De zonde van Jan der Kindere

[p. 201]

XX

De volgende avond dacht Jan na over zijn vreemde ervaring. Hij bemerkte dat hij zich de bijzonderheden van zijn halfdroom niet meer voor de aandacht kon halen. Maar hij wist wat er gebeurd was, zonder het te kunnen beschrijven. Hij wilde er ook niet over praten, want hij vreesde dat de herinnering terug zou komen en hem benauwen.

Er was een grote ontzetting in geweest.

Was dit hallucineren? Och, wat is een woord? Er was veel in, dat hij zelf had gemaakt. De voorstelling van Nel die in hem leefde, had hij zelf als in vrijheid gevormd. En er moest een wil in hem leven, haar zó duidelijk te zien. Hij had zich een beeld gemaakt van Nel, omdat hij haar niet wilde loslaten, en hij wilde dit niet, omdat hij niet kon. Mogelijk tegelijk omgekeerd: hij kon dit niet, omdat hij niet wilde. Hij wilde haar niet loslaten, omdat hij moeder niet wilde loslaten. Moeder was van hem weggegaan, en hij had al jaren geleden besloten, dat hij Nel niet zou loslaten als moeder heenging.

Tot zover begreep hij zich, meende hij. Maar er was zoveel duister: het beeld kwam niet als hij dat wilde, het kwam als het zelf wilde. Hij had er op gewacht, en eindelijk was het gekomen. En zó had hij het niet bedoeld. Hij had in zich een duidelijk en levend beeld van Nel willen zien. Nu had hij haar dood naast zich zien liggen.

En de ontzettende angst, de werkelijke grijpende doodsangst die er mee gepaard ging; als hij moest geloven, dat de gedachten zijns harten voor hem opstonden, waar kwam die geweldige angst vandaan? Was hij met iets zó gevaarlijks bezig? Was hij bezig een spel te spelen met zijn leven en dood?

Dat moest wel. Hij had zich een beeld gesmeed van zijn voorstelling, en het was tegenover hem gekomen. Hij had het gesmeed uit het metaal van zijn eigen leven: hij had het omgesmolten op de vlammen van Jehovah.

Geheel onverwacht viel hem die gedachte in; hij herinnerde zich een gesprek met Arie, maar wist niet meer wat hij toen had gezegd. Hij wilde het hem vragen, maar zag er tegen op. Want hij had een vaag en beangstigend vermoeden, dat hij op de rand van de waanzin liep. Niet door schade van buiten, maar door eigen wil, door het levensgevaarlijke spel dat hij speelde. Tegelijk drong zich een zoete, giftige verleiding aan hem op: dat mogelijk deze waanzin een heerlijkheid zou hebben, die in het dorre leven van de werkelijkheid nergens te vinden was. Hij weerde die verleiding af, en besefte dat iets van het gif toch in zijn hart was binnengedrongen.

Toen hij in gedachten naging, wat hij na de halfdroom in de Bijbel had gelezen, bemerkte hij, dat hij het Schriftwoord als tovermiddel had gebruikt. Want hij had het Woord gelezen en in zich horen klinken, en daarbij was de onuitgesproken gedachte geweest: dat kan ik altijd nog doen als het gevaar te wurgend wordt.

Toen wist hij: dit zal terugkomen. En dan zal de beslissing vallen, ten leven of ter dood. Mocht het maar gauw gebeuren. Nee, mocht het maar wegblijven. Het werd te zwaar, hij kon niet kiezen. Haar loslaten? On-

[p. 202]

mogelijk. Haar vasthouden - dat bracht zijn consequenties mee. Dan moest hij ook volharden, dan moest hij het beeld...

Toen ging hem een licht op, dat hem deed huiveren.

Dan moest hij het beeld aanbidden.

Daarheen was hij op weg.

Hij keek bevreemd om zich heen. Lamplicht viel op de ruggen van de boeken in de kast; vlak voor hem was de ruimte van de schrijftafel waar hij las of schreef; rechts stond de doos tabak, links lag het stapeltje kranten. Voor hem stond de asbak met twee pijpen er naast. Dit zou alles veranderen. Dit zou alle betekenis verliezen. Alle gewone dingen zouden hem dwaas aanstaren en hun zinloosheid openbaren. De tijd zou weggaan. De binding met elke medemens zou ophouden. Eén ding zou overblijven: de aanbidding van het beeld. En zag hij het, dan zou hij bezwijken, daar was geen twijfel aan. Hij had ook niet anders gewild, nu zou het hem meesleuren met geweld.

Hij wilde iets gewoons doen, en stak een pijp op.

Toen hoorde hij de buitendeur openen.

Hij hoorde Arie in de gang kuchen en riep hem; Arie deed de deur open en stond opgewekt naar hem te zien; Jan zag zijn gezicht veranderen, de joligheid verdween uit zijn ogen en er kwam een ernstige, zorgelijke blik in.

‘Ben zo bij je, even de jas ophangen,’ zei hij snel.

Arie had iets van Jans radeloosheid bemerkt. De ogenblikken, waarin hij nog alleen was, dacht Jan: wat zal ik hem zeggen? waarom veranderde zijn gezicht?

Toen hij binnenkwam stonden zijn ogen kalmer, als peinzend. Hij ging in de makkelijke stoel zitten, die hij uit de hoek even naar voren schoof. Jan keerde zich naar hem toe en vroeg abrupt:

‘Wat denk jij van afgoderij?’

Verrassing lichtte in Arie's ogen, een kort ogenblik. Hij dacht na, en meende een spoor te zien. Zijn weg tastend zei hij langzaam:

‘Daar is altijd een beeld bij, dat we ons hebben gemaakt.’

Hij zag Jans gezicht verstrakken.

‘Wie arm is, kiest zich een hout uit, dat niet verrot, en hij zoekt zich een wijze werkmeester, om een beeld te bereiden, dat niet wankelt.’

Hij keek naar Jan, maar kon van terzij zijn ogen niet zien. Jan had de handen om de leuning van zijn stoel geklemd en keek strak op het blad van de schrijftafel.

‘Verder?’

Jan zei het zacht, maar er klonk een onhoudbare spanning in zijn stem.

‘Verder? Wie niet arm is, kiest zich zilver of goud, en een wijze werkmeester. Hij steelt in elk geval, hij steelt het materiaal en hij steelt de wijsheid. Hij kan nog wel wijzer werkmeester zoeken, misschien is hij 't zelf wel. Hij kan in plaats van zilver of goud het bloed van zijn hart nemen, en de dood van zijn geliefde. En hij kan een beeld smeden...’

Arie hield op; Jan keek hem aan met de ogen vol zwarte radeloosheid en ontzetting, evenals in de gang van het ziekenhuis. Zijn wang beefde.

‘Arie, ik kan niet anders, misschien ben ik al te ver.’

[p. 203]

Toen begreep Arie dat hij zonder enige weekheid onverbiddelijk door moest gaan.

‘Hij kan een beeld smeden op dat vuur, weet je wel, van de vlammen des Heren.’

Hoe pijnig ik hem, dacht Arie. Dit houdt hij niet uit. Maar ik moet doorgaan. Jan zag hem aan, zo hulpeloos, zo gekweld, zo vertwijfeld en ellendig, dat het Arie alle inspanning kostte hard te blijven.

‘Als het beeld klaar is, moet het geconsecreerd worden.’

Jan wiste zich het zweet van het voorhoofd. Dof zei hij:

‘Wat bedoel je?’

Zacht en nadrukkelijk, op onderwijzende toon, ging Arie voort:

‘Kijk, je begrijpt wel, waarom 't begonnen is. Het moet een góddelijk beeld zijn, en de maker weet wel dat 'et dat niet is. Dus moet hij 't zo máken. Dat doet-ie door een consecratie. Door het uitspreken van een woord, een beslissend woord. Alles hangt af van de wil en het geloof van de spreker. Zegt hij het woord in volle wil en kracht van geloven, dan verandert hij zijn werkelijkheid. Dan spreekt hij 't woord van de mythe, dat niet meer is te herroepen.’

Jan had zijn gezicht afgewend.

‘Je helpt me niet,’ zei hij kort.

‘Jawel, ik doe wat ik kan. Ik lieg je niks voor. Hij spreekt 'et woord van de mythe, zo is 't gegaan zolang als er afgoderij is op de wereld, nooit anders. 't Is een toesprekend en verhalend woord, soms met een aanloopje. En dan is de beslissing gevallen. Mythe is geen dichterwerk, 't is 'et werk van een maker van nieuwe en afgevallen eredienst. Hoe 't mogelijk is dat God dat toelaat weet niemand. Maar 't gebeurt. Dan komt wat de Schrift noemt de ijdelheid midden in 't werkelijke bestaansleven, en gaat daarin doorkankeren.’

Jan zat met het hoofd in de handen, de ellebogen gesteund op het tafelblad. Een poos lang zweeg Arie. Toen stond hij op en legde zijn vriend de hand op de schouder. Jan keek op, zijn ogen waren leeg en wanhopig.

‘Je hebt me willen helpen, kerel,’ zei hij met een doffe stem; ‘'t geeft niet, 't geeft niet meer. Als de beslissing komt ... ik weet 'et niet...’

Als ik nog tien tellen blijf staan, dacht Arie, ga ik zeggen dat het wel een beetje meevalt en bederf ik de hele zaak. Hij stapte de kamer uit en ging naar boven. Lang zat hij nadenkend naast zijn bed. Toen knielde hij, en worstelde om de ziel van zijn vriend.

De volgende morgen was Arie een beetje laat. Hij ontbeet alleen; Jan was al naar school. Arie bracht zijn bordje bij Dina in de keuken en tikte op Gerda's kamerdeur.

Toen hij binnenkwam keek Gerda hem verschrikt aan.

‘Arie, wat scheelt jou? Ben je ziek?’

‘Nee Ger, maar bid voor je man. 't Gaat nou hard tegen hard. De beslissing zal niet lang meer uitblijven.’

Gerda scheen geheel ontdaan.

[p. 204]

‘Wat is er dan, Arie?’

Arie werd even ongeduldig.

‘Begrijp je dat niet? 't Gaat op de beslissing aan. Je hebt immers zo lang gewacht? Nou, je hoeft niet meer lang te wachten. Wat er gaat gebeuren weet ik natuurlijk niet. Bid voor 'em.’

Gerda begreep waarop hij doelde. Ze vatte moed.

‘Aan de ene kant is 't gelukkig, Arie. Ik weet geen bijzonderheden, die hoef ik niet te weten, ook later niet; laat hij die maar aan de Here vertellen. We moeten ons de moed niet laten benemen, Arie, 't zal goed komen. Eindelijk!’