Het averechts handelen. De Geer in Lissabon. Naïef, wereldvreemd, eigengereid

De Geers ontslag

Een paar weken na zijn aankomst in Engeland, op 6 juni, had De Geer een verblijfplaats gevonden in de villa Felden Lodge in Boxmoor ten noordwesten van Londen. Het huis was bewoond door David Birnbaum en diens vrouw Iny, een nicht van De Geer,²⁷ maar Birnbaum en zijn vrouw vertrokken op 28 juni naar Amerika. Op 2 juli nam een nieuwe eigenaar, de in Londen gevestigde Nederlandse kunsthandelaar Karel Emil Duits, met zijn vrouw op Felden Lodge zijn intrek. De Geer bleef bij de familie Duits inwonen.

De Geers geestelijke en lichamelijke toestand (en die twee zullen elkaar wel beïnvloed hebben) was na de 10e mei 1940 niet best. Hij zal na de oorlog zijn gesteldheid als verklaring gebruiken; niet als verzachtende omstandigheid.

Duits vertelde na de oorlog dat De Geer elke dag met de familie tafelde. Hij maakte een ziekelijke indruk. Duits dacht dat De Geer maagpatiënt was, want hij at dikwijls niet. Vooral als hij zenuwachtig was, klaagde hij over maagpijn, maar een dokter is er nooit aan te pas gekomen. De Geer was ook erg bang voor de bombarde-

27 Dagboek De Geer, ara, archief familie-De Geer, inv. 12.
De Geer duidt in dit dagboek zijn gastheer en diens vrouw aan als ‘Davy’ en ‘Iny’. In geen van zijn na de oorlog verschenen brochures en boeken noemt hij de naam van zijn gastheer in Boxmoor (zoals hij trouwens nooit scheutig is met het noemen van namen; hij volstaat meestal met aanduidingen waarbij de lezer maar moet raden of gegevens combineren).
De naam Birnbaum is terug te vinden in de dossiers van de rechtszaak tegen De Geer voor het bijzonder gerechtshof in Amsterdam in 1947. Dr. M. van Blankenstein vertelde bij zijn verhoor, dat het verblijf van De Geer op Felden Lodge niet ‘de goede instemming’ had van de Engelsen omdat Birnbaum als een ‘beursspeculant’ bekend stond (ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 8).
In de brochure Verantwoording uit 1946 duidt De Geer in een voetnoot op pagina 27 op de joodse afkomst van Birnbaum. De Geer vond die aanduiding kennelijk nodig om zich bij voorbaat te verweren tegen een mogelijk verwijt dat hij in de oorlogsjaren de Duitse dichter Goethe las en in een brief citeerde. ‘Indien iemand zich mocht ergeren (...) zij hem meegedeeld, dat ik het betreffende boek vond in het huis van mijn gastheer te Boxmeer, een hoogstaand Israëliet, die een complete Göthe-uitgave in zijn bibliotheek had.’ Deze voetnoot is om een paar redenen belangwekkend. Zij wijst er op dat De Geer zich in het na-oorlogse klimaat al bij voorbaat meende te moeten verdedigen tegen het lezen en citeren van de Duitse dichter Goethe en dat daarvoor zijn relatie met een jood (die zelfs ‘een hoogstaande Israëliet’ wordt genoemd) als excuus moest dienen. De brief geeft ook een aanwijzing hoe De Geer zijn dagen na het neerleggen van zijn ambt doorbracht.

[p. 45]

menten (er was een vliegveld in de buurt) en kwam daarvoor 's nachts zijn bed uit. Ook had hij ‘een bijzondere angst’ door de Duitsers gekidnapt te worden.²⁸

Van Kleffens, de minister van buitenlandse zaken, getuigde over die jaren: ‘In Londen was De Geer totaal gedepayseerd en vertoonde hij kenmerken van iemand, die zich daar niet kon schikken, hij deed vreemd, verzorgde zijn uiterlijk niet normaal en was geheel anders dan wij hem in Holland kenden.’²⁹ De Nederlandse gezant in Londen in die jaren, jhr. mr. E.F.M.J. Michiels van Verduynen, herinnerde zich de vele neusbloedingen van De Geer³⁰ en zijn collega's Albarda en Van Rhijn verwezen naar De Geers problemen met zijn bloeddruk.³¹

Het was onder deze omstandigheden dat bij De Geer het plan rijpte er een poosje tussenuit te gaan. In de vergadering van de ministerraad van 14 augustus 1940 verraste hij zijn collega's met de mededeling dat hij 's nachts slechts sliep en daarom twee weken naar Zwitserland wilde gaan om in het hooggebergte wat op verhaal te komen. De Geer noemde tal van argumenten voor zo'n reis,³² maar de consternatie bij zijn collega's bleef groot. Dat deed De Geer opmerken: ‘als één van u soms mee wil gaan, dan vind ik dat ook goed,’ waarop Gerbrandy zijn vinger opstak. ‘Ik moest toch oppassen dat hij weer terugkomt,’ zei hij na de vergadering aan de minister van onderwijs, G. Bolkestein.³³

Precies een week later bleek alle opwinding voor niets te zijn geweest. De Geer deelde zijn collega's mee dat er geen luchtverbinding Spanje-Zwitserland meer werd onderhouden. Maar het kwaad was geschied. Gerbrandy zei na de oorlog tegen de enquêtecommissie dat het reisplan

28 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 13.

29 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 53.

30 Ministerie van justitie. dossier-De Geer, proces-verbaal 3.

31 Enquêtecommissie 2c, blz. 114.

32 Hart, een ambtenaar van het ministerie van koloniën, noteert in zijn dagboek dat Welter, de minister van koloniën, hem had gezegd dat De Geer in Zwitserland financiële aangelegenheden van zijn vrouw wilde regelen en daar dan een paar weken vakantie aan vast zou knopen (Albert E. Kersten ed., Het dagboek van dr. G.H.C. Hart, Londen mei 1940-mei 1941 [Den Haag 1976] blz. 92).
De ministers wisten niet, dat generaal Winkelman eind mei 1940 een regeling had getroffen dat de achtergebleven echtgenoten van de ministers en meegekomen ambtenaren een voorschot van tweederde van de wedde zouden ontvangen. (L. de Jong, a.w. ix, blz. 21).
Bolkestein zei na de oorlog dat De Geer, als hij naar het hooggebergte wilde, natuurlijk ook naar de Schotse Hooglanden had kunnen gaan. (Enquêtecommissie 2c, blz. 79) Of hij deze suggestie toen aan De Geer heeft gedaan, is niet duidelijk.

33 Ook Bolkestein zelf onderkende de mogelijkheid van vluchtgedrag; de minister van landbouw, mr. dr. A.A. van Rhijn wees op de slechte indruk die een vakantiereis van een minister op dat ogenblik zou maken. (Enquêtecommissie 2a, blz. 207-208).

[p. 46]

niet de druppel was die de emmer deed overlopen,³⁴ maar De Jong is duidelijk in zijn conclusie: voor koningin Wilhelmina was in elk geval de maat vol.

Ze overlegde met een aantal adviseurs, onder wie de vice-president van de Raad van State, jhr. mr. F. Beelaerts van Blokland en de ministers Gerbrandy en Van Kleffens. Gerbrandy argumenteerde principieel: dat de reis om praktische redenen niet was doorgegaan, deed er niet zoveel meer toe.

De ontwikkelingen volgen elkaar dan snel op. Op 23 augustus 1940 ontbiedt de Koningin De Geer en geeft hem in overweging ontslag te nemen.³⁵ Een aantal ministers, door De Geer op de hoogte gesteld, probeert nog in een onderhoud de Koningin tot andere gedachten te brengen. Minister Welter herinnert haar aan het adagium: ‘fortiter in re, suaviter in modo’³⁶. Het is aan Wilhelmina niet besteed. Ze verstond geen Latijn, zei ze, maar ze kende wel het Nederlandse spreekwoord: ‘Zachte heelmeesters maken stinkende wonden.’³⁷

Ook een voorstel van De Geer zelf (heengaan als minister-president, maar aanblijven als minister van financiën) vindt geen genade in haar ogen.³⁸ Gerbrandy krijgt op woensdag 28 augustus 1940 opdracht een nieuw kabinet te vormen.

Bij de viering van de zestigste verjaardag van de Koningin, op 31 augustus in een met bloemen versierde Queen's Hall in Londen zit De Geer nog als minister-president op de eerste rij te midden van de Nederlandse kolonie die van niets weet, maar het pleit was toen al beslecht. Op maandag 2 september 1940 kon Gerbrandy de Koningin melden dat zijn formatie geslaagd was.³⁹

34 Enquêtecommissie 2a, blz. 208.

35 L. de Jong, a.w. ix, blz. 86-87.

36 Hard in de zaak, maar zacht in de uitvoering.

37 Ongepubliceerde memoires van Welter (ara, 2e afdeling, archief-Welter, inv. 63).

38 De directeur van het kabinet van de Koningin, jhr. mr. G.C.W. van Tets van Goudriaan, schrijft op 25 augustus 1940 aan De Geer: ‘In het laatste onderhoud met Uwe Excellentie heeft Hare Majesteit op Uw vraag of U zich met de portefeuille van financiën zoudt kunnen blijven belasten geantwoord zich over dit verzoek nog te willen beraden.
Hare Majesteit is na ampele overweging tot de conclusie gekomen dat 's lands belang zich onder de gegeven omstandigheden ook daartegen verzet en verzoekt Uwe Excellentie mitsdien morgen a.s. uw schriftelijk verzoek om ontslag uit Uw ambt van minister a.i. van Algemeene Zaken en van minister van Financiën te willen indienen.
Nu de beslissing van de Koningin niet meer voor wijziging vatbaar is, ziet Hare Majesteit van het aanvankelijk op morgenochtend bepaalde onderhoud af. (...)
Hare Majesteit heeft mij opgedragen U daarbij niet te verhelen, dat deze beslissing Haar zeer zwaar gevallen is en Zij de vele en belangrijke diensten die Uwe Excellentie den lande en Haar gedurende zoo vele jaren heeft bewezen met grote erkentelijkheid en waardering blijft gedenken.’ (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 110).
De Geer vraagt de volgende dag op briefpapier van het ministerie van financiën zijn ontslag. (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 111).

39 L. de Jong, a.w. ix, blz. 87-93.

[p. 47]

Als pleister op de wond kreeg De Geer op 18 september 1940 het grootkruis in de orde van Oranje-Nassau.⁴⁰ Dat hij waarde hechtte aan deze onderscheiding blijkt uit de aantekeningen in zijn dagboek, ‘waarin alleen data staan die voor mij van eenig belang waren,’ zoals hij in zijn verdedigingsrede voor het bijzonder gerechtshof in 1947 zal zeggen.⁴¹ Heel summier staat daar: ‘18 sept. Grootkruis van Oranje-Nassau.’ Waren de strubbelingen in het kabinet en ontslag voor hem niet ‘van eenig belang’? In elk geval ontbreken alle verwijzingen hiernaar in het dagboek.

Wel staan daar aantekeningen over bijvoorbeeld de kerkdiensten die hij bijwoonde (met soms een beknopte samenvatting van de preek), de eerste brief die hij van zijn vrouw kreeg of het nieuws van de doop van zijn kleindochter in Indië.

Dat zijn de dingen die hem in die dagen bezighouden.

40 Mr. J.R.M. van Angeren, die als secretaris-generaal van het ministerie van justitie in mei 1940 mee gekomen was naar Londen en daar als de stut en toeverlaat van Gerbrandy fungeerde, motiveerde na de oorlog deze onderscheiding als uiting van respect voor De Geer als staatsman en voor de wijze waarop hij in augustus 1939 het kabinet had gevormd. (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 36.)

41 D.J. de Geer, Uit de nevelen, rede gehouden voor het bijzonder gerechtshof (Den Haag, z.j. [1947]), blz. 20.