Het averechts handelen. De Geer in Lissabon. Naïef, wereldvreemd, eigengereid

[p. 33]

Naïef, wereldvreemd, eigengereid
door
Jan Kuijk

[p. 35]

Vooraf

Op 13 mei 1859 schreef de historicus Robert Fruin een brief aan de schrijfster Truitje Bosboom-Toussaint. Zij had hem een van haar historische romans uit de Leicester-cyclus gestuurd en hij wilde haar een hart onder de riem steken tegenover de critici die haar werk aan de historische feiten hadden getoetst. ‘Ieder geschiedkundige, die zich rekenschap geeft van zijn werk, moet erkennen, dat ook bij hem de fantaisie gedurig moet aanvullen, wat zijne bescheiden hem onvolledig leveren,’ hield hij haar voor.¹

Op mijn beurt parafraseerde ik in het najaar van 1995 Fruins woorden om Hugo Pos aan te moedigen. Hij had verteld van zijn plan om met de schaarse literatuur over dit onderwerp en vooral met zijn verbeelding een oplossing te zoeken voor het hoe-en-waarom van De Geers geheimzinnige en drie maanden durende verblijf in Lissabon in de herfst van 1940, een paar maanden na de bezetting van Nederland door de Duitse troepen. De oud-premier besloot toen, met een dienstopdracht op doorreis van Londen naar Batavia, in het neutrale Lissabon te drossen.

Hij kwam daar op 5 november 1940 aan, vervoegde zich twee weken later bij de Duitse gezant en vroeg hem een visum voor een terugkeer naar Nederland. De inwilliging van dat verzoek heeft lang op zich laten wachten en vergde veel van De Geers geduld. Maar op 4 februari 1941 kon hij toch via Barcelona naar Berlijn vliegen. Vandaar keerde hij op 6 februari 1941 met de D-trein naar Den Haag terug.

Die terugkeer veroorzaakte grote deining, zowel in Nederland als in Engeland. Na de oorlog, in 1947, moest De Geer zich voor het bijzonder gerechtshof in Amsterdam verantwoorden

1 H.J. Smit en W.J. Wieringa (ed.) Correspondentie van Robert Fruin 1845-1899, (Groningen-Djakarta 1957) blz. 95.

[p. 36]

voor deze daad en de publicatie van een brochure in 1942. Hij werd veroordeeld² en daarmee was hij de eerste (en tot nu toe de enige) Nederlandse minister die ooit voor een politiek handelen met de strafrechter in aanraking is gekomen. De straf stempelde hem als een eerloze.³

Fruins uitspraak bleek een paar maanden later zich ook tot mij te richten. Toen Pos zijn verhaal klaar had, vroeg hij mij of ik aan de hand van de bronnen een feitenrelaas over dezelfde gebeurtenis kon schrijven. Het bleek mij al gauw dat fantasie en feiten niet spoorden. Toch geldt ook voor mijn onderzoek wat Fruin in dezelfde brief mevrouw Bosboom verzekerde: ‘Het beeld, dat wij ons na naauwgezette studie van een mensch, van een tijdvak vormen, is de schepping onzer verbeelding, maar gevormd overeenkomstig de feiten, die onze wetenschap ons gegeven heeft [...] Verdichting is van waarheid onafscheidelijk. De titel, dien Goethe aan zijne autobiographie gegeven heeft, zou boven elke geschiedenis geschreven mogen worden.’

Een ondubbelzinnige en met documenten te staven verklaring voor De Geers gedrag in Lissabon en zijn terugkeer naar Nederland heb ik niet. Hugo Pos ontwikkelt in zijn verhaal de theorie van ‘het averechts handelen’ en dat is een mooie leidraad voor een verhaal. Maar waar komt dat ‘averechts handelen’ vandaan?

Om dat te verklaren, moeten de perioden Londen en Lissabon niet gescheiden worden. De Geers recalcitrantie en eigenzinnigheid - toch al ruimschoots aanwezig in zijn karakter - zijn in Londen versterkt door de houding die de andere ministers in de loop van de tijd tegenover hem hebben aangenomen; het toenemend wantrouwen waarvan vooral Gerbrandy, zijn opvolger als minister-president, blijk gaf.

In Lissabon hebben ook nuchtere feiten een rol gespeeld.

2 De aanklacht tegen De Geer (op grond van artikel 102 van het wetboek van strafrecht) bevatte twee punten. Samengevat: ten eerste dat hij tegen de uitdrukkelijke wil van de wettige regering in Londen, maar met toestemming van de Duitse regering, zich in februari 1941 naar Nederland had begeven. Daardoor wekte hij de indruk dat een zo gezaghebbend man in een verdere voortzetting van de oorlog geen heil meer zag. Bij de bondgenoten werd twijfel gewekt aan de vastbeslotenheid en de betrouwbaarheid van Nederland. Het tweede punt was dat hij in april 1942 met medewerking en goedkeuring van de bezettende macht een brochure ‘De synthese in den oorlog’ liet verschijnen, waarin hij onder meer aandrong op overleg ter beëindiging van de oorlog tussen de geallieerden en Duitsland, welk land als promotor van de nationaal-socialistische beginselen de leiding over alle Germaanse volken voor zich opeiste.
De Bijzondere Raad van Cassatie, die het arrest van het Bijzonder Gerechtshof in Amsterdam in grote lijnen bevestigde, veroordeelde hem op 29 oktober 1947 tot één jaar voorwaardelijke gevangenisstraf met een proeftijd van drie jaar wegens het ‘gedurende den tijd van den huidigen oorlog opzettelijk in tijd van oorlog den vijand hulp verleenen, meermalen gepleegd’ en wegens het ‘den Staat tegenover de vijand benadeelen’. Ook mocht hij gedurende de proeftijd de gemeente Soest (zijn woonplaats) niet verlaten zonder toestemming van de autoriteiten. De beslissing van het Hof De Geer de titel ‘Minister van Staat’ te ontnemen (die hij als zijn beroep had opgegeven), werd door de Raad van Cassatie niet overgenomen. Twee weken later ontsloeg de regering hem bij Koninklijk Besluit als Minister van Staat.

3 Vooral zijn vrouw heeft erg onder dit oordeel geleden (mededeling van De Geers kleinzoon, jhr. L. de Geer van Oudegein tijdens een gesprek op 4 februari 1997). In de dankbetuiging, die de familie na De Geers overlijden op 27 november 1960 - zestien dagen voor zijn negentigste verjaardag - rondstuurde wordt gesproken van ‘zijn grootheid en zijn tragedie’ (Algemeen Rijksarchief Den Haag, tweede afdeling, archief-De Geer, inv. 35). In een één maand voor zijn overlijden uitgegeven brochure Evenwicht en rechtsgemeenschap beschouwt De Geer zichzelf nog als het slachtoffer van ‘het rechtsbederf’. Opvallend is de koele toon die overheerst in de levensberichten, waarmee de dag- en weekbladen over zijn overlijden berichten. Hij is kennelijk een vergeten man. Het merendeel van de stukken berust op de zakelijke berichtgeving van het anp. Alleen in het weekblad van de chu klinkt een wat persoonlijker, maar toch ook kritisch geluid door (verzameling krantenknipsels in archief-De Geer, inv. 35).

[p. 37]

Vrouw en kinderen in Nederland en Indië zijn sinds zijn heengaan niet uit zijn gedachten, maar in Portugal wordt zijn heimwee naar Nederland versterkt doordat hij van daaruit intensiever en sneller met Nederland kon corresponderen dan in Engeland. Bovendien zag hij heel wat Nederlandse vluchtelingen in Lissabon langs komen, die na verloop van tijd weer naar Nederland konden terugkeren.

Het ontging hem daarbij dat hij niet, als deze landgenoten, een gewone repatriant was, iemand die toevallig in de eerste weken van mei 1940 in het buitenland had vertoefd, maar een oud-minister-president, een ‘minister van staat’ - een hoedanigheid waarmee hij zich legitimeerde en waarvan hij, als dat zo uitkwam, de voordelen smaakte.

Een belangrijke overweging voor hem was ook, dat hij opzag tegen de lange reis naar Indië, die via de Verenigde Staten met (de toen nog weinig comfortabele) vliegboten moest worden afgelegd. Hij had de vliegreis van Engeland naar Portugal als onaangenaam ervaren. Hij heeft dan ook onderzocht of hij niet per schip langs de Kaap naar Indië kon varen⁴. De regeringsopdracht om naar Indië te gaan nam hij niet serieus⁵, maar hij hield de mogelijkheid voor die reis tot het laatste ogenblik open voor het geval er geen weg naar Nederland zou zijn. Ook Amerika, waar hij een nicht had wonen, bleef een optie.

Maar toen hij eenmaal toestemming had voor terugkeer naar Den Haag heeft hij deze gretig aangenomen - zonder kennis van de toestand in Nederland, zonder inzicht in de bedoelingen van de bezetters en zonder de consequenties van zijn handelen te overzien. Het is hem zwaar aangerekend.

4 Op de eerste vlucht per klm (op 4 november 1940) werd de bemanning na een uur vliegen geconfronteerd met een defect aan de benzineleiding, waardoor het toestel moest terugkeren. Het definitieve vertrek was de volgende dag. (Ministerie van justitie, archief bijzondere rechtspleging 1947, dossier-De Geer, proces-verbaal 52).
De bootreis komt ter sprake in een brief van 1 februari 1941 die De Geer uit Estoril aan zijn nicht Iny Birnbaum in New York stuurde (Ministerie van justitie, dossier-De Geer, bijlage 50).

5 ‘De opdracht werd gemaakt voor de reis; niet de reis voor de opdracht,’ oordeelde hij na de oorlog (D.J. de Geer, Verantwoording, [Den Haag, z.j. (1946)] blz. 30).