerraad onder voorzitterschap van Gerbrandy komt de vraag naar de toekomstige positie van De Geer al aan de orde. Veel mogelijkheden zijn er niet. Lid van de Raad van State bijvoorbeeld zou in Den Haag een elegante oplossing zijn geweest, maar in Londen is geen Raad van State. Een opdracht om in Batavia een onderzoek in te stellen of Indië een financiële bijdrage zou kunnen geven aan de oorlogsvoering, lijkt een geschikter idee. De défaitistische oud-premier is dan gelijk weg uit het Londense milieu.

Het plan is afkomstig van Welter, de minister van koloniën. Een persoonlijke overweging van Welter (‘ik had met hem te doen’⁴⁸) is dat De Geer drie kinderen in Indië had die hem ook hadden uitgenodigd. Welter brengt het idee over tijdens een bezoek aan Felden Lodge. De Geer voelde er wel wat voor, maar wil eerst (het oude plan) wat op verhaal komen in Zwitserland.

Op 9 september vraagt hij daarom bij de Portugese legatie in Londen een visum voor Portugal. De Portugese gezant op zijn beurt vraagt heel formeel de medewerking van de Nederlandse gezant (anders zullen de Britse autoriteiten geen uitreisvergunning geven). Zo komt de zaak

45 ‘...een goed idee de groote salamander uit de gang in de eetkamer te zetten. Kun je naast kolen ook niet flink turf stoken? (...) Laat de schoorsteen, zoo noodig, eens nazien.’

46 ‘Ik ben blij dat je in 't huis bent gebleven. (...) Er kan zoo nodig een hypotheek op genomen worden. Die stond er vroeger ook op, maar is eenige jaren geleden geheel afgelost.’

47 ‘Ik heb eerst nogal last van maagpijn gehad, maar dit is nu zooveel beter. Een mijner huisgenoten heeft mij daartegen een middel gegeven - tabletjes - waarbij hij baat gevonden had en dat ook mij wonderlijk goed helpt.’

48 Enquêtecommissie 2c, blz. 133. Welter zei in 1948 ook tegen de commissie: ‘Deze opdracht, die aldus uitgelokt is, is, zoals dikwijls met zulke opdrachten gaat, ten dele een daad van vriendschap, ten dele was het een noodzakelijkheid. Het was niet helemaal zakelijk, het was niet helemaal vriendschappelijk, het was een mengeling van beide’ (a.w. blz. 133).

[p. 49]

opnieuw in de ministerraad en weer slaat de argwaan toe.

Gerbrandy stuurt zijn oud-collega op 24 september namens de ministerraad een brief. Zwitserland loopt gevaar het lot te delen dat Nederland in mei 1940 overkwam en er is een belangrijke regeringsopdracht voor De Geer in de maak. De visum-aanvrage moet dus op een misverstand berusten. Maar om voor de toekomst een nieuw misverstand te voorkomen: het kabinet zou wel graag van De Geer willen horen dat hij bij zijn verzoek ‘uitsluitend de verkrijging van een visum voor doorreis naar Nederlandsch-Indië op het oog heeft.’⁴⁹

De Geer is diep gekrenkt. Het kabinet vertrouwt hem niet en de hoge onderscheiding die hij zojuist heeft gekregen voelt hij nu als ‘een pijniging en beschaming, evenals de vriendelijke woorden die mij (...) bij mijn aftreden toekwamen.’ Een reis naar Zwitserland is ‘overigens een zaak die slechts mij aangaat’.

Het was zijn plan in Lissabon te beslissen of hij naar Zwitserland dan wel naar zijn nicht in de Verenigde Staten zou gaan (dat had hij duidelijk geschreven bij zijn visum-aanvrage), waarbij hij ook nog rekening wilde houden met de mogelijkheid dat de regering hem met een opdracht naar Indië zou sturen. Maar van dat laatste zal nu geen sprake meer zijn.⁵⁰ In gepaste bewoordingen zegt De Geer in feite: de regering kan verder barsten.

Gerbrandy moet wel gas terugnemen en in zijn brief van 8 oktober 1940 doet hij dat ook. De Geers brief is in het kabinet aan de orde geweest en daar is gebleken dat er geen sprake is van wantrouwen of de wil om De Geer smaad aan te doen. Angst dat zijn persoon zich in de macht van de vijand zou bevinden en hem kan misbrui-

49 Eenige hoofdpunten blz. 19,

50 a.w. blz. 21-22.

[p. 50]

ken, onafhankelijk van zijn medewerking of medeweten is de drijfveer. De gaafheid van De Geers karakter is niet in twijfel getrokken. Integendeel, het kabinet was ‘cor unum et anima una’ toen het hem voordroeg voor die hoge onderscheiding, die ‘in een leven van zeldzame toewijding aan de zaak van het gemeenebest was verdiend.’ Gerbrandy herinnert ook aan ‘de moed, de kunde en het doorzettingsvermogen’ dat De Geer aan de dag heeft gelegd in augustus 1939 bij de vorming van het kabinet, dat ‘den vijand kon tegemoet treden als een even werkelijke als onloochenbare representatie van het Nederlandsche volk’⁵¹ - woorden, die Gerbrandy ongetwijfeld ook heeft gekozen om de aarzelende en angstvallige leden in zijn kabinet een hart onder de riem te steken.

De druk is van de ketel. De Geer heeft geen bezwaar meer een opdracht te aanvaarden. Hoe die zal luiden is niet bekend,⁵² want het formuleren heeft nogal wat voeten in de aarde. ‘Wat kan Indië bijdragen aan de oorlogvoering?’ was de eerste opzet, maar de gouverneur-generaal, jhr. mr. A.W.L. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer, had inmiddels laten weten dat dat niet zo goed uitkwam. Weliswaar was er in Azië nog geen oorlog, maar de Japanse dreiging werd in Batavia toch wel zo sterk gevoeld dat alle financiële middelen aan de versterking van de Indische defensie moesten worden gegeven.

De oplossing werd gevonden door de formulering dat De Geer zou nagaan hoe de financiële verhouding tussen Nederland en Indië (een voortdurend punt van discussie in de jaren twintig en dertig) na de oorlog moest zijn.

51 a.w. blz. 23-24.

52 a.w. blz. 25.

[p. 51]

Maar het duurde tot 28 november eer deze opdracht op papier stond.

De Geer zat toen al in Portugal - ja, hij was zelfs al een week eerder bij de Duitse gezant langs geweest om te kijken of er geen mogelijkheid was toch naar Nederland terug te gaan.