Het averechts handelen. De Geer in Lissabon. Naïef, wereldvreemd, eigengereid

[p. 39]

President: U bent naar velen verklaren, een geweldig eigengereid iemand. De regering zegt: De Geer, het is een landsgevaar als je teruggaat; is het dan niet ongeoorloofd, individualistisch en egoïstisch om het toch te doen? Verdachte: Egoïstisch niet. Wel kan ik me voorstellen dat het individualistisch, naïef, van de wereld vervreemd en eigengereid is.
- Jhr. mr. D.J. de Geer als verdachte in de zitting van het bijzonder gerechtshof te Amsterdam op zaterdag 10 mei 1947.⁶

6 Nationale Rotterdamse Courant van 12 mei 1947. Dit krantenverslag wordt bewaard in het archief-Albarda in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (iisg) te Amsterdam. De president van het gerechtshof was prof. mr. J.A. van Hamel.

Een man van gezag

Jonkheer mr. Dirk Jan de Geer was 69 jaar, toen hij op de avond van maandag 13 mei 1940 - vier dagen na de overval op ons land door de Duitsers - als voorzitter van de raad van ministers en minister van financiën aan boord van de Britse torpedobootjager Windsor van Hoek van Holland naar Engeland ging, waar het schip de volgende dag na veertien uur varen in Tilbury aanlegde. Hij was in gezelschap van zijn collega-ministers⁷. Zij hadden hun gezinnen in Nederland achtergelaten om het zakelijk karakter van het heengaan te onderstrepen en de indruk te vermijden alleen op persoonlijke veiligheid uit te zijn.

De Geers opvolger als minister-president, prof. mr. P.S. Gerbrandy, noemde na de oorlog vier motieven voor het vertrek. In de eerste plaats moest voorkomen worden dat de regering gegijzeld kon worden. Ten tweede werd ook gedacht aan het bestuur van het onbezette deel van

7 De ministers Van Kleffens en Welter waren onmiddellijk na het uitbreken van de vijandelijkheden al naar Engeland vertrokken om overleg te voeren.

[p. 40]

het Koninkrijk (de overzeese gebiedsdelen in Azië en het Caribisch gebied). Het derde argument kreeg, zeker in de ogen van Gerbrandy, een steeds belangrijker plaats: het scheppen van de mogelijkheid de strijd tegen Duitsland voort te zetten (de Nederlandse marine en het grootste deel van de koopvaardijvloot waren buitengaats en deze voegden zich bij de Engelse bondgenoot). Tenslotte wilde de regering vanuit Londen steun en leiding geven aan het volk in bezet gebied.⁸

De Geer was in de Nederlandse verhoudingen op dat ogenblik een man van gezag.⁹ Hij had een vooraanstaande politieke rol gespeeld in het interbellum (minister van financiën en binnenlandse zaken, premier [van 1926 tot 1929] en daarvoor, daarna en daar tussendoor lid van de Tweede Kamer voor de christelijk-historische unie). Dat alles kreeg zijn uitdrukking in 1933 in zijn benoeming tot minister van staat, de hoogste politieke onderscheiding die een Nederlander kan verwerven. Een benoeming tot vice-president van de Raad van State wees hij eerder dat jaar af. Hij gaf er de voorkeur aan weer Tweede Kamerlid te worden.¹⁰

In augustus 1939, na de val van het vijfde kabinet-Colijn en aan de vooravond van het begin van de Tweede Wereldoorlog, was De Geer voor de tweede keer premier geworden. Hij deed dat met grote aarzeling en een frisse tegenzin.¹¹ Kennelijk zag hij bij zijn aantreden de bui al hangen. Toen hij de opdracht tot kabinetsformatie had gekregen, vroeg hij in elk geval Colijn de leiding van een door hem te vormen kabinet op zich te nemen.

Colijn, die juist in de Tweede Kamer een smadelijke nederlaag had geleden, hield de boot af. Dat getuigt van

8 P.S. Gerbrandy, Eenige hoofdpunten van het regeeringsbeleid in Londen gedurende de oorlogsjaren 1940-1945 (z.p., z.j. [1946] blz. 14.)

9 Gerbrandy, die in Londen De Geers grootste tegenspeler was, zei na de oorlog dat De Geer ‘het aureool van staatsmanswijsheid’ had. (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 34).

10 G. Puchinger, Colijn en het einde van de coalitie III, (Leiden 1993), blz. 49.

11 Op 26 september 1940, na zijn ontslag als premier in Londen, schreef hij in een brief aan oud-collega Bolkestein: ‘de jongste ervaring toont mij met nieuwe en ontstellende klaarheid dat de gelukte kabinetsformatie van 1939 de grootste mislukking van mijn leven is geweest’ (L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, IX [Den Haag 1979] blz. 95).

[p. 41]

een beter inzicht in de binnenlands politieke verhoudingen van dat ogenblik dan De Geer aan de dag legde. Een rol kan ook gespeeld hebben dat Colijn een antipathie tegen De Geer koesterde.¹² De uitgever Bert Bakker vertelde na de oorlog zelfs, dat Colijn in de eerste oorlogsmaanden De Geer ‘een schurftige hond’ had genoemd.¹³

Toen de vijandelijkheden tussen Duitsland enerzijds en Polen, Groot Britannië en Frankrijk een maand later begonnen waren, herhaalde De Geer zijn aanbod. Colijn kon alsnog kiezen tussen de twee portefeuilles, die De Geer op zich genomen had: óf minister van algemene zaken¹⁴ óf minister van financiën. Colijn liet het toen definitief afweten.¹⁵

Het tweede kabinet-De Geer had een extra-parlementair karakter (dat wil zeggen: het was gevormd zonder overleg met en binding aan de fracties in het parlement). Het had de trekken van een nationaal kabinet, want De Geer vond het tegen de achtergrond van de internationale toestand nodig dat het kabinet ‘zo veelzijdig mogelijk samengesteld’ zou zijn.¹⁶ De traditionele partijen waren er in vertegenwoordigd, maar voor het eerst in de geschiedenis waren ook twee sociaal-democraten als minister toegetreden.¹⁷

Nationaal of niet - er openbaarden zich in Londen al gauw grote tegenstellingen in de ministersploeg, die zich in sterke mate concentreerden op de houding van De Geer.¹⁸

De eerste verwikkelingen deden zich al voor op de avond van de 14e mei 1940 - de dag van de capitulatie van het Nederlandse leger. Er moest een communiqué worden uitgegeven voor de pers in het buitenland. Daar-

12 C.W.I. Wttewaal van Stoetwegen, De freule vertelt, (Baarn 1973) blz. 49. Colijns antipathie had overigens oude wortels. De Amsterdamse reder Ernst Heldring noteerde in 1928 na een gesprek met Colijn dat ‘De Geer het voorwerp van zijn bijzondere verachting is’ (Joh. de Vries [ed.] Herinneringen en dagboek van Ernst Heldring (1871-1954), [Groningen 1970] blz. 759). George Puchinger, de geschiedschrijver van de kabinetsformaties in het interbellum, spreekt van een ‘onder de oppervlakte werkende (...) rivaliteit tussen Colijn en De Geer, een rivaliteit die, vooral van de zijde van Colijn, bij tijden in al zijn robuustheid aan de dag zou treden...’. Puchinger dateert het begin van deze tegenstelling in juli 1922, bij de eerste (informele en geheime) formatieopdracht aan De Geer (G. Puchinger, Colijn en het einde van de coalitie I [Kampen 1969] blz. 265).

13 Ministerie van justitie, dossier-De Geer, proces-verbaal 28.

14 Herhaalde De Geer hiermee zijn vroegere aanbod aan Colijn om opnieuw minister-president te worden? Het toen nog piepkleine departement van algemene zaken was in juni 1937 bij de formatie van het vierde kabinet-Colijn ingesteld als de ambtelijke ondersteuning voor de minister-president, zodat deze zich geheel aan de coördinatie van het regeringsbeleid kon wijden. De Geer had in augustus 1939 de portefeuille van algemene zaken ad interim op zich genomen, naast die van financiën. In feite ging De Geer er dus van uit, dat er één vacature was in zijn tweede kabinet. Deze toestand duurde voort tot het ontslag van De Geer uit beide functies in september 1940.
Dat nog in december 1939 het Kabinet der Koningin het ministerschap van algemene zaken als een voorlopige aangelegenheid beschouwde, wordt duidelijk uit een in het ara in de collectie-De Geer bewaard gebleven enveloppe van het Kabinet der Koningin.
Deze enveloppe was geadresseerd aan: ‘Jhr. Mr. D.J. de Geer, Minister van Staat, Minister van Financiën, Minister van Algemene Zaken ad interim, Voorzitter van de Raad van Ministers, Prins Mauritslaan 61, Den Haag.
Uit de brief zelf blijkt dat de Koningin heel tevreden is over de suggesties, die De Geer haar had gedaan voor haar kerstboodschap.

15 D.J. de Geer, Van lang vervlogen dagen, (Den Haag 1949) blz. 112 en G. Puchinger, Colijn, momenten uit zijn leven, (Kampen z.j.) blz. 182-183.

16 D.J. de Geer, Avondmijmering, (Den Haag 1950) blz. 11.

17 De Geer toonde zich al in 1919, direct na ‘de vergissing van Troelstra’ in november 1918, een voorstander van het opnemen van sociaal-democraten in de regering. Hij voerde daar vooral tactische motieven voor aan. Door het dragen van regeringsverantwoordelijkheid ‘zou de sociaal-democratie naar buiten worden verzwakt en naar binnen worden gelouterd; d.w.z. zij neemt af in werfkracht en neemt toe in staatkundig besef’ (D.J. de Geer, Van lang vervlogen dagen [Den Haag 1949] blz. 25).
Koningin Wilhelmina was na de val van het vijfde kabinet-Colijn voorstander van het opnemen van de sdap in een nieuw te vormen kabinet (L. de Jong, a.w. 1 blz. 668). Toch had zij ‘van meet af aan [het] kabinet als een zwak geheel beschouwd’ (De Jong, a.w. ix blz. 11). Zij nam het Tweede Kamerlid Deckers van de rksp de motie kwalijk, waarmee het vijfde kabinet-Colijn op 27 juli 1939 tot heengaan werd gedwongen (Wttewaal van Stoetwegen a.w. blz. 91).

18 Dit overzicht van de moeilijkheden in de Londense regeringsploeg in de periode mei 1940 tot september 1940 is ontleend aan Verslag enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945 2a, 2b en 2c (Den Haag 1949), P.S. Gerbrandy, Eenige hoofdpunten en L. de Jong, a.w. ix.

[p. 42]

voor had de op verzoek van minister Van Kleffens uit Génève overgekomen journalist en diplomaat Adriaan Pelt¹⁹ een concept opgesteld, dat om half negen klaar was. De Geer zat toen aan tafel en weigerde de maaltijd te onderbreken, ook al argumenteerde Pelt dat het van belang was dat de tekst ook in de provinciale edities van de ochtendbladen zou worden opgenomen. Om half tien was De Geer klaar met eten, maar toen aarzelde hij over de mededeling dat de oorlog zou worden voortgezet (in Zeeland werd nog gevochten en anders dan het leger had de Koninklijke Marine niet gecapituleerd). Om half twaalf was er nog niets beslist, mopperde Pelt na de oorlog in een brief aan Gerbrandy.²⁰ Dat klinkt redelijk onderkoeld, maar dat was ook vijf jaar later. Voor een ervaren journalist als Pelt, die wist onder welke pressie gewerkt moest worden bij het naderen van de deadline, moet het een avondje tenen krullen zijn geweest.

Nog geen week later ontstonden er weer moeilijkheden. Op de 20e mei 1940 richtte De Geer zich via de Londense radio tot het Nederlandse volk.²¹ In deze rede, waarover hij met geen van de collega's had gesproken, legde hij de nadruk op de strikte neutraliteit die Nederland sedert het uitbreken van de oorlog in Europa in september 1939 in acht had genomen; een neutraliteit waarbij Nederland zich militair verzet zou hebben tegen welke indringer van het grondgebied dan ook. Hij noemde Engeland of Frankrijk niet, maar de conclusie lag voor de hand. Voor De Geer was het, ook op dat ogenblik nog, kennelijk lood om oud ijzer wie onze tegenstander en wie onze bondgenoot zou zijn geweest. Bij zo'n opvatting kunnen morele kanttekeningen worden geplaatst, maar

19 Pelt (1892-1981) was, na een aantal jaren in de journalistiek te hebben gewerkt, in 1920 verbonden aan de afdeling voorlichting van de Volkenbond, sedert 1930 als directeur van deze afdeling. Het verzoek van Van Kleffens om de Nederlandse regering in geval van oorlog bij te staan was Pelt al twee maanden voor de oorlog gedaan (L. de Jong, a.w. iii, blz. 463).

20 Brief van Pelt aan Gerbrandy, dd. 22 december 1945. (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 95.)

21 Tekst van deze rede in Enquêtecommissie 2b, blz. 181.

[p. 43]

los daarvan - het was gezien plaats en tijd van de rede niet erg opportuun zo te spreken.

Maar de felste reactie van enkele collega-ministers riep de slotpassage op, waarin De Geer het ‘de plicht’ van de in Nederland achtergebleven autoriteiten noemde om zo goed mogelijk met de Duitse bezetters samen te werken. De bevolking op haar beurt moest de autoriteiten zoveel mogelijk helpen door zich kalm en ordelijk te gedragen, waardoor zij ‘de achting van den tegenstander’ zou verdienen.²²

Een ander verschil van mening ontwikkelde zich over het beheer en beschikking over de eigendommen in het buitenland van Nederlanders uit bezet gebied,²³ maar bovenal botsten in het kabinet de opvattingen over de vraag of Nederland de strijd tegen Duitsland aan Engelands zijde moest blijven voortzetten of dat een afzonderlijke vrede met Duitsland kon worden gesloten. Deze discussie spitste zich toe na de capitulatie van het Franse leger op 22 juni 1940, waarbij de positie van het Franse bewind in Vichy als voorbeeld gold.

De opvatting van de regering, dat ‘de strijd tot het bittere einde’ moest worden volgehouden, heeft ‘zijn geboorteweeën’ gehad, zoals Gerbrandy het na de oorlog fijntjes uitdrukte²⁴ en Pelt gaf tegenover de enquêtecommissie als zijn mening dat De Geer tot zijn aftreden heeft getwijfeld of ‘wij voor 100 pct een geallieerde Regering behoorden te zijn, of wij voor 100 pct behoorden deel te nemen aan de geallieerde strijd’.²⁵

Er ontstonden ook praktische problemen. De vraag bijvoorbeeld of Nederland Italië de oorlog moest verklaren toen dit land onder leiding van Mussolini zich in de

22 De Geer gaf na de oorlog toe, dat uit deze rede ‘een zekere eigengereidheid’ blijkt. Maar er was toen geen tijd voor overleg en er was trouwens ook niet om overleg gevraagd. ‘Men kan toch niet in gemoede meenen dat de Duitsers het Landoorlogreglement wel zullen schenden, terwijl men dan ook niet, door er zelf mede in strijd te gaan handelen, hun daartoe het recht wil geven.’ (Ministerie van justitie, dossier-De Geer proces-verbaal 52).
Om De Geers even naïeve als formeel-juridische denken op dit punt enigszins te begrijpen, moet bedacht worden dat Seyss-Inquart weliswaar op 18 mei 1940 benoemd was tot rijkscommissaris voor bezet Nederland, maar eerst op 29 mei 1940 het gezag over nam. De gezagsverhoudingen waren op 20 mei allerminst duidelijk.

23 Minister Gerbrandy van justitie had daarover een wetsbesluit laten ontwerpen, waartegen De Geer zich op principieel-juridische gronden verzette. Hij zag in het besluit een aantasting van het eigendomsrecht. Hij weigerde tenslotte zelfs zijn handtekening te zetten onder het wetsbesluit, wat wel tot zijn taak als minister van financiën hoorde. Hij verzette zich niet tegen de ondertekening door zijn ambtgenoten.
Gerbrandy, die later De Geer opvolgde als minister-president, bleek na de oorlog zwaar te tillen aan dit verschil van mening (‘Veel collega's waren [...] overtuigd dat de eigenlijke reden [...] bij den Heer de Geer was [...] zijn bereidwilligheid om met den vijand tot een compromis te komen,’ schreef hij in Eenige punten blz. 8). Maar bij de berechting van De Geer voor het bijzonder gerechtshof in 1947 is hem dit feit niet ten laste gelegd. De Geer zag daarin een erkenning dat hij het goed recht had in 1940 zijn standpunt te bepleiten.

24 Enquêtecommissie 2a, blz. 152.

25 Enquêtecommissie 2a, blz. 155-156.

[p. 44]

zomer van 1940 aan Duitslands zijde in de oorlog mengde. De discussie daarover in het kabinet woonde De Geer niet bij, hij liet de beslissing aan de anderen over.²⁶

Een steeds belangrijker punt van kritiek en ergernis voor de andere regeringsleden (in het bijzonder voor Gerbrandy en op wat grotere afstand, maar toch niet minder betrokken, koningin Wilhelmina) vormde echter De Geers eigenzinnige optreden.

26 L. de Jong, a.w. ix, blz. 46-50.