Elbrich

[p. 152]

IV

Robles wie no de hoflikens sels. Hy woe it hoe en het witte, wêrom't ik hjir krekt tahâlden hie. It ferbaasde him, dat in minske it sa oan tiid hawwe koe, wylst de wrâld suver oan alle einen yn 'e brân stie. (Dat wie wer efkes in stikel fan him.) Mei ús Sybolt woe er ek noch perfoarst yn 'e kunde komme. Ik heinde Sybolt op, nei't wy opbrutsen wiene dat út nei Surch; hy wie mei it fiskersboat wer oan 'e wâl kommen. Ek Sybolt waard útfersocht him by de stoet oan te sluten.

Sa rieden wy dan heech te pearde súd-op. Robles wie wer ien en al omtinken foar alles wat mei de wetterkearing te meitsjen hie. Net foar Koarnwert spriek er my wer oan. De riedshearen en it dyksbestjoer hie er nammenste mear mei te ferhakstûkjen.

Ik hie wat oanspraak oan Sybolt, dy't noch amper fette, hoe't hy en ik sa yn dit frjemde selskip fersyld wiene. Ik fertelde him oars net as dat ik Robles te wurd west hie oer Ferwerderadiel. De lytse kolonel syn eigenaardich hâlden en dragen neamde ik net. Sels hie ik noch gjin idee, hokker kant oft er út woe.

De sinne beskynde ús ruters. It geafolk eage meast mei ûntsach nei ús, as wy, lykas by it doarpke Surch (dat der aardich fan ûntkommen wie) yn dizze tin bewenne oarde ris guon metten. Safolle staasje, yn hâlding en útris, sille hja net faak byinoar sjoen hawwe. In inkelden taaste ûnderdienich nei de mûtse, oaren seagen skurf nei ús; tagedienens foar hege frjemdlingen hie it folk grif net. Doe't wy Surch hân hiene, gyng it pal it suden yn. De sinne hiene wy hast lyk yn it gesicht. As wy ris in fersille pleats,

[p. 153]

soms wie it net mear as in púnfal, passearden, koe ik it net litte en dikerje safolle as ik mar koe nei de bewenners, dy't meast wol útrûnen om it ûngewoan besiik. Dat wie nochris wat oars as in deagewoane dykskou! Op sa'n pleats soe it wêze kinne, dat ik har fûn..., alhoewol yn dizze kontrei grif net.

Ek hjir hie de wylde see de dyk sa goed ramponearre, dat allinne in alhiel nije ynlizzer útkomst bringe koe, mar der wie lang safolle lân net fernield. Earne lei noch in fersopen hynder, skriklik teken fan 'e floed. De bealch wie bolrûn, de kop hong slop del yn 'e sleatswâl. Wêrom wie it bist net fuortswommen? De bek stie iepen; it wie as gniisde it dier jit aaklik, sa liet it de grutte tosken sjen. Dat gnizen like skealik en smertlik tagelyk. Ik triek it my suver oan. As wist sa'n fergankelik karonje, dat Robles my yn it reach fan syn mûklisten bespinne woe en ik gjin ferwar hawwe soe!

Wy pleisteren te Koarnwert. In stins om de hege gasten te ûntfangen stiet der net yn dat lyts boeredoarpke. De pastoar woe syn kelder iepensette, mar Robles wie grif in matich man. De saad by it tsjerkhôf joech grif drinken genôch, sei er. De Walen stie de mûle nei in hertlike byt. In pear krigen permisje om ris by de boeren te sjen. Hja strûsden it earste it beste hiem op. Ik seach se meneuveljen en hearde se yn in pitertuerlik koeterwaalsk easkjen. Hja hiene sok wurk grif faker by de ein hân. Al ridlik gau kamen se mei in skinke en in hipe spek werom. Dat waard omparte mei it roggenbrea, dat meinommen wie. Mei dit sober miei moast elk it dwaan. Wy sieten op it tsjerkhôf, op it plak, dêr't de mannen fan it gea de gearkomste ek fakentiden hiene. Wat in ferlitten oarde wie it hjir! In pear pleatsen om 'e tsjerke, hjir en dêr ien yn 't fjild. En alles like keal. Behalven de boeren wennen hjir hast gjin minsken; de húskes fan it dyksterfolk, almeast fiskerlju, wiene hast allegear ferrinnewearre - sa net, hja koene dochs net stean bliuwe: oan Koarnwert ta soe de nije dyk in ein binnen de âlde lein wurde moatte, fierder om súd moast de skea sa grut net wêze.

Robles naam my geweken. Hy brocht my nei de eastein fan it tsjerkhôf. Efter de koerein gyngen wy op in grêfstien sitten.

[p. 154]

Ik miende, dat ik my, wylst wy hjirhinne rieden, wapene hie tsjin in leidige Robles. De kolonel begûn hast neutraalwei syn ferhaal. It late my ôf fan syn bedoeling. Myn eagen weiden oer de greiden mei har bedoarn neigers. Lyk foar ús oer, sa't ik nei it easten seach, hiene wy Skraard. It lei dêr sa fredich. Toer en tsjerke mei har giele bakstien wiene sa dúdlik te sjen. Dêr hie ús folk wenne yn 't foarige. Wat wie der dochs in bytsje feroare. Doe kamen der ek floeden. Yn it jier njoggen fan dizze ieu hie der ek ien west. Oerpake Sjoerd Ipes Aylva soe syn fee rêde, mar ferdronk sels. Hoe faak hie ik it ferhaal net heard mei alle bysûnder-heden fan wat dêrby bard wie.

Robles moast myn ôfwêzichheid fernimme; ik joech in betiisd antwurd op in koarte tuskenfraach fan sines. Hy glimke hast meilydsum. Soks wie er net wend. Wa harke no net, as hy it wurd hie! Hy feroare syn toan, twong my syn wurden acht te slaan.

It gyng net goed, it gyng net goed hjir oan 'e kust! sei de ûndersteedhâlder. Men koe foarskriuwe, dat der nachts wachtrûn waard op 'e seediken, men koe it noch sa strang ferbiede, dat der skippen oan 'e wâl kamen op oare plakken as dêr't de Kening syn eksysmasters wennen, it wie allegear om 'e nocht. It kaam allegear fan dy ferflokte geuzerije. It wie ûnbegryplik, yn ien wurd út. De geuzen foelen oan lân, hja rôven en plonderen en baarnden plat en noch moasten hja freonen oan 'e wâl hawwe, machtich en rûnom wenjend.

Neat gjin wûnder, lei ik yn. It wie dochs bekend, dat de float fan 'e wettergeuzen foar omtrint de helte mei Friezen bemanne wie.

Rûnom kamen se oan lân by nacht en ûntiid. Hja setten folk ôf, rebellen, rôvers en boeven. Hja waarden wei sûnder dat der ea in spoar fan te finen wie. Neffens him moast it ien grutte organi-saasje wêze, oars koe it sa net. Mar der wie net efter te kommen. De geuzen, dy't men tafallich ris yn 'e hannen krige - nee, net oan 'e wêl, dêr waarden hja nea net fongen, teminsten net by dit wurk - de geuzen, dy't men tafallich ris yn 'e hannen krige, wisten fan neat, der wie net in stom wurd oer dizze saak út har te krijen, al hoe't hja tamtearre waarden foar't har strop of bile strafte.

[p. 155]

Eigentlik wie it ek wer net sa'n grut wûnder, dat de piraten it folk op 'e hân hiene. Want der waard ek grou jild fertsjinne. De geuzen ferkoften it guod, dat hja kaapten fan skippen út Syn Majesteits lannen net allinne te Dover of te Emden of yn Noarwegen of wist hy, Robles, yn hokfoar ketterske lannen, mar it waard frjemdernôch ek hjirre ferhannele. Want der wiene ûnûntstriidbere bewizen, dat der ûntsettend folle waar ta Fryslân yn smokkele waard. Lekken en wyn en folle mear kostbere produkten, dêr't hege ynfierrjochten fan betelle hearden te wurden oan Syn Majesteits eksysmasters yn 'e havenplakken. Dat dy geuzen hjir en dêr ris in stins of in pear huzen platbaarnden, by need in kleaster of in tsjerke, dat wie op 't lêst te dêroanta: hja makken der harsels mar ferspein mei, mar dat de hege oerheid foar tûzenen en tûzenen goudgûnen oan eksys tekoart kaam, dat koe by alle hilligen gjin kant út.

It kaam my yn 't sin, hoe't der al jierren grute waard, dat kening Philips en de hartoch fan Alva altyd sa'n ferlet fan jild hiene.

Nee, dit koe grif gjin kant út, stimde ik Robles mei. Ik hie op dat stuit de moed om iroanysk te dwaan, sa frij fielde ik my doe wer fan de fersiking.

Ik wit net, oft Robles de irony fielde. Ik tink hast fan net. Hy sei samar ynienen:

‘En no ferwachtsje ik fan jo, dat jo derefter komme sille, wa't hjir oan 'e wâl mei de geuzen yn 'e mande dogge.’

Ik koe it amper foar tinken nimme, al hie ik fernimme moatten, dat it Robles alhiel mienen wie.

‘Wolle jo my faaks kommandant meitsje oer dy wachten, dy't wat langer wat mear ferrinne? In moaie rol sikerwier foar immen, dy't gjin kriichsman is: fjildhear sûnder leger,’ joech ik gekjeiend werom.

Robles seach my oan, as begriep er net, dat ik it noch yn 'e gek sloech. Mar hy ferlear syn geduld net.

‘Jo moattte jo ûnder it folk jaan,’ sei er. ‘Jo kinne dat. Jo kinne gemiensum mei dit folk wurde. Jo sille in oare dracht oanlizze moatte en jo útsjoch wat feroarje. As in sljochtwei man, in ûnbekende, moatte jo sib wurde mei alleman, rûnom oan 'e kust.

[p. 156]

In reisber persoan moatte jo wurde: in tsjettelboeter bygelyks.’

‘Ik soe raar húshâlde ûnder de goefroulju har tsjettels, bin ik bang.’ ‘No ja, it koe ek likegoed wat oars wêze. Kreamer bygelyks.’

‘Mei ketterske boekjes en geuzelietsjes ûnder yn 'e marse,’ lake ik noch luftich. ‘Allinnich is in marse te swier foar myn aadlike rêch.’

Mar hy naam it alwer earnstich op.

‘Sjogge jo wol. Jo soene it kinne. Jo hawwe ferbylding genôch foar soks. Dat wist ik dalik. Jo hawwe folle mear mooglikheden yn jo as josels noch witte. Ik seach it oan jo eagen. Dy stiene nei aventoer.’

Hark! Hja letten de klok te Wûns. Wat wie it dúdlik te hearren. Ik soe spion wurde foar Robles; dêr kaam it dochs sawat op del. De sinne wie no sa fier kommen, dat er op 'e foarmuorre fan 'e Skraarder toer skynde. Suver wyt-giel wiene dy âlde moppen. In bliere toer wie dat altiten. Doe't Hindrik fan Saksen yn it jier fyftjinhûndert binnen Frjentsjer belegere waard, wie oerpake Sjoerd Ipes ien fan 'e lieders fan it belis. In âlde Fries, dy't de frijheid leafhie. Spitich, dat it doe allegear ferrûn wie, om't de boeren ûngetiidzje moasten. Syn efterbernsbern soe spionnetsjinst dwaan foar frjemde hearen, dy't mei beide fuotten oer ús frijheden hinne wâden. Der wie dochs wol wat feroare!

Yn Robles' beweechlik gesicht gyngen de wynbrauwen freegjend omheech. Wêrom't ik sa lang swei? Ik frege him, wêrom't er net in man út it folk brûkte ta soks. Dy soe dat better ôfgean. Ik koe gjin inkeld hantwurk en in keapman wie ik noch minder. Ik koe ek noch net ynsjen, dat it in earber wurk wie foar in ealman.

Robles sette der alles op om my te belêzen. Sok ding dêr hearde in man mei erudysje oer gear. Dy koe de dingen better ferbine en it gearhingjen fan ferskate saken fetsje. Hy begûn my te flaaien. Ek de divel makket de minske idel, tocht ik. Noch skode ik de gedachte fan my. Allinne in betroud man koe sa'n opdracht útfiere, woe er ha. En soe it net earber foar in ealman wêze Syn Majesteit (by Robles altyd de ein fan alle argumint) sa de heechste tsjinsten te bewizen?

Boppedat - op en út wie er no de fersiker wer - wat wie it in learskoalle foar it grytmansamt. Moast in grytman net krekt witte,

[p. 157]

wat der omgyng ûnder it folk? Yn it tsjoede noch mear as yn it goede? En hy stelde my de gritenij yn it foarútsjoch, as ik dit goede wurk folbrocht.

Ik joech net daalk beskie. It ûnthjit fan 'e gritenij arbeide net folle yn my út. Mar ik seach mysels ûnderweis fan pleats ta pleats, by de hiele Fryske kust lâns. Rûnom toevjend, rûnom minsken kennen learend.

Robles besocht it jitris:

‘Wat kinne jo foarstelle, as jo in swalkjend persoan wurde moatte?’ ‘In spylman,’ antwurde ik sûnder berie en sûnder ferset.

Ik wie dochs murf wurden, mar oars as Robles tochte. Jawisse, ik soe fan gea ta gea swalkje en rûnom de minsken fleurich meitsje mei myn fioele. Ik wie sa befongen fan myn eigen foarstelling, dat ik der mar amper besleur oer hie, wat ik op my naam.

Robles liet syn poze farre en joech my yn 't koart krekte ynstruksjes oer myn dwaan en litten.