De zonde van Jan der Kindere

[p. 31]

XI

Den Donkelaar was een kinderloze weduwnaar die een boerenbedrijfje had een kwartier buiten de stad. Hij was een brede, rustige man, die weinig praatte en langzaam rookte.

In de winter kwam hij een enkele maal een avond buurten. Dan liet hij zich onderwijzen door vader en moeder; hij was een nederig mens.

Hij had grote eerbied voor geld. Indertijd had hij zijn vrouw om het geld getrouwd en dat had hem er aardig bovenop geholpen. Zij had hem een dood kindje gebaard en was sindsdien ziekelijk gebleven. Dat had handen vol geld gekost. Den Donkelaar had het zonder morren uitgegeven, hoewel met vreselijke spanningen. Eens had hij een grote som moeten opbrengen wegens een operatie van de vrouw. Hij had het geld. Maar hij had verklaard het niet te hebben en te moeten wachten tot het najaar; als hij goed boerde kon hij dan een deel betalen. De dokter vond het best. In November bracht Den Donkelaar de vierhonderd gulden. Hij had het geld in een envelop, smeet die haastig bij de dokter op tafel en holde weg.

Toen hij twee en dertig jaar was, werd hij tot diaken gekozen. Hij schrok er van; de vrouw vond het een eer. Hij besloot ontheffing te vragen en schreef een briefje. Dominee kwam met een ouderling en vroeg waarom hij bedankt had; had hij geen tijd? Of was er iets? Dan moest Den Donkelaar daar es mee voor den dag komen.

‘Ik heb er geen gaven voor,’ zei hij moeilijk.

‘Dat hoeft ook niet,’ zei dominee brutaal, ‘het gaat er maar om of je deze gunst van je God wilt aannemen.’

Zo had Den Donkelaar het nog niet bekeken en hij praatte er met zijn vrouw over. Ze zat ongemakkelijk met haar dikke lijf in een rieten stoel bij de kookkachel.

‘Wat vin jij er van?’ zei hij met zijn zachte, grommige stem.

Vrouw Den Donkelaar was een trotse boerin-met-geld, maar het leed had haar wat wijzer gemaakt zonder haar hoogmoed geheel te breken. Ze had wel begrepen dat Den Donkelaar haar om het geld getrouwd had; het had haar als een knagende vernedering gestadig geplaagd, al wist ze dat veel boerendochters om het geld getrouwd werden. De geboorte van het dode kindje en de moeilijke jaren van ziekte daarna had ze leren zien als een terechtwijzing. Ze had hem immers willen hebben, al wist ze dat het om haar geld ging? Maar hij was een goeie man gebleken, die trouw voor haar zorgde. Ze zei met een ongewone ernst:

‘Misschien wil de Here er ons wat mee lere.’

Dat was een nieuw gezichtspunt; daar moest Den Donkelaar es over prakkizeren.

‘Mens,’ zei hij, ‘ik zal je naar je bed helpen.’

Zacht als een moeder stroopte hij de kousen van haar moeilijke benen.

Toen de vrouw in bed lag en niet meer hijgde, zei ze:

‘Ik zou het maar anneme, man, het is vast goed voor ons.’

‘Ik zal d'r es goed over denke, mens; ga maar slape.’

[p. 32]

Den Donkelaar ging in de kleine huiskamer zitten. Het rood fluwelen kleed lag op tafel. De olielamp spreidde een zacht geel licht. Hij wilde een Zondagse sigaar opsteken. Nee, gekheid. Zondagse sigaren zijn duur, die rook je niet door de week. Maar hij kon beter nadenken met een fijne sigaar; hij zou er maar een nemen.

Hij stapte langzaam naar de mahoniehouten kast. Voorzichtig draaide hij de deur open, de vrouw hoefde het niet te horen. Een tijdlang stond hij met het kistje in de hand. Hij zette het weg en ging weer zitten.

Toen hij in zijn zijzak naar de pijp zocht voelde hij de onvrede. Hij keek naar de kast en zuchtte.

Deze gunst van je God anneme. Jawel. Jawel. Misschien wil de Here ons er wat mee lere. Jawel. Hij keek weer naar de kast. Hij bleef kijken, minuten lang. Hij wilde goed weten wat hij deed. Of er iets wás? Er was zeker iets! Er was dat diepe geloof dat het geld machtig is. En nu, nu hij goed wilde nadenken over zijn verkiezing tot diaken, zou hij de hoge God weten te eren.

Hij stond langzaam op en voelde zich moe en gerust. Hij ging naar de kast en zette het kistje op tafel. Toen nam hij zonder overhaasting er een Zondagse sigaar uit en stak die gemakkelijk op. Terwijl hij de fijne geur insnoof, klonk het kalm in zijn hart: En de Here rook die lieflijke reuk. Het zou wel oneerbiedig klinken als hij het zei, van een sigaar nog wel. Maar de Here begreep het.

Hij wist nog niet dat zijn besluit al genomen was. Als hij diaken was zou hij met geld te maken hebben; met Gods geld. Daarvoor had hij dan te zorgen. Het geld is een vaste macht; maar het geld Gods is een dienaar. Dat had hij nooit zo begrepen, en nu wist hij het opeens. Daar was wel wat wonders in.

Maar het was alleen Gods geld, dat makkelijk was in de hand. Het andere geld was een erge meester. Toen legde Den Donkelaar de sigaar in het asbakje; want een vreemde en moeilijke gedachte kwam hem voor de geest.

Namelijk deze: als het andere geld niét van God is, dan is het van de duivel; en als het andere geld - het geld van alle dag - niet van de duivel is, dan is het van God.

Hij verwonderde zich over de zwarigheid van dit bedenken. Hij moest het nog es overdoen. Het was moeilijk, je kon zo maar in de war raken. Op de duur gelukte het; hij had zich niet vergist. Dat was vast.

Er speelde hem iets door het hoofd. Hij kon groter zekerheid krijgen. Hij nam de Statenbijbel van de kastplank. Het stond, docht hem, in een van de kleine profeten. Den Donkelaar zocht lang en geduldig. Hij vond het in Haggaï.

‘Mijn is het zilver en Mijn is het goud, spreekt de Heere der heirscharen.’

Dat moest hij een keer hardop lezen; en hij las in grote eerbied:

‘Mijien is het zulver en Mijien is het goud, spreekt de Heere der hurscháre.’

Den Donkelaar keek verwonderd op, en hoorde Gods stem in zijn hart nagalmen. Hij herinnerde zich de wonderlijke woorden van de manke behanger, die hem gezegd had soms te moeten erkennen: o Here, ik duizel

[p. 33]

in je goedheid. Hij had het toen bar oneerbiedig gevonden, maar nu begreep hij het. Dit was Gods vriendelijkheid over hem.

Den Donkelaar had een ruime avond. Hij zou de Here dienen zonder vreze. Hij zou vernachten in de schaduw des Almachtigen. Het was zo eenvoudig; hij had nooit geweten dat het zó eenvoudig was.

Den Donkelaar werd diaken en ging eerbiedig met Gods geld om. Hij vertelde de armen dat het Gods geld was en overtuigde hen. Wel meende hij er bij te moeten zeggen dat alle geld van God is; maar dat was te moeilijk voor hem om uit te leggen en voor hen om te begrijpen.

Vier jaar later stierf de vrouw. Hij kreeg een oudachtig nichtje in huis, een slonzig mens. Den Donkelaar deed zijn best haar wat netheid bij te brengen; dat lukte even, maar als ze een paar dagen naar haar familie geweest was, kwam ze als een ander mens terug en Den Donkelaar kon weer van voren af aan beginnen. Na twee jaar trouwde ze met een turfschipper. Den Donkelaar betreurde haar weggaan niet.

Maar er moet een vrouwmens in huis zijn, dat gaat eenmaal niet anders.

Op een advertentie kreeg hij een weduwe. Het was een mager mens, hard als een eiken plank. Ze was zuinig en tamelijk werkzaam. 's Middags praatte ze lang over de verworpenheid. Den Donkelaar hoorde aanvankelijk benieuwd en verwonderd toe. Na enkele weken merkte hij op:

‘Mens, je zal nog gek worden.’

‘Je mot er alles voor over hebbe om in de verworpenheid te komme, en dat is nog maar et eerste begin van de weg.’

Op een middag vond hij haar in het schuurtje, bijna doodgebloed. Met de bijl had ze haar rechterhand vrijwel afgekapt; omdat die haar ergerde. Inderhaast werd ze naar het ziekenhuis vervoerd, vanwaar ze naar een zenuwinrichting overgebracht moest worden. Den Donkelaar zat opnieuw zonder hulp.

Toen maakte een broer van zijn vrouw een plan. De nichten uit de familie die nog niet getrouwd waren, zouden om de beurt twee maanden komen helpen.

In het begin werkte dit plan goed, maar op den duur bleek er tekort aan nichten te komen. Van zijn eigen oomzegsters had Den Donkelaar een schrik gekregen. Hij zette maar weer es een advertentie.

Er meldden zich twee vrouwen op dezelfde middag. De eerste was een teleurgestelde verliefde, een stadsmens. De andere een oude, kromme vrouw met één oog. Den Donkelaar wilde het met haar proberen. Ze heette Mietje.

Het was een zwak en uitgeleefd mens. Ze had nogal vaak last van gebrek aan asem en moest dan effe gaan zitten. Er hing steeds een druppel aan haar neus. Den Donkelaar was niet een kieskeurig man, maar toen hij de druppel eens in de gestampte pot had zien vallen, verzocht hij haar af en toe de neus te vegen.

Mietje had eindeloze en gevariëerde verhalen. Ze was twee maal getrouwd geweest, de eerste maal uit liefde, de tweede keer uit wanhoop. Bij haar eerste man had ze drie maal een kindje gekregen; elke keer stierf het met elf

[p. 34]

weken. Van haar tweede man had ze één zoon, een schoelje. Hij had in de kast gezeten en was nu ergens op de wereld bootwerker; of misschien soldaat, of wat anders. Ze had in geen jaren van hem gehoord. Haar tweede man dronk. Niet heel verschrikkelijk, maar ook niet weinig. 's Zaterdags was hij steevast dronken. Dan moest ze hem 's nachts omleggen als-tie op z'n rug lag, anders kon die stikken in de opboerende jenever. Toen hij weer een keer dronken thuis was gekomen, had ze hem niet omgelegd. En hij was prompt gestikt. Ze was te moe geweest, en ook een beetje kwaadaardig.

Den Donkelaar vond dit een vreemd verhaal. Ze vertelde het bij herhaling, maar niet steeds eender. Soms had ze gewoon doorgeslapen terwijl haar man stikte. Een ander maal was ze wel wakker geworden, maar had ze gedacht dat het wel schikken zou. Volgens een derde lezing had ze gedacht: laat-ie dan niet drinken, dan hoeft-ie ook niet te stikken.

Geleidelijk aan kwam Mietje er achter, wat haar broodheer van haar verlangde. Ze was een gewillig mens, maar versleten. Ze vergat ook weer wat ze moeizaam aangeleerd had. In het najaar werd ze ziek en scheen twee weken lang op haar uiterste te liggen. Maar zonder aankondiging stond ze op en was weer de oude.

Den Donkelaar vond dat het ging; meer ook niet, maar je kon niet alles verlangen. De oudachtige nicht lag hem nog in het geheugen, en de harde, magere vrouw. En de rij nichtjes die dunde. Hij vond Mietje zo kwaad nog niet.

Dominee vroeg hem eens, waarom hij niet hertrouwde.

‘Zo oud ben je toch nog niet, amper veertig. Je kunt nog een gezin stichten.’

Hé, daar had hij nou nooit over geprakkizeerd. Daar moest hij es over nadenken. Hij dacht na; eerst thuis bij zich zelf, toen hardop bij Nels vader en moeder. Vader vond dat dominee groot gelijk had.

Na een maand begon Den Donkelaar er weer eens over.

‘Het scheelt natuurlijk met wie. Ik ben ook geen jonge vent meer.’

Toen bracht Nel thee, en Den Donkelaar zag dat ze een lief deerntje was. Het duurde twee maanden eer hij het onderwerp opnieuw aanroerde. Hij was intussen niet op bezoek geweest. Hij had er veel over gepeinsd. Nel was wel jong. Maar hij was gerust wat hemzelf betrof: Nel had geen cent, hij kon het nooit om het geld willen doen. Dat was dus in orde.

Op zijn rustige, woordkarige manier zei hij:

‘Zeg es wat jullie d'r van vinde. Ik had gedacht an jullie Nel. Het is een aardig deerntje.’

Moeder was onthutst; vader alleen maar hogelijk verbaasd.

Ze praatten er die avond samen over. Moeder met onverholen afkeer. Ze was er op tegen. Ze vroeg of Den Donkelaar gek was geworden. Ze keek zó boos, dat vader zei:

‘Zó kwaad heb ik je nog niet gezien zolang we getrouwd zijn!’

‘Het is bespottelijk. Het is tegen de natuur. Het is...’

‘Nou ja, Nel moet beslissen. Heeft het kind er ook maar zóveel op tegen, dan denk ik er niet aan het in die richting te sturen.’

[p. 35]

Moeder was gerust. Ze zou het Nel wel zeggen. Dan was de zaak meteen van de baan. Maar het kwam een beetje anders uit.

De volgende morgen bij de koffie handelde moeder het zaakje af.

‘Nel, eh, Den Donkelaar wou nader kennis met je maken, hij denkt aan een huwelijk.’

Nel keek haar moeder aan met haar vaste blik.

‘Wat vindt u d'rvan, moeder?’

Nel scheen al wat gemerkt te hebben, de rakker. Het kwam haar niet onverwacht, dat zag je zo.

Nel had inderdaad wat gemerkt. Ze had er even om moeten lachen. Ze begreep precies wat dit betekende. Den Donkelaar was niet verliefd; zij evenmin. Ze zette het van zich. Even dacht ze aan de tobberij van de man. In een slapeloze voornacht kwam de angst om Jan machtig op haar af. Zou ze hem verliezen? Ze voelde zich zo sterk aan hem gebonden, en zocht radeloos naar een manier om hem vast te houden. Ze zou hem verliezen als ze verliefd op hem werd. Dan zou ze ook tegen moeder zondigen. Ze zou moeder en Jan tegelijk verliezen. Of was ze al verliefd op hem? Ze herinnerde zich dat ze naar haar hand had gekeken op de eerste dag van zijn examen. En ze dacht even aan haar zoen met het feliciteren. Toen had ze bij een afgrond gestaan. Ze kon er niet lang aan denken. Hoe kwam ze hier uit?

Toen meende ze een uitweg te zien. Eerst leek die haar te dwaas. Maar ze ging er opzettelijk met duidelijke woorden over denken. Was er niet een veiligheid te bereiken als ze met Den Donkelaar trouwde? Ze zou hem zeggen, dat ze niet verliefd op hem was, maar hem graag wilde helpen. Den Donkelaar was geen bazige man. En hij was eigenlijk een stakker. Een weduwnaar is te beklagen; dat had moeder ook begrepen. En was het niet best gegaan met moeder en vader? Ik ben je eerste liefde niet, had moeder op de trouwdag gezegd.

Nel deed een ontdekking: misschien was het wel haar roeping. Misschien was dit dé weg. Het lokte niet aan, volstrekt niet; maar mogelijk zou ze als een loon voor haar ootmoed de veiligheid krijgen die ze zocht. Ze zou Jan en moeder behouden, en een stakker van een man helpen.

Het leek Nel een aannemelijke oplossing. Haar angst vloeide weg. Nel zette haar kopje neer en keek naar de kacheldeurtjes.

‘Een weduwnaar is een beklagenswaardig mens,’ zei ze langzaam; ‘zeker niet minder dan een weduwe. Iedereen snapt dat niet, behalve dan de weduwnaars zelf, en die worden meestal uitgelachen.’

‘Waar haalt het schaap de wijsheid vandaan?’ vroeg moeder zich verbijsterd af. Toen bedacht ze, dat zij zelf ook zo eens over een zeker weduwnaar had gedacht. Ze had haar naam op het spel gezet, toen ze hem maanden vóór haar huwelijk al ging helpen. Zou dit Nel beïnvloed hebben? Ze was toen nog een ding. Maar hoe weet je wat op een kind indruk maakt? Wat een kind in vroege jaren meemaakt gaat soms diep zitten. Maar alles goed en wel, dit was toch te gek.

‘Nel, vader zegt: jij moet beslissen. Maar neem een goeie raad van je moeder an: oud en jong hoort niet bij mekaar.’

[p. 36]

‘Is-tie zó oud?’

‘Twee en veertig of daaromtrent en jij ben achttien; hij zou je vader kunnen zijn.’

‘Ja, het is een heel verschil. Maar ik wil er es goed over denken. D'r gebeurt geen ding bij geval, niet moeder?’