Dichter en boer. Hubert Korneliszoon Poot, zijn leven, zijn gedichten

[p. 7]

Gravure van J. Houbraken naar een door Thomas van der Wilt geschilderd portret. Gedichten i. Privécollectie

[p. 9]

Inleiding. Leven en werk

Uitgangspunt

Poot - altijd als ik aan iemand vertel dat ik met Poot bezig ben, komt als standaardreactie het epigram van Gerrit van de Linde, alias de Schoolmeester:

Hier ligt Poot.
Hij is dood.

De kracht van dit genadeloos-geestige grafschrift ligt in de door het rijm opgeroepen overbodigheid ervan - natuurlijk is iemand die op het kerkhof ligt dood. Maar vaak wordt er een tweede betekenis aan gegeven, alsof de Schoolmeester zou bedoelen: Poot-als-dichter is dood. Die interpretatie spiegelt de waarheid niet. In de negentiende eeuw, toen de Schoolmeester zijn dood-doener opschreef, was Poot een graag geciteerd dichter. Wie bijvoorbeeld de cd-rom van honderd jaar De Gids doorzoekt op ‘Poot’, krijgt als resultaat heel wat plaatsen waar hij zomaar in het discours wordt genoemd en wordt aangehaald, net zoals tegenwoordig Vasalis vaak goed is voor een citaat. En wat te denken van nr. 173 van het Prenten-magazijn voor de jeugd van omstreeks 1850 waarin Poots leven in een viertal houtsneden met ondertiteling wordt verbeeld als rolmodel voor de lieve jeugd:

Zodra de kleine knaap wat schrijven kon en lezen,
moest hij tot 's vaders hulp, mede op de akker wezen.
Maar Hubert zat niet stil, o nee, zijn vrije tijd
werd staag aan oefening en leren toegewijd.
Daardoor kon Hubert dra vrij vaardig lezen, reek'nen.
Toen leerde hij muziek, kreeg daarna lust tot teek'nen,
tot hij in 't eind zich aan de dichtkunst overgaf
en die beoefend heeft totdat hij daalde in 't graf.

[p. 10]

Regionaal Archief Alkmaar

[p. 11]

Poots bekendheid is nu grotendeels voorbij, al kun je toch wel eens een ironisch geciteerd ‘Hoe genoeglijk vliedt het leven/ eens gerusten landmans heen’ opvangen en kennen mensen uit hun schooltijd nog wel het begin van ‘Op de dood van mijn dochtertje’: ‘Jacoba trad met tegenzin/ ter snode wereld in’. Die losse aanhalingen passen trouwens bij zijn soort dichterschap. Een echte lyricus die zangerige en gemakkelijk te onthouden zinnen schrijft.

Behalve als dichter uit het verleden heeft hij zijn belang als een icoon voor de moderne auteur die schrijvend het hoofd boven water probeert te houden en zich moet verdedigen tegen een uitgever die hem zo zuinig mogelijk probeert te behandelen. Poot was de eerste die zich hiertegen krachtig teweerstelde.

En ten slotte hoort hij ook tot het Nederlandse cultuurgoed vanwege zijn levensloop, die letterlijk beperkt was maar in zijn kleine tragiek toch sterk tot de verbeelding heeft gesproken. Hij was een boerenzoon, werd in 1689 geboren in een klein plaatsje onder de rook van Delft, Abtswoude, en voor zover valt na te gaan is hij zelden of nooit verder geweest dan Den Haag en Rotterdam. Zonder noemenswaardige scholing bleek hij zomaar uit het niets een groot dichterlijk talent te zijn en met zijn debuut Mengeldichten veroverde hij stormenderhand letterlievend Nederland, ‘Holland en elders’ vertelt de dichter later. Als hij dan, gesterkt door dat succes, probeert als eerste schrijver werkelijk van zijn pen te leven, en naar Delft verhuist, redt hij het niet, gaat bijna ten onder aan de drank en keert binnen een jaar naar zijn geboortedorp terug. Daar moet hij om den brode blijven doordichten aan stapels gelegenheidspoëzie voor de notabelen uit de omgeving. De poëzie die hem eerst zo bezielde en al zijn geluk uitmaakte, wordt een ijzeren verplichting. Toch schept hij zelfs dan met een hele reeks Dichtbrieven een dichterlijke uitweg voor zichzelf door zijn eigen leven met alle bijbehorende teleurstellingen en misgrepen in soms pijnlijke openhartigheid tot onderwerp van zijn poëzie te maken.

Alsof drank en dwang al niet erg genoeg waren, heeft hij ook nog geleden onder een jarenlange - sociaal te hoog gegrepen - verliefdheid op een burgemeestersdochter met wie hij eindelijk in 1732 in het huwelijk kan treden. Hij verhuist dan opnieuw naar Delft waar hij, o gruwel, een tabakshandeltje drijft. In 1733 wordt een dochtertje geboren dat na acht dagen overlijdt en nog weer enkele maanden later sterft de dichter zelf, op oudejaarsdag 1733, nog geen 45 jaar oud. Hij lijkt een kunstenaar die aan de confrontatie tussen kunst en harde realiteit ten onder is gegaan. En dat is allemaal nog extra pijnlijk doordat zijn kunst juist zo idealise-

[p. 12]

rend was begonnen en hij het contrast tussen het boerse leven en zijn artisticiteit zelf zo sterk had aangezet. Toch: met dat ‘ten onder gaan’ is net te veel gezegd. Poot zelf zou ertegen inbrengen dat zijn geloof in God hem door alles heen heeft geholpen en hem nu juist voor ondergang heeft behoed. En ook poëzieliefhebbers moeten erkennen dat hij door alles heen juist in zijn laatste jaren weer nieuwe inspiratie heeft gevonden en een nieuw soort poëzie heeft geschreven.

Vaak heeft hij gefaald, ook in de kunst, maar toch heeft hij de Nederlandse poëzie een aantal prachtige gedichten geschonken en daarnaast een aantal aangrijpende mislukkingen. Hij had een uitzonderlijk succes met de liefdesgedichten uit zijn vroege jaren waarin hij zo enthousiast putte uit het arsenaal van (vertaalde) Latijnse poëzie en Nederlandse modellen als Hooft. Maar ook zijn hoogstpersoonlijke briefdichten waarin hij teleurgesteld, neerslachtig maar ook met ironie op zijn eigen leven terugblikt, zijn soms treffende poëzie. Ook de niet meer literairgekleurde maar doorleefde manier waarop hij soms in wanhoop aan zijn geliefde Neeltje 't Hart schrijft, kan nog steeds de aandacht gevangen houden en datzelfde geldt voor de manier waarop hij de natuur heeft beleefd. Toen hij nog op de boerderij werkte, kleurde hij de natuur literair in en schiep zo afstand tot zijn omgeving. Later heeft hij haar geëvoceerd als geen Nederlandse dichter dat vóór hem had gedaan. En zelfs zijn gelegenheidsgedichten hebben soms nog iets boeiends, juist wanneer hij daarin laat doorschemeren dat hij dit soort werk eigenlijk niet meer kan opbrengen.